£••#

-

[fVANM

, ^uiW

.mA^I

Digitized by the Internet Archive

in 2010 with funding from

Research Library, The Getty Research Institute

http://www.archive.org/details/mvitrvviipollionOOvitr

IVL VITR VVII POLLIONIS

DE ARCHITECTVRA

LIBRI DECEM,

CVM COMMENTARIIS

DANIELIS BARBARI,

ELECTI PATRIARCHAE
A QJ/ I L E I E N S I S:

MVLTIS AEDIFICIORVM, HOR.OLOCIORVM,
ET MACHINARVM D E S C R I P T ION I B V S,

& figuris , una cumindicibus copiofis , au&is & illuitratis .

CVM PRIVILEGIIS.

V E N E T I I S,

Apud Francifcum Francifcium Senenfem , & Ioan. Crugher Germanum.

M. D. L X V I I.

ILLVSTRISS. ET REVERENDISS.

CARDINALI GRANVELLANO

DOMINO D. ANTONIO PERRENOTO
ARCH I E P I SCOPO MECLINIENSI,

DANIEL BARBARVS ELECTVS

A Q_V ILEIENSIS, S. P. D.

VLT A ejje cogmtionum genera nemo efl , qui du-
bttet , lllufirtfime , ac T{euerendtfime Cardinalts ,
fed qu& pr&ctpua, qu&ve optima fint , non adeofa-
ale eji declarare , cum quifque id pr&ferre , & in
primis habere foleat , cui uel natur& tmpuifu ,uel
mentispropofto ,uel profeclus ratione fe dederit.
^Amatplane qudibet fenfus a natura fbi tnditos ,fed alq propenfius in
hos, quam in ilios feruntur : eos enim aitjpiuris habent , qm pulcherrt-
marum rerum differentias nobis afferunt , uifum fctitcet , & audttum,
quorum aiteripurtftma illa uis , & 'tucundtfiima &there& lucis proprte-
tzis, alteri eadem natura ,fedcum aeris fubttittate permtxta , addtfci-
plinas percipiendas inferuit . Sunt altj , qui confufam uaporibus , hu-
mortbus , dtque ettam terrems proprietuttbus , & tmpuram lucem tl-
iamprsferant ,undecommunes cumc&terts antmantibus naturaiium
formarum perceptiones perfequentes ,corporis uoluptutes ,& obieBa-
menta feclantur . In hts itaque fenfuum cognittontbus tam patet aitud
altogenere pr&jianttushabert . Sed ultertusprogrediendum eji, &exa-
mtnanda eji cognttto tUa, qu& tnteriorem, quamfenfus utrtutem ad il-
lufirandas rerum externarumfiguras , mouet , quod tn arttbus poftum
efi : in quogenere quam egregia, quam admiranda , quam diuerfa fint
homtnum tnuentu , machtnamenta, (foptficia , nullus efi , qui non ut-
deat . c&terumfide earum arttum pr&flantta qu&rendumfit, magnam
profeclb necefittatis cum deieBattone concertattonem utdebimus. Eas
€ntm artes nonnulltpr&ferendas cenfebunt, qu& uit& commodis , &ne-
cefiitattbus projficiunt -,nonnulit pr&ponent arttum ienocinta qu&dam,
tn uoiuptates , & fenjuum tilecebras procltnantes . Itaque necejjarijs

a i illis

illts arricuitura fctlicet , nauigatione , &dtficatione , lanificio , & huiuf
modi alqspr&termifts , ludorumfieciaculis , muficis certamintbus, mt-
mts, {jfhiflriombus operam dabunt . Sed nec inter eas qutdem artes^
qu&adutt&ufusnecejjartospertinent ,iudtcum fententu conjpirabunt:
eam emm qutfquefactle anteponet , in qua plurimumfe profectfje co-
gnouerit . Gfupdexpertmentoper dtesferi cermmus. Forro alij (unt,
qui fihuiufmodt artes profequerentur , tanquam ferui gteb&'addi£ti fe
longe ab ingenuittite abeffe putarent ipropterea quodutderent rudiores,
& communes quofdam hommes , ex uehementi phantafia ( ea enim
princtpiumefl artefactorum ommum) admtranda opera conttnenter
machinari. Quare cum fublimiori uirtuteualeant ,intelltgibtles ueri-
tates , & naturas rerum abditas , atque latentes caufas perfcrutan-
tur: tn tjsq? alufermonum, alvj morum , alij rerum uerttates inquirunt:
rjnde innumerabdes pene fapiemtum fchoU apert& funt , atque h&refes
excitat&, ac difceptatwnes ort& , ut eorum de princtpatu controuerft&,
fcientiarum conslantiam , & frmitatem (ufpeclamfecerint . H&c au-
tem non dtco, ut de artium , ttffaentiarum , & aliarum cogmttonum
amplitudtne ,ac dtgnitate fententiam meam proferam,fed ut tecum
pr&fianttftme uir, qut adomnes artes , £5 ' fctentias natus es, Dei bent-
gmtatem admirer^pr&dicem,colam:cuius munerefacium efl,ut in una-
quaque cognitione a diutn& lucis fonte rmuli quidam deducit ftnt , per
quos adtpfumrecurrere pofimus . oAc ut de qs taceam,qu& diuma
afbtrationepijs homimbus innotuere, acfacrts literis commendatafunt
( ea enimfontem tpfum, ac caputperenmum aquarum, et tnexhaufam
lucts originem ojiendunt ) ueniam adeam partem, qu& a reltquts duo-
bus cognitionum lumtmbus feiuncla , artefaclorum utres, (Sffacultates
confideraf. nam de ea mihi propoftum efi dicere , cum amplttudtni tu&
magnos labores meos in artium principem oArchtteffuram olim tn-
fumptos dedtcare decreuertm , quodtu adgenertsfJ)lendorem& adre-
liquauit& ornamenta, & fubhmtorum fiudiorum tnfignia , pr&clara*
ettam artes, mente, ac mantbus uerfans, & traBans , otij (fi quod un-
quam nanctfci licet ) honefiatem, & dignitatem adderefoles. Cum tgt-
turex eamentis tllufiratione , qu&arttficiorum habttusformat tn ani-
mis nofiris , tria utdere liceat , artis faltcet egreffum , & opus perfe-
ttum, & firuc~iumperceptum,mirabilis qu&dam abdttarum rerumfi>e-
culatto excttatur . §lupd excellens tngenu tut uis iam potuit antmad-
uertere . Quidentm aiiud egreffum artis effe dtxertm, quamfpectem tl-
lam , qu& in mente artificts ex multorum pr&ceptorum perceptione , ac

rerum

\

rerumohfieruatione ante concepta , exemplarfit eius form& , qu& exte*
riorem materiem ,quam fimillime potefi , effingit? Qupd fi artifex
tam excellens opuspararepofifet, ut id eum cognofceret , &amaret,pla-
ne hocfaceret, opus autem nuiia alia ratione optficemfiuum agnofceret,
ntft ex eafimilitudine,quamprius ab exemplan habuiffet. Qupdfi adeo
hebeti, & obtufa efifet mtelligentia , utfefe effierre , atque euehere adco-
gnofcendum optficem mimmepofifet , neceffanum efifiet , ut exemplar ip-
jum ebfe demitteret , ut ab opere percipi,& cognofcipofiet. Hinc quam
reconditi cogmtionis thefaun recludantur , ex te uidere potes . Cum
Aternamens , SLternam artem concipiens,in rebus a fe condttis ,uefii-
gimn,uelimagtnem fuam imprefifiertt , & ut melius perciperetur ,i$
amaretur ,utfibtlem , atque afpeclabtlem fie pr&buit . Ecce qub nos
egrefifius artis euexit . Qupdfiperfefium opus fpeculari uoluerimus,ad-
mirandum fane uiuendi ordtnem intuebtmur . Sentio iam,& quafii
oculiscerno acumen ingenij tui ufique adccelos penetrare, acdiuin&cu-
iufdamret nottonem conctpere. Omnis enim artifiex ,quantum ani-
mo,fS 'labore ' ntttpotefi, pulchrum, utile, acfirmum opusfiuum efficere
conatur, & cum h&c in opere inefife fenfierit ,mtrum e(t quamcarum,
quam gratum , quam iucundum tllud habet , nam ex pulchritudine
fcientiam, ex uttlttateprobitatem , exfirmitate uirtutemfiuam cogno-
fci pofife ffierat. qu& omnia in reBa utuendi rattone requtruntur , & in
dtuimtatis cognitionem nos ducunt . Demum fifruftum artis atten-
damus, profeBb confiiderabtmus artificem quemlibet opus aliquodfia-
cere, uelutex eolaudemferat ,uel ut fibtaliquid emolumenti paret3
uelut in eo oblecletur , unde tria illa rerum appetendarum genera ha-
bentur, honeflas, utilitas, tfuoluptzis : qu& cum ita efifie ex dtutni lumi-
ms tllufirattone fienttamus , nos qutpr&flantifiimum Dei opusfiumus, co-
gitabtmusnos a Deoproptereafatfos efife ,ut ipfium laudemus , tiit fer-
uiamus,in eo conquiefcamus . Jrfac ffieculationefit , utfagax, & no-
bilis natura homtnum artium cognitione ornata , uberiores in diesfru-
Busfierattf ingentem (artificum tamen uulgo ignotam mercedem)la-
borumfiuorum perctptat , & eos longea uero aberrare cognoficat ,qui
nobtles,& indtgnitate conflitutos uiros ab arttumobleBatione arcere
uolunt JUuflrium animarum pr&fiantiam ingeniorum fuorum imbecil-
litate metientes . Quos ut ualerefiinamus , age doBtfistme , ttfornattfi-
fime Pr&fiul ueteris me& in te obferuanti& montmentum acctpe,& com-
mentarws meos tn <£W. Vitruuij <*ArchiteBuram editos , & tuteU tm
commendatos ampleclere. lnquibus fiquid erit, quodalijsprodefife foj -

a 3 ftt

/

fit ^cjucmadmcdum mdximcmuotis habui ,Deo immortalcs rratixs
b.ibcbo :fin mim-ss leciorum bentgmtatem quxro t ut propenfam uolun-
t.itcm meam , pro opcre habere ueltt . Vaie .

I N D E X

E ;0 R V M, CLV AE I N T O T O

continentur fecundum capitulorum ordinem .

CAPITA PRIMI

O P E R E

L I B R I.

\T{occmium. fol. i

Quxdfit Mchitetlura, & dcjlrchite-

tlis inslituendis. cap. i. fol. $

Ex quibus reb.Architetlura coftet. i 6

De partibus ^£rchitet~iur.e in priuatorum, &pu-

blicorum adificiornm diftributionibus , & gnomo

niceset machinationis. 24

De eletlione locorum falubrium , & qux obfintfalu-

britati , & unde lumina capiantur. 2 6

De fundamentis murorum, & turrium. 2 9

De diuifione operum qus intra muros funt , & eorum

dijpofitwne , ut uentorum noxij fiatus uitentur .

Deeleclionelocorum adufum communem ciuitatis .

rationibus.
DeTufcanicis rationibus <ediumfacrarum.
De aris Deorum ordhumdis.

Capita libri quinti

141

M7
»54

45

Capitalibri iccundi.

Trocemium. 40

De prifcorum hominum uita,& de initvjs humanita-

tis , atque tettorum , & incrementis eorum. 48
De principus rerumfecundum philofophorum opimo-

nes. J 1

Delateribus. 51

Dearena. 55

De calce , & unde coquatur optima. 5 6

De puluere puteolano. 59

De tapicidinis , eantmq; qualitatibus. 6 1

Degeneribus slrutlurs , & earum qualitatibus, mo-

dis,locis. 6z

De materie c#denda,& de arborum quorundam pro-

prietatibus. 69

De abiete fupernate &infernate, cum ^lpennini de~

Trocemium. jrg

Deforo, eiusq; dijpofitionc. 1 5 8

Ds. arario, carcere, & curia ordinandis. 1 68

De theatro, eiusq; falitbri conilitutione 1 69
De hamoniafecundum ^frijloxeni traditionem. 1 7 z

De theatri uafis. j g .

De conformatione theatrifhcienda. 187

Detecloporticustheatri. i9I

Detribusfcenarumgeneribus. 195

Deporticibusposlfcenam, & ambulationibus. 196

De balnearum dijpofitionibus & partibus. 1 9 j

DepaUfirarum otdificatione , & xyftis. 1 99

Deportubus , &Jlru3urts in aqua fhciendis. 1 o 1

Capita libri fextL.

20?

fcriptione.

7*

Capitalibritertij.

Trocemium. 79

Defacrarum Adium compofitione, &Jymmetrijs , &

corporis humani menfura. 8 o

De quinque Adiumfpeciebus. 99

Defundationibus & columnis , atque earum ornatu,

& epiftylijs ,tam in locis folidis , quam in con-

geftitijs. I06"

Capita libri quarti.

Trooemium. m

Detribusgeneribus columnarum , carumj; origine,
& inuentione. 1 i 1

De ornamentis columnarion. 1 1 <J

D e ratione Dorica. 1 3 o

De interiore cellarum , & pronai diilributione. 1 3 6
De Adibus conjiituendis fecundum regionem. 1 40
De oftiorum,&antepagmentorum facrarum sdium

Trocemium.

De diuerfis regiomm qitalitatibus , & uarijs cali

a(petlibus,fecundum quosfimt tedificia dijponen-

da. Zo6

De &dificiorumpriuatorum proportionibus , &men-

furis. 209

De cauis tzdittm. z 1 o

Deatrijs, & alis, &tabliniscumdimenfionibus, &

fymmelrijs eorum. 1 1 f

Detriclinus, exedris, & pinachotecis , & eorum

dimenfionibus. 220

De Oecis more Graco. 221

jtd quas cceh regiones qu&que adificiorum genera

Jpedare debeant, ut ufui & falubntati fint ido-

nea.

221

Depriuatorum, & communium ddificiorum proprijs
locis & generibus,ad quafcunque perfonamm qua
litates conuenientibus. 222

De ruslicorum xdificiorumratiombus &multarum
■ partium eorum defcriptionibus, atq; ufibus. 1 1 J

DeGr&corumadificiorum, eorumq; partium difpofi-
tione,atque dtferentibus nominibusfatisablta-
licis moribus , & ufibus difcrepantibus. 2 1 ?

Defirmitate , &fundamentis adificiorum. »28

Capita libri feptimi.

Trocemium. 231

De ruderatione commodefhcienda. 235

De maceratione calcis ad albaria opera , & tetloria
perficienda. z$6

Decamerarum dijpofitione, trulkjfatione & tctto-

vio

riooperc. > q -\ •• *37

"HepolirtoniBusmhumidisiocTs. 140

De rationepingcndi in xdifictjs,' • 142

Dc marmorc, qnomodo paretur ad tetloria, 244

Decoloribns,&primumdc.ocra.~. '. • 244

De mnrif rationibns. 24?

Demmtf tcmperatura. 24 ?

Decoloribus,qniartefiunt. 246

Decxruleitemperaturis. — 147

Qupmodofiat ccruffa , & xrugo, & fandaraca. 247
Quomodofiat oflrnm > colorum omniutn fhtlitiorum

exceUentiffimum. 248

£e purpureis coloribus. % 48 .

Capita libri ofhui.

Troomiutn. s 49

De <*<p<e inuentionibus. 250-

De <*7«tf imbriitm, eiusq; uirtutibns. 251

i)e «ff«w calidis, & quas habeant uires aduerfts me-

tallts prodeuntes , &. de uariorumfontium ,flumi-

num, lacuumq; natura. 2 ? 3 ■

Deproprietate nonnullorum loconrm & fontiii. 259

De aqnarum experimcntis. 2 60

DeperdiitJionibus, & librationibus aquarum, &

inflrumentis ad hunc ufum. 2 60

Quot modis ducatur aqua. 261

Capita libri noni.

Troamium. *^>7

Tlatonis innentum de agro meticndo. 268

De norma Tythagoricum inuentum ex orthogonij tri

goni deformatione. 268

Quomodo port'10 argenti auro mixta ht integro opere

deprehendi , difcemiq; poffit. 1 70

De ^nomonicis rationibus ex radijs folis per umbram

inuentis, atque planctis. 282

JDe Solis curfu pcr diwdecimfigna Zodiaci. 294
Defyderibus ,quxfunt aZodiaco adSeptentrioncm.

298
Defyderibus , quxfunt a Zodiaco ad meridiem. 3 00
Dt horologiorum rationibus,& umbris gnomonum

l ?^/Z> E X

tequiaottiali tempore I{pti£ , & mmultis alijs fo-

cis. $02

De horologiorum ratione e*r ufu , atque eornm initen-

tione, O" quibus inuentoribus. 320

Capitalibridecimi.

Troaminm. 319

Demachina quidfit ,& eiusab organo diferentia,

ejrncccljitate. 3 3 1

De xdiumfacrarum , publicorumq; opernm machi~

hationibus traflorvs. 3 3 f

De diuerfis appdlationibus machinaritm & qna ra-

tione erigantnr. 3 3 6

Similis fuperiori machina, cni colofftcotera ttttiusco-

mitipofftnt , immutata dumtaxat fucula in tym-

pan:tr,i. 337

^Aliudmacbinx tratlorixgentts. 3 3 8

Ctefifo;: tis ratio adgrauia onera ducenda. 3 40

De innentione lapicidinx ,\qua templum Dianx Ephe-

ftx cor.flrutlnmfuit. 541

LeporrctJo & rotundatione machinarum ad onerum

leuationes. 341

De organorum ad aquam hauriendam generibus , &

primitm de tympano. 345

De rotis & tympanis ad molendam fkrinam. \ 46
De cocblea , qux magnam copiam extoUit aqux,fed

nontam alx. 346

De Ctefibica machina , qux altifjime extoUit aquam.

347
De bydraulicis machinis,quibus organa perficiuntur.

549
Quarationerheda ,uel naitiuetli peratlum iter di-

mctiamur. 351

De catapultarum , &■ fcorpionum rationibus. 353
De baliharum rationibus. 357

De catapultantm , bahflarumq; contentionibus &

tetnperaturis. 358

De oppngnatortjs , defenforijsq; rebus : &pritnum dc-

anctis inuentione , einsq; machina. 3 i 8

De tefludine ad congeslionemfoffarum paranda. 3 60
De altjs tcfludinibus. 360

Totius operis pcroratio. 361

F I T%_ l S.

INDEX TOTIVS OPERIS.

Saci. fol. 141. linea 40

jlbie$. 71. 38. & ufus 33. 38
fuflerna 74. 9- fapinea 74. 15.
fupernas & infernas. 78. 6

^Abufus. . , 5 • * 5

jlcroteria. H9- 21

jLcliones uirtutimfunt immanentes. 5. 2.4

Jicutumquid. 178. 43

.//ettef rotmdx. &earum diflributiones 150 «/y«cf

a<i iJ3

jLedificationis diuifio. 24. 11

jiedificaturifexconfideraredebent. 26. 20

jLedificia adregionum rationes, & cali uarietates

collocanda. 206. 58

jLedificiorum priuatorum proportiones , & menfu-

ra. . 209. 26"

jLedificia ad cosli regiones accommodanda. 212.10

jledlficiorumpartes adperfonarum qualitates infli-

tuendtn. 222. 40

jLedificu Gntcorum &partibus, & nominibus a la-

tinis diftrentia. 225. & 226"

jLediumfacrarumprincipia. 91. 58

jLedium facrarum conftitutio fecundum regiones .

140. 49.
jledium facrarum interior diftributio. 136

jlediumTiifcanicarumrationes. t^j.ad 151
jledium pluragenera effe nihilprohibet. 1 j 2 . 42
jLeolopiU 39. 24

JLequatioSolis. 288. 54

jLequinoUia ,& folftitia in oftauis fignorum parti-

busfieri.
jlerarium.

jLeris locorum temperamcnta.
jlerugo.
jLefculinatura.

jLgatbarcustragicamfcenamfecit.
^iger colono debilior effe debet.
jlggerisratio.
jLhenafupra bypocauftum.
jLl&atriorum. 21 f. 33.^118.. 53.

jLlbum opus obfuperbiam candoris concipit fumum.

237. 49.
jllexandria. 44. 1. & 45. 37

jLlexandri diclum de ciuitate collocanda. 46. 30
jLlga. 50. 15

jLlnus. 75. 9

jLmbulationes poflfcenam. 196

jLmpbiproflylos. 96

Jimpbtbeatrum. 169. $<f. & 170. I

jLmphora. 224. $9

tAnalemma 282. 33. eius circuli necejfarij 305
2 5 . t?jtw conflruclio 306". 40. «/«*. 3 1 1 . & ultra
jlnapbora. 329. 13

jLnaxagoras deopticafcripfit. 232. 42

tAncones. 143. 33

296.

19

168.

33

26.

*7

'47

74-

58

232.

40

224.

26

33-

iS

197-

54

jLndrones. 22«?. 19

jlndronitides. 225. 6

Jlngiportus. 38. 49.

jinguli circidorum analemmatis qui. 3 09 .

jinguli in tedificijs tanquam offa. 128. 56,

jinimalia bruta inflintlu , non ratione ducuntur . 5 .

35-
jlnimaliumtemperamenta. 27.

jLnifocycla. 2. 3 4. 2 3 . & ibi jLnifocyclorumfigura .
jLmfodomumflruZlur&genus. 63. 3

jLnni principinmfecmdum ueteres a bruma. 281.34
jLntepagmentorum ratio. 1 4 1 . 3 4

jLnticum. J43*5^

jLntiquumflruBurAgems. 62. 40

jlntiiugum. 287. 50

jintonius Maria Taccius. 274. 20. &eiusin-
flrumentum. 3IQ

jlpeninidefcriptio. 78. 6

jlpertiones , & aditus in Theatris. 1 90

jlpertionumregulix,. I3°- 37

.^<p<<i temperamenta in horologijs. 321. 40

jiqu&calid&unde. 60. 3. eJr 253

^k,* inuentiones, & inditia. • 250

^^«^ imbrium. J 5 *

jiqu&ufusneceffariustriplcx. 250. 15

^kx r<z/;Us »»&* propnetas. 2 5 2 . 40

jLqu&quotmodisducantwr. 261. 20

jLqute dislributio. 262. 50

.^m<* experimeta, perdtttliones librationes. 2 60. 3 o
jLquarialibra. z6i. 12..

^r<« Deorum quomodo ordinentur. 1 5 4. 5 a

jLr&oflylos. ' 13 3- l8

jirborum utilitates 71. tempus c&dendi,& ufus,&

proprietates 69. pertotnm.
jLrchimedisimentum. 270. $7

^irchiteclura regina, & iudex artefatlorum. 1 . 14.

diffimtio, nomen, diuifto , ortus & declaratio. 3 .

4. 5. /<«#•. 12. <;6. ex quibusconftat 16.

14. «wWW 24. IO. <Z/«///0 dffi^/tf 24. 40.

atates 49. 15. primahofpitia 147.5°
jLrchitetluspr&fesartium 3. 44. jlrchiteclus qui

5. 26. formatio 5. 52. conditiones. 6. 56"
jlrchitetlophilofophianeceffaria. 9. 50

jLrchiteclopr&ceptum. 231. 27

jLrchit&mefolabium. 277. imentum. 271. 54

jLrcus. 3°- 2i

jLrcuumratio. J58» 4°

jLrdentesinfuU. 54- 51

jLrena&plura i<Si. 55

jlrenaria. 5^« 24

jlrgentumviuum. M5« T9

jLrgumentatioplenainV'iiruuio. 15« 43

jLrgumentumSolis. 288. 59

jLrittarcbi Samij opiniode Luna. 295. 11

jtriftippidiUum. 205. ij

^irifloxenusreprehenditur. 175« *

jLritbmeticaj£rcbiteftoneceffaria. 8. ia

I 7{ l/ E

jLnnamentum

jLrs, & ufus qiitdprxflent,

tArs.

jLrsab experientia oritur,

jirsmiitilis ars non dicitnr,

jLrs naturam imttatur , & ratia

jLrtemifia,&cmsfiratagema.66, 10. & 67. 30

^Artes iMtioparustempore coalefcunt. 2. 8

jirtesingenu&. 2. *o

jLrtesneceffaris,. 2. 3°

jirtesudes. 2, 25

jlrtes dtgniores qus. *• 3 3
jLrtes cx opere,& rattocinatione coponuntur. 13.51

jlrteshabentfuas states. 49, 13

jirthntis & articidaris moxblM. 40. 11
jirtiumdiuifio. 6, 22. & z. 20

jtrtisprincipium. 1. 5 s

jirtes & expcrientis comparatio. 1. ^%

jirtiseflfibtfimdefacere. 2. 5

^Artis principiumdifficde inuentu. z, 9

^rftf £r naturs pnncipijs comparatio. 2 5 . 32

jLrtifices in ratione confentiunt , in opere dijferunt.

14. 10

jLrundo Crsca. 23 9. 30

jLjperum. 58. 20

^tnrhmov & jLjplenion, 27. 27

jlfiisdiuifio. 14. 25

jLfferes, , 113. 5. <jr 238. 50

vi//M/.*. 49. 36

jlflabora&jtflafoba. 252. 55

jiflrologia jlrchitello neceffaria. 12. 36

jLslrologix,& Mufics, conuenientia. 14. 3 5

*/</?)'. 254. 16

jLtlansmons. 252. 50

jltlantes. 126. 34

jltramentum. zz6. 50

jithenienfium lex de alendis parentibus. 205.32

jitomi Democriti quomodo tnteUigantur. 51. 54
,^ra. 212. 3. ej* 215. 22

jluguflilaudes. 2. 40

Z). Jluguflini difla de calce . j8. 58. &decar-

bone, 241. 58

jLuls. 211. 5

jLitripigmentum. 245. 3

jliiri,& argentiportiodcprehenfa. 270. 57
jiurnm cx uetcri nefiimcnto quomodo extrahatur .

245. 26.

jiux,iugum,abfides, 287. 50

^.v/>. 287. 10

.»•

BjLbylonusmuri bitumine ferruminati. 36. 1
Balislarum rationes- 355, 45. eir^^tfper

Ealnearum difpofitia, &partes, 197. 32

Balnearia. 223. 58

Barics sdes. . 103. 33
Bafiiicarum dijpofitio ibi.

Bafilica a Vitruuio fkila. 1 66

Bafis jittica . 11 1. 59. #- 113. jowVtf 114
-

139. 1 Tufcanica. 148
6. 15 Beneficium dantes non accipientes ambiuntur .
1. 46 205. 49

1. 51 BerofiopiniodeLuna. 293. 53

4. 34 Bttumenliqnidum. 59. 55

25. 17 Breuitas mcmoris. cenfidit. 157. 5

Bruma. .'* 282. 35

*«Mw, 223. jj

C.

Cjienacula. 222. 27

Csmentum. 56. 16

Csrulei temperamenta. .'. 227. 20

Calcitltinueficadifcufii. 258. 11
Caldariorumfujpcnfio.

Calids aqus unde. 60. 3

Calidsnatura. 57. 56

Ca/j:. 262. 18

Ctf/.V «Mifcfc 59.2

Camerarum dtfpofitio. 237. 48. £<r 238. 36

Camilli. 108. 50

Canonica quid. n. 25
Cjbok muficus,

Canopus. 301. 43

Canthertj. 127. 2

Capitulum lonicum. 1 1 7

Capitult Corinthij inuentio. 124. 58. fymmetris.

124. 53. diagramma. 12 ?

CapitulumDoricum . 132. 3. Tufcanicum. 148

Cpreoli. 127.1

Caras barbari. 67. 14

Carbonumutrtus, 24. 58

Carcer. 168. 56"

Cardinesduo. 283. 16

Cariattdum hifioria , & figura. o

Cariaanimteromultitudinisdici. 8. 57

Carpmus. 75-58

Carthaginenfes infulam fertdiffimam extra Cades in

uenere. a-j. \

Cattella. 262. 17

M.7cunKtujiJ.tv!T>i( regie. 255. 22

Catapultarumrationes. 353. 52. £?■ 358

«w«f 245. 5£

C<JK<i <£<//«?« #■ genera quinque . 210, #• 211.

212

Cedria, & cedrelate. ■ 76. 41

Ce</>w. 7<5. jt

Cerm. 7<. 3

CerK/fr. .% 247

Chalcantnm. 258. 11

Chalcidica 161.33

Chalci.ua. 1 61. 44

Chirotontton. . 281. 35
Choragia. 196. 19, #" 351. 50

Chordarumfeufonituumnomina, 178. 50

Chorobates. 260. 31

Chortes. 223.52,

Chroma. . 1-73. 55

CbryfocoUa 246. i.e^o"

I 7{ D E X

CircunduclioampLeidexforma. if. 52

Circuliin analemmate necejjarij , &eorumofficia.

3°5- M
Ciradntis. 3 31. 14

Ciradus esl continnus angulus. 30. 18

CircuitioorbisabEr.itoflbeneinuenta. 42. 36

C/w/j-. 169. 60

Ci(lern,n. z 66 zi

Ciuileius,&eiuspartitio. 12. 10

Ciuittsunde ortum babmt. 24. 50

Ciuitatis ampiitudo quanta ejfe debet. 30. 10

Ciuitasfineagrorum Jrutlibus non potesicrefcere.

46. 37

Clauesiiimitfica. 180. 6

Ciauimufcarij. . 240. 23

Climata. n. 51. refpicienda. .206. 40

Cocblides fcal£. 269. 41

Ccsium & ccelt motus. 282. 283. 284

Cognitio humana a confufis ad diflintla procedit .

99- 5 3
Colonia, & municipium dijferunt. 28.56

Coior in Nlufica. 174. 4

Colores parpurei. . 248. colores. 244. 20

Coiores artefktli. 246. 45. floridi, aujieri. 4
Columnarum craflitudinis regula. 30. 35

Columtu angulares crafhores fhcicnd&. 105. 41
Columnarum contraciurx. 105. 51

Coiumnaria. 264. 38

Columnarum ornamenta. 107. e^ 116. 31

Columnarumjiryges. 120

Columnarum origines, & inuentiones. 122. 50
Columna Dorica antiquior. 123. 19

Columnarum dimenfiones. 113. 124

Columns. Doriae. 132

Columen. 116. 58

Commentaria unde dicla. 7. 2 f

Commnnia & priuata loca in xdibus. 222. 40
Compacldium trabimn formx. 154

Concamerationcs in balneis. 198. 11

Concentus, uelfympbonix quot. 181. 55

Conchoides proprietates. $-jj. 56

Conclaue. 221. 1. & eiusfymmetrix. 221. 9
Congius. 214. 59

Comslerium, coriceum, coricum. 201

Confuetudinialiquiddandum. 13. 4

Conus horologium. 320. 54

Coww. 302. 54. & conic* fuperficies ,&fetlio-

nes- 303. eJr 304

Corona. 118. 43. o* 239. 42

Corpora uitiantur mutatione coloris & fiigoris .

26. 52.

Cruflationes. 240. 40. pitlorU. 240. i,J

Ctefibvj inuenta. 29. 521. 49
Ctefibica machina.

Cubiliainflrucluraquid. 63. 6

Cubus. 272. 11
C«iw e-r ^Korf c«6/fW rationibus fcribebat Vytha-

goras. j,7

Culleus,adlearia. zza. \-j
Cunei fpetlaadorum quomodo dirigendi ad afcenfio-

nes. 189. 5 8

Cupreffus. ?6. 4

C«ra. 168. 3!

Cyathus. zz^ z

Cydnos. 254. 2j

Corporis humani menfura artem perficit.

Corporis bumani menfune.

Corfa.

Cottia alpes.

Cotyla.

Craffum.

Cratitijparietes.

Crepidines.

Crudilateresdebdes.

123. 41
89

145. 32

258. 17
225. 1
58. 10
68. 59

141. 53
68. 10

DEcor.
223. 5
Deror triplex'
Decujfare.
Defenfio.
Deliqui£.
Democritns reprehendititr,

ij. Decorum. 22. 32. &

22. 34

42. y

24. 12,

215. i

51. 60

Denarius numcrus perfetlus. 90. 47. <jr 92. 40
Denfum. 57. 59

Denticulus. 118. 44-

Dentiadorumratio. • 129. 4?

Dentiadifitbmiitidisnonfiintponendi. 129. 51
Defcriptio maufolei, portus, & ciuitatis. 6j

Defcriptiones horologiorum ex aqita . 3 2 1 . eJr 3 2 2

«/^«e infinem nonilibri.
Diameter. 30. 21

Diametri circulorum analemmatis, eJ» cojwb o$cw.

305. 54
Diaftyii compofitio.
Diapafon, diapente, diateffaron.

103. 10

182

201. 25

Dm«/ow.

Dierumlongitudo.zya. 45 <jr 295. pertotum.
Dies qitot modis accipiatur. 295. 10

Diefis. ly5, 15-

Dicfis tetartemoria. 177. 7

Diffinitiogenerisfpcciebusconueniredebet. 19. 41
Dinocratts jLrchitetlus. 46. 13

Dioptra. 262. 10

Dipteros uefiigium. 99. ortbographia, & fciogra-
phia. 10o

Difcubitus antiquorum. 220. 56

Dijpluuiatum. 21 1, z

Difpofitioduplex. 209. 38

Dijpofitio quid, & mitlta de dijpofitione. 18. 19
Dijpofitionis idex. 17. 47. ^ 18. 54

Dislribuiio. 23. 42

Diflributio celU interioris , & pronai. 136. 53
Ditonus. \i6. 5

Docerepoffcfcientkfignumefl. z. z

IndocendobreueseJJcoportet. 157. 5

Doclrma , &difiiplina fubietlo idem, ratione dif-
ferunt. 4. I4

Dotlmnullibiejiperegrintts. 205. 25*

Doricumgetwab 130. tf</ 14O

Dow<e

Doricx columnxflrij.

Dubtum. foUttio.

Dudio aquxper tubulos commoda.

Ditrum.

i K
"3$

i

E X

265.
57-

33
. 1

316.
73-

ECtemoria circunferentia.
Editlitm jtedilitium.
Elecliolocorumfalubrium. 16. pertotum

EletJio locorum ad ufwn communem ciuitatis .

45. U.
Elementum 5 1. 41

Eleotbefion.

Eiipfts.

Empletlon ttruflurxgenus.

Encarpi.

Encauftice.

Ephxbeum.

Epicyclus.

Epiftola dedicatoria Vitruuij ad ^iuguslum

Epiftola Eratoflbenis Vtolomxo I\egi

& S*
201.

303.

63
124.
128.
201.

287.

6
3P
z7

4

3i

19

23

24
46

222

Epiflylij Ionicifymmetria. 11». tfra Dorici. 132
&Tufcanici, 147

Equilia. 224. 15

Eratoflbcnisratiomenfttrxorbis. 41. 42. eiufque
inuentio. 271. 54

Erifmata. 230. 24

Erodentiamedicamenta. 76. 50

Error ratiocinationis. 5. 32

Error,&ignorantiapraua* !• 29

EHergtfHejcfMfoj. 168. 12

Etirithmiaqitid, 20. 48

Euftyliratio. 103. eJr 104. pertotum

Exedrx. 201. 17, ejr "o, 48

Expericntia quid. 1. 54

Experientix,&artiscomparatio. %, 3S

F,

50.
jo.

49-

24.

e<r 128. 20
5. 3. e-r 17
50. pertotum

75- 3
220. 20

Fabrica quid. 4,
Fabricarum progreffus .
Fagus.
Fauces.

Federicus Commandinus de analemmate . 302
Fcneflrx. 130. 40. non funt in angulis ponendx .

228. 53
J/gKr.? circularis perfeftiftima, tota angulus, & ca-

pacifitma. 90. 20

finesoperumduo. \6. 43

Fftuif. 5. 4. & eius notitia , quid prxflet ,

Finitoris officium in analenmiate. 30^. 32

Firmitatisratiobabenda. 24. 18. e?" **8. 40
Fiflucxquid. 30. 29, e£" 107, 25

FlexibilitM unde. 5 8. 3 2

Fluminum ingentium capita , <z Septentrione orta .

257. 22
Fontisfalmacidis biflo ri a. 67

Fontium naturx diuerfx. 2 5 } . & ibi plura , <te fuU

pbtireis , aluminofts,

bituminofis

,falfts,nitrofts,

untluofts, acidis, uinofts, amaris

fontibus.

Foruni Latinorum , & Grxcorum, e

T eorttm dijpoft-

tiones.

ab

158. ad 169

Fornix.

238. 39

Foffx quidprxflent.

29. 52

Foffwncs pitteorum.

265. 30

Fratlio.

58. 50

Fraxinns.

75. 16

Frigidum.

57- 50

Frons tetnpli cum podio.

iii

Fundamentoritm leges.

29.

25. pertotum

Fundationes, &fubftrutliones.

106. & 107

Funium nodi.

333

Furantes aliorumfcripta damnantur,

231. 58

Furca quid,

48. 55

30:.

c.

GEnera xdifxciorum ad cali regiones accom-
modanda. 222. 10

Gencrum Muficorum comparatio. 1 74

Generis diffimtiojpeciebits conuenire dcbet. 19, 41
Genetheologia . 301. 58

Geniusloci. 26. 38

GenusinMuftcaquid. 173. 56

Geometria jlrchitetlo neceffaria. 7. 46

Geometricx figurx ad j£slronomos accommodatx .

14. 43.
Cnomon.

Gnomonica. 12. 39. & 282. 6. &
Gradus.

Gradits in Theatris.
Gradits in uoce.
Gradits Jpetlaculorum.
Grxcontm tnos in exponendis authoribns.
Grxcorumftrutlura.
Grxcorum Ttheatra. 193. 57

hybernacula.
Grxcorum autboritaa in imaginibus in calo collo-

candis. 298. 40

Granaria. 2:4. 10

Graphidis peritia quid>& jirchitetlo ncceffaria.

7- 35
Graite.

Grauitudo quid,
Grumus.

Gyneconitis,
Gypfum.

41
42
16
20
1

10
1

Aedificia. 225
241. 51

502.
108.
171.

175'
191.
1.
63.

49. 45. &

178.

44

40.

10

253.

48

225.

*i

240

• 7

I.

H

127

H.

HAbittts quid.
Habitmtni diuifto.
Habitmim nomine non temere ornandi homines .

1. 48
HabitusJlrchitetlurxqnidprxftat. 16. 23

Harmoma. 14. ^8

Harmonia, & plura ibi. 172. ufquead 185

Hetni-

HcTnilpbjcrJum. 238. 38

Hemitoniumminus, &diefis. 175. 43

Hemitonium maius , & jLpotome . 175.^1

HerculisproceritxsaTythagora innenta. n.57
Hermogenis iudicium in dislribucnda xde pfeudodi-

ptera. 104. 57

Hesiiafis. %%\. «Jo

Himeraflnuiiis. 254. 3

Hil~lori£ cagnitio Architetio neceffaria. 8 . 30
Hijiorix, & pocmatum comparatio. 154. 41

Homeromajlyx. 231. 24

Homimim ueftigia qit£. 206. 21

Hor£ antiquorum. 308. 4

HoroLogiommplana. 306. 5

Horologu inplano uerticaLi, & meridiano. 3 1 7
Horoiogia in pb.no tequinotiiali. 3 1 8

HoroLogia dinerfa ab 312. infinemnonilibri .ra~

tio,ufus, inuentto. 320

Humidnm. 57. 60

Humor poLitionibus maxime nocet, & quomodo re-

paretur. 241. 9

Hybernaada Gr.tcorum. 241. 51

Hydratdic£ macbin£. 1 1 . 44

Hypanis. 255. 10

HypAtbrxambulationis utilitas. 196. 50

Hyperbole. 303. 24

Hypocauftum. 197. 51

Hypotbyron. 143. 52

Hypocrates multa oppida in peslilentia feruauit .

29. 16

inflrumentamefolahiadiucrft 279. 280. 281

Interpenfiua. 213. 3

Interuallorum Muficorum nomina. 175. 1 f
Interualla centrorum , & locus iugi quomodo depre-

benfus. 288. 47

Inuentio quid. 20. 2

Inuentum Tlatonis deagro metiendo. 268. 20

InuentumnormacaTythagora. 268. 50

InuentumArchimedis. 270. 57

InuentumtArchitA. 271. 54

InuentumEratofihenis. 271. 54

inuentum Tlatonis mefolabij. 276

lonict capituli partes. \ \ j

louismotus. 291. ji

Ijphora. 331. 51

Ifodomonftru&urjcgenus. 63. 2

/f er W?e<fo £r ?j<mm menfuratum. 351

Italixregio temperata. 209. 4
Iudicium de poetis ab^irislophane ante Ttolomxum

232. 12

Itidiciumfitderebusnotis. 4- 17

ludicareexceiientiffimumopus. 4- 17

IugaeCarpinofiunt. 48. 56

Iugumentare. 48. j<$

fiMW. .■ 25?. 38

Iuniperus. 76. 31

IwrajLrcbitetloneceffaria, 12. 3

luris ciuilis diuifio. 12. 20

I.

Ijiculatori& artisfink. 3 $ <;. 15

Ianua. 143. 50

lchnographia.. 18. «J^. eiits diagramma. 20
Ichnograpliia profiyLos Doric£. 137

IchnographiafiftyLiDoric£. 139. /ege veiligia.
lconomia. 13. 59

Idexorationis. 23. 45

Ide£dijpofitionis. J3« 54

/d.ota audiendi ab Arcbitello. 231. 1 6

Imaginum coilocatio. 220. 23

Imagines ccsieftes. 298. 30

Imitari, & imitatio, & curars naturam imitatur.

M-.7

Immijfarium. 262. 54

ImpLunium. .« 220. 36

Incendiorumcaufe. 60. 22

Incertumftruclur£genus. 61. 40. ^r 63. 9

Jnri/e. 26l< j6

Incumb^. 229. 36

Indicum. 246. 2. #" 40

Inducere quid. 240. 5

Induftria quid. It?. <50
Ingeniofitm ,fed periculofum Curionis Theatrum .

170. 57

Inopianon efl qu£renda, utinuidiam fugiamus .
29. 36

Inslritere quid. 61. 52

LtAbrum.
Laconicum.
Lacotomus.
Lacunaria.
Lacus.
Lacus bituminis.

199. 21
199. 30
308. 24

131. 12. e^ 141. 45
141. 45
J)4- 5>

Lacuttmproprietates qu£dam. 254. 5$

Lapicidinarum qualitates. 61. pertoium,

Lapicidin£ templi Diari£ quomodo inuent£. 341
Lapidum comparatio , colorcs , pondera , odores,fi-
gur£, ac ali£ qualitates ab. 61. ad 64

Larignum. jj

Larix. 71. 18

Lartx ampliffima. 77« 10

Larix quomodo inuenta. 77. ip

Lec~lio,&meditatioquidp-f£flent, 7. 2

Ie/ege.r. £7. 23

lenta. 58. 34

Lentor. <j8. 46

Lesbos infda. 39. 7
Ze* Epbefiorumpro jLrchitctTis lata. 329. inproa-

mio libri.

Ubratioaqu£. 260. 31

Librare quid. 260. 51

Librandi modus ubi caput aqws non cernitur. 261

Lignatio neceffaria in cinitate. 197. 10

Lineaquid. 30. 11

Line£planiti£qu£. 306. 51

Linea ueri loci, &■ apparentis. 28J. 32

6 Zitfo*

/ T^ D H X

Jhtcx. mcridianx inucntio. 41. 35

Jix. 19-. 11

Lociinfi!'tbrcs,fcientiafaiibresfa^li. 29. 11

Locorinneieciio admceniafnbricanda. 16. 20. lo-

. r.i ibidcm.

Locorum dinijio quatentts uocales , aut muti funt .

ij>4- 54

Locorum tcmperameata . 255. y 1 . #• 1 j 6 .

<$■ -57

Logeum. 194- -i

LoniHHdomedia,maiori&minor. 28 r. 51

Lubrica. 58. 11

LucHlliuillxmodusfttgicndus. 214. 30

Lvmeninfplnuij. 220. 29

Laminum ratio. 225. 10

I/mx /«0/ « j, er lunaris mcnfis . 2 8 5 . 5

Z«w£ crefcentis, & dccrcfcentis ratio. 293. 52
Zw.vw \omanorum in xdtbus jabricandis.

Lycanos. 179. 20

zjy/j. 229. 16

Af.

MjLceratio calcis ad albaria opera. 236. 48
Macbinx ncrfatiles. 192. 41

Macbina </uid , gr ditjerentia eiusab organo , origo ,

& necejskas machtnarum. 332

Machinarum genera. 332. 44

Maiorum commendatio , qni commentaria rerum re-

l.quere. - 5 1 • 44

Manupretium. 271. 48

Manus in Mufica qttid. 173. 42

Atam HojiUij induftria pro falubritate falapix .

28. 41
Marmor qnomodo paretur ad opera. ia\. 8

Martismotus. 291. 30

Mr.fcidusfabnlo. 53. 3

Mafii. 2^4. 19

Materiatio, & eius uocabula. 126. 35

Materks cxdcnda,fauanda,&ufus.ab 69. ad 72
Mechanicaratio. 330. 45

Mediarum proportionalium inuentio. 272

Medicina necejfaria Architcclo. 11. 51

Medicifiaqnid,&medicmxdiuifio. 11. 58. cr 1*
Mcdium. ' 5. 9. er 41

Megalographia. 241. 36

Milinum. 244. 57

^f t7/j fWfttM wo</;'j afficitur circa cognitionem. 1.27
Af«u principtorum esl. 1 . 3 7

Mcnjiiracorporishumani. 88. (^89

Menfnra qutd, & qnotuplex . 88. 24

Menfurare qtttd 88. 30

Mcnfura um rationcs nndefumptx. 90. 40

Mcridianxlinexinuentto. 41. 35

Meridiani offcium in analcmmate . 305.42

Moidionaliumtemperamcnta.io-j. 21. ^208.50
Mcjaulx. 226. 13

Mcfolubium ^irchitx. 277

Mefolabtum T^icomcdis .& Tlatonis, &reliqno-

rum ibidcm .

Milton.

Minium , & cthj temperatttra.

Minio anttqut parce utebantur.

Miracttl.i mnndi feptcm.

Modulationumgenera.

Modidits qnid.

281. 39

-4>
243. 11

66. 43

173. 50

88. 3

Modusaddifcendarummultariimfcientiaru 15. n
Modus cxcauandi lacnn.is Venetas. 205

Mcenium mttnitiones noHrorum temporum. 36.7
Mceniana. 1J9. 22

itff«M». 58. 15

Monachusfctt Manacbus. 308. 25

Mor.achordnm. 174. 57

Morbi qni ueninnt aVeniis. 59. 60

Motnttm diuerfttas quomodo dcprchcndatur. a 288
«//«e rfd 291

Mttndus. 282. 44

Municip iitm, & colonia diffcrunt. 28. 56

M«n ciuitatis ex qtio lapidefiant . 130.19

Murorumcrajsttudo. 31 26

Murorum , ejr cittitatis difpofitioin diagrammatc.

1\. & 34. <jr 3 5

MuJicaArchitccloneceffaria. II. i

Mujices, & .Aslrologix confcnfus. 14. 15

Mujicesdiuifio. 172. 43

Mufici, & Medici conttcnientia. 14. 1
Mutuli , & denticuli in jaftigus non)funt ponendi .

129. 60

Mntidorumratio ttnde orta. 124. 42

Mylafa. 65. 57

^.

(V T jlturam ars imitatnr , 0* quamojnem. 25

^iatnrxprincipiitmpotenSifapiens, bonum. 25.32
jqaturaprioreslres,quamornamentum. 25. 27
J^aturalis dccor . 23. 20

'hlauale Venetorum. 203

T^aualia. 20». 57

yci<yf ivja.fd.<;cLjiv & eius uejiiginm. 9 3

JJcccJfaria ad uitam non funt difficilia , & cara .

14°' 54

%icolam zenus patritius Venetus. 203. 37

J^ilicaput. 252. 30

Jijtrijioi. 247. 35

T^ormxlaus. 260. 20

Jiormxpythagoricuminuentum. 268. 50

"hlotxMuJicorum. 173. 48

T^otioncswanimLsinfignitx. 1. 32

Tiuclcus. 234. 45.

Tsljimcruspcrfcclns quis. 90. 52

T^itmcri fcnartj partes. 91. 40

Tjumerifcxagenarijcommoditas. 284. 44

o

0.

Bietlio, & refponfio.
Ocbra.
OClauia ^iugttsliforor.

13. 14

244
3. 50
Odeum

I T^ D E X

Oicum. 199' ll

Oeci Carinthij , quadrati , jtegiptif ,220. 59.221

15. Grxci. 221. 40. Cy^ceni ibidem .
Olearia. 242. 2

Oleum. 224. 3

Opa. 119« 41

Operatio. 4. -^

Operumduofines. 16. 43

Operumprobationes tripertit£. 231. 10

Opifices tres Deus : natura : Homo. 6 . 39

Opinio. !• 3°

Opportunitas. 24. 14

Oppugnatoris, machim & defenforix 358

Optic£s, & Geometri£ commitnio. 15. 10

Opticesratio. H 9- 3°

OpticeJLrchitetloneceffaria. 7. 5^

Opticesdiuifio. 7. 57

Opticesratioincolumnarumcontratlione. 140. 14

0/w«. 4- ZI

Opus rusiicum. 229. 40

Oratioplenaqiu. 1$. 60

Orbium calefliumnnmerus. 285. 27

Orcbesira. . 189-4

0r</« »o«; oppidnm male collocatum. 39. 1 -

Ordinaria sirtttlura. 64. 6

Or<fo 7«/d » c5" quotuplex , & ibi multa. 17. 14

OrdofecundilibriVitruuij. 40. 58

Ornamentum, &■ pulchritudo differunt. 25. 57

Orthographia qttid. 19. 2. diagramma eius. 21. 1

Ortbograpbu-eadisinantfs. 90. prosiyli , & jLm-

phiproflyli. 96. dipteros. 100. peripteros.

98. hyp£thros. 102. jtediscumpodio. m

proflylos Dorici generis . 136. fyiiyli Dorici .

139. Tufcanicarumadium . 150. rotundarum

adium .153. Theatri Latini . fi-ontis , lateris &

Scen£, 187 '. e£r 189. er 19°« Laconici. 198

Venet£urbis. 234. caneiiorum. 211, 212

213. 214. e5* priuat£ domns. 217. eir 218

Chorobatis. 261. Cochlidis , & fcaU . 1 70

jLrcbit£ mefolabij analemmatis. 3 1 o

Ortus, & radiationes ptanetarum, 291. 47

Oftiorumratioab 141. ufquead 147. e««z

<&j£ra»J»M£w.
Oilrum. 248. cumpurpuraidemibi,
Oueslutealana. 2,^7, ^

Ouilia. zia. 10

224.

T».

PjLUflr£ difpofnio.
Tali.
Talificatio qnomodo fiat.
Taludes quomodo falubres.
Tarabole.
Tar£tonium.
Taralyfis.
Tarapegmata.
Tarasias.

Taries euanidus qttomo do fiat.
Tarietes formacei.

199.

eSr 2

00

107.

2 j

30.

33

28.

10

303.

15

244.

53

*54

• 3

302.

16

225.

47

63.

*3

64.

28

Tarietes lateritij c ommendantur. <? ? , 12

Tarietesteflacei. 68. 28

Tarietescratitij. 68. 58. e5" 69

TarietumreguU. 130. 15-

Tarietitmfirmit&sunde. 65. 44

Tartesduobitsmodisdicuntitr. 81. 26

Taiumenwninbalneis. 198. 58

Taitimentorumgenera, 231;. 43

Taufanias. 8. 56

Tecunuadefetlitsmaximum operibus impedimentum,
Tclecinon. 320. 52

Tema,&pima. • 254. 1

TerfeSiorerumquadruplex. 48. 48

Terfetlum qitid. 96. 41. e£" 282. 47

Terisiylia. 201

Terfarum captitiorumfigura. 1 o

Tetrus Landus jlrcbiepifcoptts Cret£. 28. 1

Thilofophia jLrchiteclo neceffaria , ejr ibiplttra de

philofopbia. 9. jq

Thilologia, er philotechnia, 206. 33

Tharetra. 320. 44

Tbtongi. iy8. 29

Ththyfis. 40. 22

Thyfiologia. 10. 50

Tinacotbec<e. 220. 40

Tinasier. 76. 27

Tingendiratio,&depiftitra. 242. 21. c£" ^«*

pttluraimprobettir. 242. 34

Tinus. 76. 4

TinitSf&piceadijferttnt. 76. 21

"P/^n^ ro analemmate rcqitiftta . 3 o 5 > 2 J . &pla-

nahorologiorumquot. 306. 5

Tlanetarumnomina,&cbaratleres. 285. 20
Tlanetarttmfttus. 2 8 5"

Tlatanones. 20 f. 36

Tleuritis. 40. 22

Tlinij locus. 292. $8

Tlintbus. 310. 40

Tlurimumingenvj, & oper£ ponendttm in] templisa-

dificandis. 87. 50

Tlutei. 140. 5. eJf 162. 54

Tlutti£generatio. 251. 49. 251

Todium. 108. 37

Todiumfcen£. 191. 51

Toemata,cjrbiflori£. 154. 42

<7T0l07Hf. IU

Tolitionesinhumidislocis. 240. 34

Topuliis alba, &nigra. 75. 6. ttnde difia , ejr ibi
multa. 75. 22

T>orta cjr lanua differunt. 143. 53

-portarwm ttfits. 31. 12

porticusnominationes. 159. 44

•porticus Tbeatri tetlum . 191. 30

porticus, & ambulationes pofl fcenam. 196. 1
porticus fladiat£. ■ 201. 34

•portuumfkbricatio. 201. e&" 202

pofltcum. 1^5. 54

Tr£cepta. 229. 1. 7. 45. 54

Tr£cepta Tythagom cubica rationefcripta. 1 5 7
Tr£ceptitmjLrcbitetlisobferuandttm. 192. 30

6 2 TV<e-

Treceptorum Artis conditiones. 4. 3 o

Trxctntlioncsfeu prxcindus. 130. 12. & 171

21 .
Trxfcpa. 224. M

Tnr.cipia artis. t, j6. e^ *• 9

Tmcipia parna in quantitate , magna in uirtute .

2. 10.
Dc principijsartis fux nemo dijputat quatcnus talis ,

M. 33
Trincipiumnaturx. 2f. 3*

Trincipiarerinnfccnndumpbilofopbos. 51, 28,

& 2 49.

Trincipiorum naturx, & artis comparatio. 25. 30

Trincipinm. 5« ]I

Triuatarnm xdium disinbutio . 216. 217. 218
Trofilum Sciographia. 1 9. 27

Trotrejfus , & regreffus quibus planetis accidat .

291. 2
Troportionum commendatio . Diuifio . Mathema-

ticaproportio ab 80. nfquead 88.
Troportioncs lapidum e balijiis mittendorum .356

perror//?».
Tropugnaculi fecundum nojlra tempora defcriptio.

TVo/bx. »-5. 47

•profty/oj. 99. 48

•prottyridesl 143. 34. prothyra. zz6. 29
Trotroponuinnm. 255. J7

Tntdentia. 1. 42

Triidentiseflmdicare. 7. 20

T> (bV.corum operum diflribntiones funt tres. 24.12
•p dchrituio , & ornamentum dtjferunt. z 5 . 57
Tnlpitum. 5 8- 55'

Tutcoli. 59- **5

Tuteorumfoffiones. 265. 30

Tiduisputeolanus. 59» J"3

Tythagor.ts cubicis rationibus prxcepta tradebat,
& ibi plura decubo. 1 5 7

Tythagorx inttentum. 268

Tythius J.rchitetltts reprehenditur a Vitr. 13. 25

QVadrati duplicatio. z6%. 34

Quadriui.i&triuia. 158. 36

Oi4xfliodepiHnra,&fctdptura. 5. 32.

Quxsiionesmechanicxmultx folituntnr . 341. k£-

<7we <ttf 346

Qualitas qitxhabittts efl. 1. 22

Oualitates fimplices, & compofitx. 57. 40

Qnalitatcs lapicidinarnm. 61. pcr totum.
Qualitatcs rcgionum. zo6. 207

ii«4?jr/r<w /wor/« So//j, infmgulisfigniferitetranti-

btts. 298. "

Quantitas^st-ns. 17. 15

J^HtrrH*. 74« 39

£ Af

T^jtiocinationis error. 5. 3 7

T\edemptor qui. 24*). 7

Regionum qualitates . z 06. 40 . temperamen—

ta. 8. 32.
Begreffus planetarum. 291. z

T\egulata qmd. 11. 23

T\egidadecra(fitttdinibus columnarum. 105. 34
J\elationum genera. 16. 30

T\eligionis fibrica. 24. 14

j\cprehend".ntur patres fhmiliarum non prouidentiu

cxpenfis inxdificando. 330. 20

y\f r/<?« <f/'«i/ttJ tn abfolittas, & comparatas \6. 27
J\eticulataftr:icliira. 54. <jr g,. 40

T{igiditas. 58. 31

/\(7»4 <7«/<i. 63 . 1 i

Bjthmtts tribus modis. z 1 . 2.

F\pmx regio temperata. 209.9

T\omulidomus. ^0. 16

/\«6m. 248. 47

T{ubrica. 244. 50

Bjtderatio. 233. 54. Pjtdera. 234. 39. 47.

/\/<dtt.r duplex. 235. 1 5

T\iijiicaxdificia. 223. 40. #* "9. 40

53. 3

R

Fytioanatio quid.

57- 49
J.28

S.

Sjbtdo mafculus.
Sabtirra.

Sagitta. 30. 2t

SaLipia oppidum ex in falubri fanum. 28. 38

5.///.V. 75. 6

Salmacidisfontishifloria. 67. 1
SaLtbritatis aeris inditia ex obferuatione iecmomn.

26. 27

Sambuca. 207. 45"
Santlis quomodo , & ^ttx rowp/tf flruenda funt .

22. 57

Stfndurard. 247

Sanguinis eietlio. 40. 24

Sapientia. 1. 36

Sarftnmflritflnrxgenus. 63. 4

Scxnolxitillxmodusfugiendits. 224. 30

Scalainmufica. 173. 46

Scalarumratioexnorrnapythagorica. 269. 4

Sra/.*. 269. 30

Scalxmilitares. 333

Scandulx. 49. 27
Sc<tt>/. 143. 27. & ibi fcapi cardinales.

Scena. 185. 55. &Scenxdefcriptio. 191. (5

Scenarumgeneratria. 193. 3

Scolalabriinbalneis. 199. 6

outniip 41. 3 J

Schidia. 49. 3?

Scientia. 1. 37

Scientiarum communicatio. 13. 20.

Scientis perfetlio qu». z. 1

Sciograpbia,&diagrammaeius. 19. 7
Scorpionum rationes. 353. 53. cSr 355» &fcor-

pionumfymmetrix ibidem.

Setliones comcx. 303. 11

Se//'-

t K'

Selinufucreta. 248. 52
Semimetopia,femiuocales,hemitoniumquomodo in-

telligantur. 131. 50

Septa. z6z. 15
Septentrionalium gentium temperamenta , 207.

20. 208. 50.

Sermoinsiitutione,uoxnatura. 48. 45
Serpentesnec nafci ,nec uiuere in quibufdam locis,

259- i5-

Sexagenarij numeri commoditaf. 284. 44

Sextarius. 224. 60

Siccum. 58. 1
SignaZodiaci. 284. pertotum.

Signifer. 283. 54

Significare. 6. 3 r

Signorumduogenera. 240. 13

Signumfciendi. 2. i

Signum. 6 . 3 2

Siljitticum. 241. 38

Swz*. 120. 24
Socratesfapientijjimus ab oraculo iudicatus. 79. 40

Solertiaquid. 5. 41

Solis uia quomodo inuenta. 283. 40

Solismotus. 285. 6

Soliscurfusperduodecimfigna. 294. 40

Sonituitmdiuifto,&diffinitio. 178. 29

SpartumHiJpanicum. 239. 30

Stadium. 22, 2

Stadiatxporticus. 201, 34

Statio,regreJfus,&progreffus. 288. #■ 291

Statumen. 234. 43

Stell&polarisfiguratio. 300

Stereobata. 107. 7

Sro/a. 8. 57

jn-k. ••« 124. 22

Striges. 119. £ o

Struclilisforma. 262. 39

Strullur&genera. 61. 33

Strutlura. 62. 46

Strutlur£ in aqua. 201

Struerequid. v 62. 52

Strumx. 254. 2

Studium. 19. J9

Stygoshydor. 257. 59

Stylobata. 107. 9

S«/>er. 75. 3
Subieclifcienti&diffinitio quantumpr&slet. ^. 2f

Subliae. 107. 27
Subttruere. 62. 52, & fubjlruffionum cura.

229. 54

Sudationes. 199. ?o

Superciliuminlamis. 41. 46

Supputandiratio. 8. 25
Sydera a zodiaco ad meridiem . 300. & adfep-

tentrionem. 298. 20,
Symmetria quid. 20. 41. ab jlrcbiteUo obferuan

da. 209. 3 <5

Symphoniaquid. 175. i<S

Sympbonix, & conccntus quot. 181. jy

Z> £ AT
Syftema quid.

143. 42

r.

219. 43

285

Tabula motuum cceleftium,

Tabula longitudinis dierum. 299

Tabula longitudinum, latitudinum, partium,<& ma-

gnitudinurnjlcllarum. 3 64

Tabula declinationis Solis, 3 y^,

Tabula afcenfiomm . 3-75

TeUidifpofitio. 116. 50. & xzj

TeUorumratio,fecundumTbilandrum. 49. 59
Tefiorium opus. 237

Teclum 130. 25. & ibipluradeteftis,
TeclumporticusTbeatri. 191. 30

TeguU. 128. 3

Telamones. zz6. 32.

tikhov. 90. 41

Telumquid. 355. 16

Templa. 128

Temporibus diuerfis diuerfa opera accommodanda.

242. 5
Tenue. 58. 2

Terrainmcdiomundi. 283. 2 5

Tertiarij figuratio. 149

7W/"** wmhm', e<r ttrta* fw/nor. 1 76. 4

Tesludines. 239. 3

Tetracbordorum dijpofitiones, partitiones , & dijlin.

Eliones omnium generum. 174. a</. 181

Theatrum , & eiusfalubris confiitutio . 1 69 . <z</,

171
Theatrum Scauri, Curionis, & Tompei. 170

Theatriuafa. 183. 52

Theatriconformatio. 187. <*<f 181

Te/"aT;^■//os•. 22. 4^

Theorica eccentricorum , epicyclorum, & deferen-
tium. 287

Theopbras~ii,&Tlinijlocusdej£biete. 74. 20
Thurifera arbores. 255. 4

Thymelici. 194. 15

Thyromata. 141. 37

tvfafHov. ,«. 225. 43

77//tf. 75. <S

Tomicx. 39. 29

Tophus. 59. 33. <*r 44

Torcular. 223. 59

Trabes compatliles. 154

Trabvs Ionicxfiguratio. 121

Tra&.r c#»z mutulis. 129

Triclinia. 220. 42. eJr 54

Triglyphi contratnediostetrantescolumnarum con-
flituendi. 150. <So

Trihemitonium. \-]6. 5

Tunicstresincruflationibus. 239. 49

Turres. 31. e£r 32. pertotum.
Tufcanicarum £dium>rationes ,genera , uesligia or-
tbographi&ab 147. <n/, i5a

ValuA

I T^ D ~E X

V.

-r ~T AluxScenx.
V/ valnatxfores.

192. 4S

147. 6

Vapor.

3°- 4?

Ter. Varro fcripfit dc ArcbiteUu.ro..

-3 5- 4

y.;~u Tbcitri.

185. 52

Vccligaliapublica.

263. 11

Veclis ratio.

jji. 10

Venetiarumdefcnptio. 204. regio temperata .

109. 1:
Ventcr. i64- 3°

Ventinocent,lxdunt,uitiant. 38. 51

Ventorum nomina, qualitates , numerus ,&plura de

ventis a
Ventorum diagrammata.
Ventorum temperamenta.
Venuftatis ratto babenda.
Veritas in rebus duplex.
Verticalis ojficium.
Veslibulum.
Veftigia diuerfa murorum .

cundum noftra tempora.

59-

ad.

252.

JJ-

37-

15 cs

24

1,

505,

ii3

propngnaculi fe-
proflylas , 6"" <*>«-
97. dipteros. 99

44
43

43
1 1

3°
39

1 1

pbiproftylos. 9 5 . pcnpteros
hypxtbros. 101. xdiumciimpodio. 109. pro-
ftylos Doricx. 137. exaftylos Doricx. 139.
fufcanicx xdis. 149. c^ '^o. rotnndx xdis.
151. 153. Fon 160. bafilicx 164. Ej///;-
cx Vitruuianx 166. Tbeatri latiaorum. 188.
Tbcatri Grxcorum 195. Laconici. 198. P^-
/x/rV.*: 100. Cauxdwrum, tetraftyli. 211. 7"«-

Vifcofum. 58. 47

F/rt.v. 76. 6

Vitrnuius Cxfari notus,& jLugufto commendatus ab

Otlauiaforore,macbinisprxpofitus. 5. 6. /?<*-

buit conditiones Arcbitetli. 6. & 7. defendi-

tur. 1 5 6
Viuacalx qux. 59. 1

Vlmus. 75. 16

r//«. 50. 15

Vmbra. 281. 17

Vmbrx meridianx xquinoclialcs uaria in uarus locis

306. 8.
Vocesad cantandnm aptx ,ex locorum proprieta-

tibus. 159. 2 1. £*r 207. 32

Vocisdiftintlio. 173. 1

Vuolupta,s quid. 19. 57

Volutx conditiones. 115. 38. /«»£ ornamcnta ,

fcanici ,

12.

16. eir

214. Corintbij , & priuatx domus. 21«

Grxcorum domus 227.
re/Zw. 254. 1

f/Mtf. 223. 26. c^ 114- pcr totum.
Vinaria cella. 224. 43

Vinum Grxcum. 60. 26. protroftonjnamertinum,

Falernum, Meliton. Cxcttbum. 255. 15

Virtute continere quid. 4. 28

nonpartes capitulorum.
Vox a natura,fermo ab inflitutione.
Vox quid, & de uoceplura.
Vrna.
Vfns.
Vfus,&abufus.

123. 5
48. 4?
[71. 4<f 173
224. 59
5- 1?
5- 17
Vtilitzs. 4. 31. eiusratiobabenda. 24. 20. /?-
Rtt cff omnium artium. 24. 46

Vtilitas, uenuftas ,finnita4 in operibus requiruntur.

2),. 58.

f7f *« umbras putat qux ad mentem pertinent. 6. 5

dijpluuiati. 213. tcsiudinati. Xisia.

X.

199. e5" 201. 7. & 226. 24

z.

f & Odiactts. 285. 4<S

y^ . Zopborns. n 8. 31

*" Zoylns. 232.22. c5" ?k«/w /<W de Zoylo.
Zyga. 75. 60. &Zygiaibidem.

Errata. primus numcrus paginarum fecundus linearum eft .

2. 41. Angu(li.& 43. Auguslum. 36.

3 . 41. Appone , Quid fit Architetluura ', & de 3 6.
ArcbitetlisinjHtuendis. cap. 1. 59.

13. 16. obruitur.& 43. quod. 41.

i<5. 43. fines. 46.

19. 21. quo. 47.

22. 15. ingrefforem. & 20. nauibus,& jC.ue • 49.

n 55.

24. 32. ficlegtts .aut publicorum, ant priuatoru 58.

xdificiorum cxplicatio esl. 60.

ij. 53. uennslatis. 61.

36. qualitas. 61.

22. eorum,quxdiclafunt. 62.

39. haberi,& 41. natura. 69.

16. i#i. 73.

53. dewre*. 79.

26.
28.

*?.

3l-
33-

20. plateis.

12. JKpv*.

30. natnrx.

3 . j» oppofitis partibus.

28. deletlatus.

25. cumfnonomine.& 42. fcriptorum.

22. qua.& ij. innixa,& 52. /«fo.

59, mntuauit.

8. nominare.

1 1 . naturx.

6. lapicidinis,& 38. cxdendis.

1. perfpicuos.

29. <:/<?. . -
20. contignationibus.

44. uermiculum.

20. deleatur parentbefis , & legatnr ,utnon

omnibus

vmnibus.

88. 13. bominh.

98. 58. peripteros legendafunt illa cumliteratex-
tns . ufque ad. Metelli lottis.

99. linea. 34. a pfeudodipteros ,nfque ailincam
48. textusefl.

115. 40. fiagularnmaUionumtetrantes.

116. 56. pauciora.

131. 53. !2/<2m»2 , dr 54 . partiendam . & 60.

bypotrabelio contrahatur coiumns, .
133 . indiagrammate capituli Dorici deftmt literx

qnxs ItUoris diligentia apponet.
147. 41. fecnriclis.
12. mceniana.
10. impediuntur.
60. ducis.
5. intentionem.

51. deTbeatrittafis . .

17. ponanturq;.
58. anguli.
22. lege. Grtsciae.

$. a. b. c. d. non habent refponfim in dia-
grammattt atrijprtuatx domus in uejligio ,fed di~
ligens ledor apponet .
2 1 (/. 5 i. pars ftmatitr in alis.

M9

17:.

»75-
178.
183.
184.

193.

208.

3>7-

211. 30.

bafilicis.

223.
224.

52. defignetur.
50. C^«tf.

216. diagramma. A. locttm ignis oslendit ,locus
cft in plano perufis in antiqua <ede , e-r alittd dia-
grammaidem oflendit , locus aburbe ueteri non
longe difians.

240. ir. bene.

241. 25. vncinatas. 28. interiores. 38. me-
galographiam.

243. 32. cryptis.

244. 12. excretx. 18. pneparetur.
246. 28. Ltdi.

248. 35. imitari.
252. 1. halitus.

255. 40. fchtenantos.

256. 57. balitus.
2 j 8. 46. uitibus.

216. 17. autem.

267. 55. milttixve.

268. 5. e^ 6.

268. 4. corporis. 6. beroesq;.

271. 26. conflituta.

291. 15. iugum.

319. 17. Oupniamttbi citantur UterA diagram-

matis. C. pofiti fitpra . in pagina . 317. repo-

nendttfunt in eo dtagrammttje litera. &nu—

meri qui citantur.
322. £e/w/tt litent infigura, qtmpofita efl inpagina.

324. ubi defcribitur cylindrium borarium .

F 1 7{ I S.

IO

20

M- VITRVVII D E

ARCHITETTVRA

LIBER PRIMVS.

^ a e c o r v m mos efi,ftquosftbi authores exponendos, ac interprctandosfufce*
perint ; pr&ponere aliqua in gratiam ftudioforum: qu& facilem ad id, quod pro~
pofitum eft, aditumfaciant . T^os optimum hunc moremfequentes,id magis ex
animo conftituemus initio <Arcbiteffiir&: qu&fola omnium artiumprinceps , ac
domina ,fola iudex,fola ( itt ita dicam ) ^egina eft artificiorum,et inuentorum
omnium. & quemadmodumfapientiafuas habet partes;quarumftnguU in pr&-
fationibus ah ijs explicantur; ut ad quam qu£que fcientia referatur , agnofcere,
& quid quteq; praftare queat, inteliigere pojfimus : itain hacpnscipua opificio-
rumgubernatricefaciendum iudicamus . T^am de ui , & natura ipfius artis
dicendum ettprius, unde ortum, incrementum , & abfolutione artes fnfcipiant:
qno interfe quxque difcrimine differant . deinde propius de ^Architeffitra edifferendum eft: quidfit,qua ratio-
ne , quofine, & officio dignofcatur . Mult&funt eius generis , quod Gr&ci --oioTiha. , qualitatem latinorum
plerique uoca.-it fformx, ac ffecies: ex his una eft: qux, habitus, uel inbxrens affeffio nominatitr-.qitxm nos ad
eas res transferre folemus; qu£ cum inftnt, agri ab ifs, in quibus infunt, dimoueri poffunt. huiufmodi uir-
tus ipfa eft, uitium item, &fcientia omnis, necnon ars qujdibet,& affeffiofirma,& inh&reas animifiue cor-
poris, ac utprxteream,qux nobis dimnitus,atq; ajpiratione aliqua adueniunf.de tjs tanturn nunc agimus,qux.
ipfilaborcnoftro,acftudio comparamus, & in animosnoslros adiuuxnte natura,ufu, atque arte induci-
mus . Harnm qu&dam mentis, qiudam uoluntxtis affefficnes, uel habitus uocantur. Mens tribus afficitur
modis : aut enim ad falfum ducitur errore principiorum decepta: aut b&ret ; aut ad uerum diretla , illud tan-
tum ampleffitur.fi fkllitur, c&ca, & ignorans, &peruerfa:fi hxret , incerta hxfitans & inconftans ,ft ue-
3 ° rum tenet, fciens, &fapiens habetur . Cxterttm, quia duplex in rebus eft ueritas : aut enim neceffario , ant
vtcunque ineft . Simens uerumilludnecejfxriumfouet ; autprimis notionibus inhteret , autcaufarum confe-
quutioni, aitt utrifque pariter . Sunt enim notiones qmedam rerum in animis hominum infignitx: quarum uo-
tabula qui certo tenet, rem qitoque fatert neceffario cogitur. quis enim non planefentiet totumfuaparte ma-
ius, ubi quid totum,quid ftt pars nouerit . Qwrf tertiofunt aqualia, quis neget ea inter fe quoq; tequalia ejfe,
ubi quid fit <x,quale intelliget f1 ex ijs altera illa mentis affeffio habet ortum-.qu&caufts, &fe confequentibus
rebm obfirmatnr: undefirma, & confians rationis conclufio ett profecla . Vrior autem illa mentis nomine
inftgnitttr. potterior hxcfcientia nominatur. Verumftfolo , unicoq; mentis obtutu ; tum notiones ilias , tum
rerum confequutiones in unaquaque fcientia percipiet: nulli dubium,quinfapiens uocari debeat . Hxc igitur
ea ueri ratiopr&ftat, qm neceffarinm confequitur. quodftmens in his uerfatur, qtt£ fecus fieri pojfunt. aitt in
4° jjs dirigendis laborabit, m quibus affio,& uit£ moderatio poftta eft, ttt fibi ,familice, ac patrix confulere ac
prodejfe queat. aut in his, qux ad humanos pertinent ufus, inuigilabit . Sicjxdificia , mercaturam , uenatio-
nem, miiitiam: agrorum cultum, medicinarn,fic demum inftitttet quscunque hominum commodis , utilitatiq;
conducant. prudentia igitur agetfex eius enim ratione iufti, fortes, te-mperantes,munifici,amici, ueraces,boni
deniqtte ac uhrtute pr£diti,& prxtereafumma illa heroica uirtute iUuslres efficimur)arte uero conficiet.unde
quidfit ars aperte iam uidemus. Mentis enim habitus,& inhxrens affeilio eft quxdam: qua opera omnia ra-
tione,& direilione perficiuntur : ut bomines benefe habeant in his rebusqtas Jpeclantad uit£ utilitatem.
Cauendum igitur eft ne peruerfa huiufmodi aliqua affeffio innoftris inftdeat animis:quod enim diu permx-
net , £gre dimouetur. cauendum etiam eft,nitemere ( id quod fitpe* fit ) alicuins artis uocabulo ,feu titulo
quoslibet ornemus: non enimfemper eft integrum , uel mediocris peritia. , aut Fabrum , aut ^irchtteclum
5° uocare aliquem: ftudio nanque, & labore, & cognitioncmulta opus eft , antequam in menteimpreffa,&in-
fignita ftt ajfeffio ilia,qu£tanquamregula futttra fttoperum noftrorum. Sed haclenusde ui,& ratione
+Artis:nuncdeortu,& incremento artium dicendumeft. Experimento oritur jirs . Experimentum
eslfimilium rerum anhnaduerfio conferens ad Artis principia inuenienda. quemadmodum uefiigium ad inue-
niendum leporem . l^on enim leporispars efi ueftigium : Sed occafto inueniendi leporis : ita fi-equens exfen-
fu orta memoria : & rerumfimilium comparatio efficit, ut id, qiwdfeparattm fiepiusfaffitm es~i,in imiuerfitm
colligatttr, & communi comprehenfione mens ipfa proloquium quoddam efficiat, quod eft Artis principium.
Ex multis ergo huiufmodi pneceptionibus in rem unam confentientibm , & quafi conjfirantibus quaqtte
jlrs ortum habuit. Quodfiquis experientiam arti conferat ; ejficax certi aliquanto mxgis in opere perfi-
ciundo experientia eft: manus enim expmi ob confuetudinem , & exercitiumpromptior efi . fed Ars excel-
^o Ut)multQmagis}& pnesiat : quippe qu& adfcientiamproximeaccedtt.docet enim&qu&fitisrejfondet-

jL &rerum

IO

iO

\

\ L I B E II

& rerutn r.xl ioncs rcddere potens til:unde ars proximt adfapienti.vn accedit. inditinin autetnfcicndi ci & v
csl, alios doc&re pojji , perfcclio critm in eopojita ejl, itt alium nobis fimilem efficcrc pofjmOts: qv.od uec fhcit
jiecfrxilat ixpt runtia, cjr licct cxpcrtus alteri quomodo fhcit', ojiendat , non tamen readere de eo qv.odfa-
cit, rationem p-Acji,cum cxtrafmfftimbil adbibeat,qnodex Tlatonisfentemiafentilc optts efi,nifiJorte ex-
ferientiam ::occs : cum ijms .Artt ifam partaquicqnatn cxartefacit .fcd hxcalibjpetlat. jlrtis antem ejl
alterumjibi Jimilcm consiituerc; cjr artifex ctiam dici iiclofatanspoteji,&Jicrtcris. inttts enim habet id,
quod eji.fcd expertits Jblofenjii niutnr • Cxterum artes qttidemomnes mitip parux funt ,fed tempore coa-
lcjlunt: ncc propterea rnimis reritm innetitoribtts debcre-nos dccet : ipfiemm ( quod dijficillimnm eji ) princi-
fium inttcnere. quod qui retle habet , dimidium totitts babet. uis entm maxima in bis meji : qnod nel medio-
iriterin Mathematias cruditm pimcjemit, "Nettio hercle eji ; qui non uideat qttam certa,quam commu-
nia, quam obuia Jint ca ; qux $&«fl*f **■ grxci , prvloquia latim uocant. onmia tamen rccondtta , cjr abslruja;
qux in us dtfciplittts habcntur , ab i<s prufciia , cjf dedutjafunt xque, ac ab uno principc gens omnis, & po-
pulitjt uttw.ciJHS rcgitv.r. par >:::<::, .u nihilfere uidetiir proioqmum illud : plnra , qux itni rcjpondent ,ftbi inui-
cem rzfpondere ; partucm t.nru 9 div.d 4 vbyficts ad motiones , ad corpora , ad tempora, adjpatia locorum.
j£ mv.Jicis ueru ad fdcs, ad tiertws, cjr uoces,ab i\s, qni profpctJionum uim contethplantur, ad radios , ad lu-
mtna : ac demutn ab alus ad res al.as accotnmodatur, unde omrtis docJriux ttis,cr ratio manare Jblet. rnaxi-
me igitur muentoribtts gra:t.-c htbcndx ;max:mxk&- bis, qui tutllo parcunt l.ibori: v.t conrmunia illa , pcrjpe-
iiaq ; notitixpnmordia propojhts Anibtts , cj- fcierttijs adtudicant . Sed nos ad reliqita.lam in artibus div.i-
derutts nonjequarexatiam itlan c exqwfuam partictidi ratwnem, dtalecJicorum metbodis inslitutam , m-
mis emm Jhtdtoforum uota retcrdarem , & parum prodejjern . prxtcrea nemo eji qiti nefciat mgeruws cjr li-
beras ejfe artesfeptem , quarim ires adjirmoncm , qitatuor ad quatititatem pertinent. atque ibi Gramma-
ticem ejjc orationis auclricem, &fcripturx'moderatricem, logicernquoque eo Jpeclare , ttt fermoaem ad do-
cendum infiituat,ut I{betoricesadperfuadendiiM,&Jiiiisadderepoeticem ad delefiandum.htc uero tarn
continentem , quamfecretam, eir di/paratam quantttatem habcri, unde menfuras,motw,numerosfimplices,
atque adfonos comparatos dijatfimus. prxtermirtam quoque niles liias , cjrfellulanas, qux nec artis nomi-
ne dig nandxfmt. r\ec adremnoflram facere exifiimabo artes illas, qux dtuino infiincltt , cr afjlatu in ani-
rnis nosins immitntntnr, quontam. tion eo tendttmis , at omnia compleclamur , quxfnb nomine artis communi,
quadam rationecontinerijblent . Adrtoscrgo ULe artes necejfarix pertinent , qux curn dignitatc hominum
commoditate,cjr ufitj comparantitr . atinjinodi eji \autgatio , Milifia, jLedifcatio , ^dgricultura , Venatio,
Ticlura, Scalptura, Lamficimn, ac denique Medicina, cirfi quxfunt alix,de quibus dnplcx conjideratio ha-
betur. una cst, qnatenus ratioaiiantur , &■ regulas operandi certas Jiatuunt, & terminatas , altera quate-
mts alaaitate quadam cy- maniuon promptitudine ad opus aggrediuntur, ut in refubiecla formas animo an-
te ptrrceptas., tnhumanos ufus edant . Hinc eji. quod ex artibtts nonnullx funt quxpropiusadfcientix no~
tionem accedunt, quxdarn tninits . ^lrtium, qiax. dignitate , cjr ufu prscclliint , eo nomine illuftres, ac prin-
cipes haberifolent: quod difciplinis maxime innitantur, acprxfenim ^irithmeticx , & Geometrix. reltqux.
minusidonex , aptxq; ad nobilitatcm. quofit,nt ^Architeftura omniurn princeps haberi debeat. de qua pnns,
quarn aliquid dtjjeramus, interponenda eji M.Vitru.epifiola: quaoptimo Trincipi jLugttfio f/turn dedicat
opuspnrmtrn ut deje bene mereuti gratias referat. Deindc ut munificenttjjimum Tnncipcm irmet in us rebus ,
qttx ad ornatum, et Jptedorem urbis pertincre uidebantur.fimul.n.cjr animi gratitudincm, & iudicinm ojten-
dit : dat enim quodjibi dantt carisfimutn crat: <&■ illi accipientigratijfimm . Ollauium Cxfar in Filium adop-
tauit . fuccefit & uirtutt , rjr liupcrio . primumij;iUi Agufti nomen indtturn : quod nomen licet obauClum
imperiumjibt cornparauerit ; non minus tamen ob sludiorum , & rei literarix curam , eir mgenuarum arti-
um amptitudinem illi conuenire potuit. I\cliqua , qux adjtguftum pertinent in ipfa epiftola furvt expedita : in
qua illud etiam obferuandum, quodprocul ab adulatwne Vitr. merttas ^iugufto laudes , cjr eas, qux lllt ma-
xane placeri potcrant : prudenter quidem tribuit , cjr apte concedit . Hunc igitttr in moditm aggredtiur .

Cum diuina mcns tua , & numcn Impcrator Cifar Impcrio potiretur orbis terrarum , inuiiftaquc
uirtutccun<51:ishoftibusftratis,triumpho , uictoriacjue tuaciucs g!oriarcntur,& gentes omnesfub-
ac~t:e tuum fpeftarcnt nutum : Populusq; Romanus , & Scnatus liberatus timore amplifsimis tuis co-
gitaiionibusjconlilijscjacgubernarctur ,nonaudebam tantisoccupationibus de Architcftura kri-
pta,&magiscogitationibusexplicatacdcrc: mctucns ne non apto tempore interpcllans, fubirem, '
tui animi offenfionem .

jlugusii ternporcpa.x uniuerfurn orbetn habuit; lanifores claufx : Imperintn unius nutii regebatur:& nil
erat , quod ^pmanis ciutbus timendurn eflet . Tranquillaforjan , & pacata tunc erant omnia : quoniampa-
cts author , Ubertatis uindex , falutis opifex , eo tempore natus eft Dominus nofler /esvs Cbrtfttts . | T^oii
audebam tantis occupationibus . I dum enitn in atlione uerfamur,non uacat, ttt sxudijs operam dcmus . prxfer.
tim in tanta rerumadmmistratione,qua uniuerfus orbis niti debebat, obferuanda igitur occafio efi & tcmpus
aptum , cum quid agere ius~tituitnus ,

Cum uero attenderem te non folum de uita communi omnium curam , publicactj; rei conflitutio-
nem habere ; Sed etiam de opportunitate publicorum jcdificiorum , ut ciuitas per (e non fplum pro- ^
Vjincijs cflet au&a : uerum ctiam ut Maieftas Impenj publicorum a:dificiorum cgregias habcret autho

ritatcs

3o

49

T 11 I ' M V S. 3

ritatcs : non putaui pratermittcndum , quin primo quoque tempore de his rebus ca tibi cderem .

Tacatis rebus tranquille itrbsagebat: SeduirtusirreqttietaTrincipis domi contineri nonpotcrat ociofit,
quin adpacis fludia conuerfa, urbem magnificentia tsdificiorum omaret, Utarcturq; quod marmoream,
ex lateritia siratam relmqueret . ut merito Trincipis uoluntati quifqnc contcndcrct , qttamprrmum egreriefit
tisfkcere . unde Vitr.incceptmn iampridem opits , ac patri jlugufii promiffum ,filio tandem prx.fl.ct .

Idcoquodparentituodecofueramnotus ,uteiusuirtutisftudiofus. Cumautcrn concilium cce-
leftium in fcdibus immortalitatis eum dedicauiffet , & Imperium parcntis in tuam poteftatem tranftu-
lifl"et,illudidemftudium meumincuismemoriam permanens ,intecontulit fiuorcm.

Si ut rci , tta & amicitix paternx. bxredesfilij ejfe debent , xquum putat Vitruuius , ut ^iaguflus non in^ra
1 ° tum habeat eiits ergafefludium : quod multo ante inpatrem contulerat : non folumpropcnfam animi uohtnta
tcmfe habuiffe erga Cccfarem : Scd & beneficijs deuinclum ,&ab jtuguflo dignitatibits ornatumfe dicit; quo
fit , ut honeflwr , & iufta magis caufa extiterit dcdicationis . inquit igitur .

Itaquecum M. Aurelio , & Fublio Minidio , & Gn. Comelio ad apparationem baliftarum, & fcor
pionum , reliquorumq; tormentorum refe&ionem fui prxfto, & cum eis commoda accepi : qua: cum
priino mihi tribuifti : recognitionem pcr fororis commendationem feruafti .

Miiitaffe Vitrmiium uel excrcitum fequutum fuijfe , ex eo quoque loco dignofcitur , ubi in otlauo libro lo-
qnitur deproprietatibus nonnullorum locorum &fontium Cap. II II. cum dicit . C. lulius Mafsinifle fi-
lius,cuiuseranttotiusoppidiagrorumpoflefsionescumpatreCad'aremilitauit. Ishofpitiomeoeft
ufus,ita quotidianum conuifcu, <&■ reliqua .Trxfuit apparalui bellico,refeclioniq; tormcntornm : quodqui-
^ ° dem qitanti fhciendum erat ,ex.X. libro . fhcile dignojcitur : eoq; loci differo explicare , quid baltjU , quid
fint fcorpwnes : ne ordo fcientix prxuertatur . Ia aliquibus codicibtts legitur , T. J^umidico , uel Tsfirmidio,
in aliquibus . L. Mujfidio , memini me in quodam numtfmate de L. Mujfidio legiffe ipfiim moneu cudendx prA
fuijfe . Qvjsfit hic modo fcire parum refert.

Cum ci go eo beneficio cflem obligacus , ut ad exitum uit£ non haberem inopiar timorem : haec tibi
fcribere cspi ;quodanimaduercimukate£dificauifle,&nunc aedificare.reliquoq; tempore,&pu-
blicorum , & priuatorum acdificiorum pro amplitudine rerum geftarum ; ut pofteris memoria: trade-
yentur , curam habiturum , confcripJi prxfcnptiones terminatas , & cas attendens , & anteJa&a , & fu.
turaqualiafuatopera ,per tc nota pofleshabere.- nanque his uoluminibus aperui omncs difciplinaj
rationes .
3° Otlauia ^Augufliforor Vitruuitim commendauerat ^Auguflo fratri : ea commendatione ^iugitflns recogno-
uitVitruuijsludiumergapatremfuum, commoda , &■ honores lili propterea contulit : & bencficijs eum de-
uinxit : unde cum non timcretfentj paupertatem, tantam nailus occajionem fcripfit de ^irchiteilura , prxce-
ptaq^difyerfa&fufatanquammembrain corpus unv.m redegit;& principixdificationi dedito dedicauit:
unde, ttt dixi, & gratitudinem , & iudicium mimm ojhndit.

ConJcripli pra:fci'iptiones terminatas , ut eas attendens , & antefaSa , & futura qualia fint opera,per
te nota pofles habere .

Vtinamtemporib.nofiris id obfcruarent Adificantes : & multo ante animo prouiderent qualia futura,

& quos effetlus habitura ejfent opera . Siquidem inditium hoc effet prxhabitce a rtis : nec res uliis temcrc ag

grederentur . Qui uero negant prxmdcripoffe animo , quicquid inde opere futurum efl , nefciunt profe&o quid

4° ars , quid ufus , quid diligentia prxflare pojfit . Sed nos adreliqna Trpohoy6[j.hva.. qu& quoniam Vitruuianis

uerbis continentur ; ea Dei Opt. Max. implorato anxilio aggrediemur .

Architectura eft fcientia plurib. difciplinis , & uarijs eruditionib. ornata • cuius iuditio probantur
omnia , qua: ab ca:teris artib. perficiuntur opera . ^ArchiteLiur^ nomm apriacipatn dednflwn cfl, queni
tenet iutcr artes omnes illa notitia : cui nomen hmufmodi impofitum eji . Tlato enim lArchiteLlnmprseJfe in-
quit kis , qui artib. utitntur : unde necfaber efl , nec cerdo , nec £dificator , ncc feparatim artifcx uttm :fed
caput , prxfcs , iudex > diretlor artificiorum , artificumq; omnium . Siquidem non antc jlrchitccii nomenftbi
uendicare potuit , quam midta , & uaria erudttione , & dotlrina imbutm fuerit : mukarum artium fecrem
dignouerit .-fubtiles diuerfartmi notitiarum rationes perpenderit . Cum igitur pr&fit : nil aliud agit , quam do
cere, demoflrare , diflribuere , defcribere , prxcipere , & iudicare , quibm mtmeribm elucet maxme jLr-
5° chitetlurx dignita,s ,fapienti<e proxima inter artes , tanquam heros pr&cipua qus:dam,& inftgnis . Sota
enimartefatlorumrationesinqiiirit :fola abftrufas,& abfconditas res inttcfligat: fola certionm fcicntia
rum particeps efl jlrithmetics, fcilicct , & Geometri£ ;fine quibus uiiis efl ars omnis , & abfque dignita-
te . inquit igitur . Architeftura eft fcientia . Et fcientix nomine notitiam , & prMcptorum multorum
qudnda?nquaficomprehenfionemintelligitadcertumfinemtendentium. Scientia ergo gcneris locum tcnet
in hac dijfinitione : quare adhuc commums efl ratio jLrchiteilur& : cum igitur dijfinitio idpnejlire debeat ; ut
uim , & naturam rei , de qua agitur , explicet : adduntitr pnctergenus difcrimina quxdam : qm. planius rem
declarant, &certim eam pnefiniunt ,fecernuntq; ab alusrebus.ea funt huiufmodi. Plurib. difciplinis,
& uarijs cruditionib. ornata . T^am his conditionib.fetungitur Architetlura ab ijs notitijs : qus.fcp.ira
tim afenfebm profeffx , experientia quadam comparantnr ; & ufu , mxnuumq; tratlatione ex uifuperficiun-
Co tur ; Sed & adhucfufior , qudmpar eft , ^drcbitCQiurx diffinitio : nam & Oratoris , rjr Medici, &■ alu ?»«/-

io

19

l

4 L I E E 1{

tx multorum artcs omatxfuntpluribus difciplinis , & iiariis eruditionib. Quemadmodum conflat apv.d Tul-

liuni ; cr Calenum , cr alws authores . Quare adduntnr , cjj- illa uerba. Cuius mdicio probancur om-

nia > qux a csetcris artibus perHcitintur opcra . Treffius enim&propim rem oflendunt : nam iudicare ar

tificum opera foli conuenit Jlrcbitetlnrx. Jlrtibm enim plnruuis, atque laudatifjimts, ej-prxflantiffimis orna

turOrator , Medicus itcm uarijs eruditionibm , & difctplinis prxflat . Seduterque aliofine ,atque alio. itte

tiiuii ad perfuafionem , opinionemq; mducendam affetlibm , & argumentisfe accommodat . bic adfanitatem

ucl inducendam , uel conferuandam . jlrcbitelim autemad ludicium , approbationemq; artificiorum noti-

tiam rerum refert . Quoniam uerb nift notas rcs , e> confetias iudicarepojfumm : ideb iudtcium .ArcbitecJu

rx in bis rebm eft ; qux a cxteris artibus proficifcuntur . undefnmma ueri jtrchitetiti difiinitio hwc habetur.

^ircbitetlm est , qui certa , ac admtranda quadam ratione ac uia , tum mente , animoq; statuere , tum opere ,

perficere nouerit easrcs,quxadhumanx uitx ufum pertinere poterunt , onera ingentia monendo ,corpora

mtdtiplicia particndo , opera diuerfaftruendo . Arcliitcc~tura igitur eft icicntia pluribus dilciplinis,& ua

rijs cruditionibus ornata . Doclrina , ZT dtfciphna re ipfa idemfunt ,terminis differunt. dotlrtna eft,juam

magifter docet : Difciplina , qnam difcipulus addifcit : nibil a ■item addifcittir , nifi quod docctur . Oratto do-

ccntis , auditrs addifcentis , docirma a docentis animo in orationem : difciplina ab addifcentis aure in animum

defimt : afcenfus , ejr defcenfus idcmfunt re ipfa : ratione , habituq; differunt . Sed nttlc , pulchrumq; ejl ratio

neflatucre , zlr ufit oftenderc,in eo dotlnna , in hoc eruditio eft . Cuiusiudicio probantur . ludtcaredere

bus cxcelkntiffunum cft , non altjs datum , quamfapientibus , & prudentibus,iudicimn cnim eft de rebus notis:

& ipfoprobantur res ideft fertur fententia , oflenditurq; qua ratione aguntur , uel pcrficiuntur . approbat ue-

rb jircbiteiiura omnia , qux ab cxteris arttbus perficiuntur opera . Opus eft res illa , qux confetla uidctur ,

ubi qiti conficit a conficicndo cejfauerit : operatio eft motm conftcientis , dum conficit . aclio cft ciutle nego-

tiurn , ejr officinm ; qtio prxftito nnllnm opus inde reftat : opera igitur probantur ^rcbitctiurx iudicio : opcra.

inquam artv.im , quanim rationes ad ipfam principem refcruntur . atque huiufmodi efl jLrchiteilurx difiinitio,

in qua uis cfl rerum omnium , & uirtm eorum , qux in hac traClathne continentnr . quod ut clarius expedia-

tur , nam mirum efl , &fecrctum quodditlttrmfum . dico in omni fcientia dijfinitioncm rei , qua de agttur : ad

quam fcilicet , quicquid in eafcientia tracl<itur , referrifolet . uirtutc continere quicquid ad dubiorumfolutio-

nem , rerum inuenticnem , &fecretorum illim explicationcm fpetlat . Virtnte continerc intelligo pofie cffice

re j & quafi producere , quemadmodumfemen mrtute conttnet flores ,folia , &frutlus . Cum igitur res re-

tle efl diffimta : tunc ea diffinitionc obfcurx quxftioncs explicantur : ordo rerum expeditur , innentio , cjr pro-

batio proficifcitur : buius ratio eft , quoniam ret diffinitio principium eft ; qttod tanquam artts prxceptum , ue-

rum , utile , & accommodatum effe debet , ( ut mquit Galenus , ) uerum,quia nil nifi ucrum comprebenditur:

ntilcquiaadfinemtendit . Vtilitasenimaliudeftnibil,nifirerum comparatio adfincm: qui rationem bo-

ni babet : uere itaquc ars nnUa , qux utilis non eft, ars merito uocari debet : Accommodatum , & appltcabile >

( fic dicunt , ) quia nift rcferatur ad id , cuius eft principium , mbil inde fequitur . confcntanea igitur prxce-

pta,& principia effe dcbent : multa enim uerafnnt , qux confcntanea non funt . Oportet igitur ut uerafint,

cjr utilia,ct confentanea:a ueritate babent quodfub notitiam cadnnt,ab utilitate,quoduere arte conflituunt,a

conformitate , qttodprobant , concludunt , e> lumcn rebus afferunt : qualia cafunt , de qutbm dixi : quorum

uocabiilacumprimnmtntettiguntur,cogitnrmensipfisconfeatire.qux poflca rebus alijs accommodantur :

nam illud , & alia eimgenerts :fi ab xqualibus xqnalia auferantur , reliqua quxfunt , xqttaliafunt , non mo

do uerum cfl ;fed uirtntis maximx : a Vbyftcis cnim ad motiones , tempora , eir interualla : a Gcometris , ad 4°

menfuras , & magnitudines : ab Jlrithmeticis ad numcros , a Muftcis ad fonos , cjr internalla , a Medicis ad

uirtutcs rcrum , c> qualitates transfertur . cum ergo rei fubietix diffinitio , & explicatio naturx prinapinm

efficiatur , <&■ prxceptum , nulli dtbium , quin principij , e> prxcepti conditiontbm & notis affttla , lumen re

bm m ea arte , autfcientia , de qua tratlatur , afftrat , & inducat . Quod exprxditla Architetlurx dijjini-

tione fkcilc uidetur ex bis , quxfequnntur .

E a nafcitur cx fabrica,& ratiocinationc . Fabrica cft continuata , ac trita ufus mcditatio .• qua: ma
nibuspcrficitur>e materia cuiufcunquegcncrisopusclt ad propoiitumdeformationis. Ratiocina-
tio autcm cfl qux res fabricatas folertia , ac ratione proportionis demofrrare , atquc cxplicare poteft.

Exfabrica , & ratiocinatione nafci ^Architetluram , potesl elici ex eim dtffinitione : quod ut clarius tn-
tettigatur , diffiniendum cft , quid fit fabrica , & quidfit ratiocinat io;& hx quoque diffimtiones uirtute con- S o
tinentur in jLrchitetlurx diffinitione .

Fabrica cft continuata j & trita ufus mcditatio .

Diuinumfane optatum ; ac uotum corum eil , qui mcntcm ad fyeculandas res conuertentes, caitfas ipfarum
inquirunt : & tanquam ab alto , &■ a longe ueritatcm diffiiaentcs , adftudia , cjr labores accenduntur : Sed
qui contrario modo ajfetli maximis in ccelum laudtbus dofios , e> prxftantcs uiros cxtottnnt : cr admiratione
tjuadam fufpiciunt,fcientias , & doiTrinas : cxtcrum d labonbm abborrentes , cxterapotim cutlafhaut
q fludere : &funt qui cum uideant necefjario ornari opoterefacntiarum,& emdttioiinm plurimarum diucr-
fitate , modoperfetiialiquamfcientiam confeqni uelmt, ittas negligunt: & casfequcntes damnant . bi om-
nino relinqnendifunt . Tulcbrum efi iudicare poffe , atque dtfcernere mortalutm opera,iudicinm euim efl uirtu-
tis cuiufdam prxceUentisatlio, fedpaucife laboribm dant , pauciftudiumfcqunntur , paucife cxerccre, & e 6o

pcttibus

3o

T II l M V S. l

pcllibns otvj , ttt ita dicam ,fe eximeretentant . ideo fit , ut nec iudicare , nec finem.Architcclttrx indipifci
queant . exercitio igitnr , & ratiocinationc opus eft , illo tanqudmpatre , hac tanqudmmatre ArchiteUurx.
Fabrica eit continuata , & trita ufus mcditatio .
Quicquid arte conficitnr , cx notitiafinis comparatnr . Finis ejl in quem atlio refcrtur, & cnius ^ratiafit,
quicquid fit , in qua re animaduertit mens noftra quidprimum , & quid mediumfit : iruwnitq; prhtcipitim prx
cellentis cuitifdam cffe naturx : & in agendo finempriorem effe, qudm eum , qni agtt.t: namfinis efl , qui ad agen
dum excitat : quiuerb agit , prior eftforma : inducit enim illeformam : namforma acla res efi . quare & ipfa
matcriam prxcedit,non emm materia mouetur,nififorma prius infit in mente ,Artificis,medium uerb efi resfitb .
ietla , in quamfuamfinis mittit adprincipium fimilitudinem : quam & adfinem principium remittit . hinc efi
qubd nihilfini conuenit magis , qudmprincipium . Trxterea quimedio e(i impedimentnm , aufert principium
afinc : &■ medium rationc princtpu laborat, rationefinis quiefcit . Cum ergo quis fhbricare intendit > finem
agnofcat , oportet :fed utjinis cognofcatur fiudio , cjr cogitatione efl opus ; cjr quemadmodum qtti tehm mit-
tit , id adfcopum non dmgeret , nifi oculos ad id intenderet : ita artifex , fi alio connertatar , finem non confe- .
qtiitur . ufus ergo efl res ad debitum finem referre , quemadmodum abufus efl ; a debito fine detorqtteri : Scd
ut ufus ille habeatur , quo res adfinem diriguntur , neceffarius efi ufus aiius , id efifi-equer.s , ac contmua alicit
ius uirtutis anirnx operatio , hinc efl , quod Vitruuius dicit .
Fabrica elt continuata , & trita ufus meditatio .
Quemadmodnm uiafiequentia hominum teritur pedibus ,ita continua finis mcditationc mens conterenda
e(l : ut ufus eius elucefcat . binc artis utiittas innotefcit : qux una intcr aliasprxcipua eji c onditio . Sed qua ra.
tione tamfolicite meditandttm efl ? ctfine intermifiione animadttertcndtim ? nifi ut extra in re aliqua fubietla ,
tanqudm materia quadam , quicquid animo , cjrfreqttenti meditatwne prius iuerat , deformetttr . hirux Vitr:;-
uius . Qua; manibusperhciture materia cuiuicuncjuegenerisopuseft ,adpropo(itum dctormatio-
nis . Virtutum atliones , & officia nidlam extrinfecus remjubieffam perficiunt , ideb ac~liov.es illx immanea
tes a Thilofophis dicuntur . Sed jLrtifices aliunde quxrunt , quodperficiant , extra enim efl , quod arte Libo-
ratur , lignum , marmor ,xs,& hmujmodi ,fed ncn prius ejjicitur quippiam , qurn mcd:tatio finis freqttetis ,
& trita prxceljerit . quicunque ergo pluribus in rebus usq; humanis ufibus necejlanjs mcditaiioneprius, dein-
de manibusfe exercuerit , is merito Jirchitecius ideft iudex artefatlorum ejficietnr .

Ratiocinatio autem elt , quse rcs iabricatas folertia , ac ratione propoi tionis dcmoftrare , atque ex
plicarepoteft.
3 ° \atiocinari hominis proprium cfl , uis aut em qwx ratiocinatur , illa efl , qux cor.fiderat quidfier':, & quav.tu
prxflaripoteficum omnioperisrone.hinc /ocinando erramus,cum mens nofira confentire nofkcit rerum e.irum
proprietates , qux agere curn his ; qux recipere , ac pati aptx natxfunt . ratiocinatur ergo homo ideftfini prin
cipium uirtute medu applicat : idq; , ut diilum efl , hominis proprium eft , quanqudm ex antiquis nonnulli cxte
ns quoque animalibus rationis quandam fimilitudinem particulamq; concejferint : eaq; docuijje homines mul
tas artes prxdicaiterint : ab aranea texturam , aformxa rcm priuatam , ab apibus pitbltcam, ab alvjs rmli-
tiam , uel peritiammjiriicndarum acicrum defumptam dicentes:fed nos ea naturx impettts ,momentaq; non
artis ratiociniafhtemur : quodfi ars eorum naturalis, <&■ infita uirtus uocari deberet , c:ir non artem quoqne
lapidum ,plantarumq;uim nommare poffemus ? ccelorumq; artem diceremus : qua continua , <&■ celeri , ci~
ordinata motione feruntur ? elementorum qnoque uices , & temporum mutationes , & caducarum rerumgu-
4° bematricem artem appellaremus : Sed tranfiationes iflas a rerum fimilitudine defumptas in traclandis artibus
relinquamus . B^atiocinatio igitur Architetlurxparens foiertiamrequirit . Solertia cflprompta, &expedi
ta inuentio medij: medium eft , quod cttm extrcrms conueniens , ea quafi componit adrem unam conficiendam.
Hatiocinatio igitur eft ratio rerumfkbricatarum proportione , esrfoiertia nonfolum ratioae demonflrans ,fed
cratione expiicans , quodfhttum eft . Troportio qtiidfit dicemusfuo loco . Troportione uti prxcipue debe-
tntts ;fed cumnecefiitas cogit demere , ucl addere aliqw.d, tttnc folertia opuseft,qnx defeciui proportionis ,
tanqudm medella adhibcnda eji : quod manifeftius erit aiio in ioco .

itaque Architecti , qui fine literis contenderunt , ut manibus eiTent exercitati , non potuerunt cfti-
cere,uthaberent prolaboribus authoritatcm . qui autem ratiocinationibus,& literis lolis conhii
fuerunt, umbram, non rem perfequuti uidentur . At cjui utrumq; perdidiccrunt , uti omnibus armis
5° ornati,citiuscum authoritatec|uodfuitpropofitum,funt afiecjuuti .

tAttata ^irchitedurx dijfinitione , expiicatoq; eius ortu , non uidetur ab re ejfe ^irchitecii deformatio.ieni
afferre , quemadmodum igitur abfque parentibus gigni nemo poteft , ita abfque ratiocinatione , & ufii .Arcbi-
tetlusfieri nequit . quodfi quis perfuafum haberet folafhbrica , uelfoia ratiocinatione ^rcbitedum ejfcfal-
lcretur certe:nam firerumnotitiam ,&fcientiamtantitm haberet ,uendicareq; fibi uellet jlrchiteclinor
men , obnoxius certe ejjet , expertorum interpellatwnibus , & conuittjs , qui tllitm iuertcm , nihil agere flalen
tem dicerent , contra uerbft quis ieui de cattfa , quia manibus , ejr exercitio quodam tenui ,fine ratione fabri-
caret , tanto nominefe dignttm putaret , flatimjibi a literatis os occluderetur cum rationes , & exphcaiiones
rerum ab illo expofcerent. hinc eft , quod armatum,tetium , & ornatum omnibus arm.s efte oportet eum , qni
ejfe, & dici ^irchitettus ueiit. tettumaddefenfioncm,armatum,adoJfenfwnem, oriutuinadglorianhcx-
.<>o perientiamartificiofouentem. curigiturexperti authoritatem nonfunt confequittii 'quoniam ArchitctTmra

jl 3 nafcitur

zo

50

6 l l B E J^

vafritnr , a ratifltinationc . cur litcrati f quoniam ^irchitcciura nafcittir, a fabrica . Sed quxri potefl , curK
citm ars mcr.f.s babitusfit , diilum efl a Vitr. cos qui ratiocmationibus , & literis folis confiji fuerunt , um-
bram , nor. rem perfequnti uidaitnr ? l\cJpondctur , maiori bominum parti , res , qux ad mentem pertinent, ni-
deri umbray > & itutnts quajdam ncbulas , rudesq; hominesfenfibus tantum niti . Qnarc Vitr. non ajfirmat li
teratos v.mbras fequulos ejfe ,fcd uidcri dicit . ?^am imperitorum mdicium de rcbv.s apparentibus &fi 1 fi-
bus \ubietlis ficnloiet . I Unc errare nr.hi wdentur plenque , qui rv.m de piUura , t&fculpturafentcntiaiufe-
runf. qvxjitearum nobilwr, & prxftantior ,qudmprimum ad rnateriam ,tempvs , incommoda , dijficuita-
tes, effetlusq;car:im artium fe conjcrunt , qv.xadcorpus artis ( ut ita dicam ) non Ipefiant :ars enim men-
tis eji habitus . unde egregius Eonarottns , non minus dum dormit , quam dum uigilat , non minus ofcitando » 1 ^
qndm agendo pittor eft , cjrfcuiptor, quare ita conjiderandum ejl ; quis cxcellcntior babitus efl in mente Eo*
narotti pulv.rx , an fculpiurx : ejrprxtermittendafunt marmora , colores ,proietlvrx , profpctlus , difficui-
tates , cr copix rcrv.m :forte enim boc modo confideranttbus aliquid elfet : quod retle diccrtnt , uidcrentque
utranqiiegravhidiscjJepcritiam.ScdalidsdiJcutiendaeJihxcquxftio.illudintcrimegregiediilitinputo aqua
dam Japientcft ari ern , ufumq; dijjocics,utilior efl ufus expers artis,quam ars , qttxjiti ufum non babct . fArs
tnfxcnndacjlju. , •■u-.rci.urariitsfinearte. Inquit igitur Vitr.artemnon debere ejje ociofam ,fed cum
ca hi.vv.is effe trailaiuas : idq; alusiicrbisprobare contendit.

CvM omnibus in rcbus, tummaximc ctiain in Architccrura , ha»c duo infunt,c|iiod fignificatur,
&: cjuodfignificat.fignificatur propolita res, dequa dicitur,hanc autem fignificat dcmoftratio ratio-
nibus doaiiuaium cxpiicata: C^ujrcuidctur utracjucpartc exercitatum clic 'debcre : qui fe Archue-
ctum prohtetur.

Ex artibus er fcicntiis r.ornv.llsfunl , quarumfinis ultra rerum ipfis fubietlarumfpeculationem non tranf-
gredttur : quemadmcd.m cflfacntia dc natura rerttm & dijhplina quxque,id cfl Mathematira: alix ad atlio-
nem uenw.nt : cxicrv.m pofl atlionem , whd eji , quod uideas,cuiufmodi eji canendi, & faltandi ars . Sunt de-
mum quxdam , qux opus poft atlioncm oftendunt : qualis eji arsfhbnlis , ars xdificandi, & eiufmodi alix artcs.
eji prxterea & ars quxdam : qux udcapicndum , & acquirendum aliquid dirigitur , ut uenatio , aucupinm,pif
catio , multx quoquc non ad Jpectilationem , non ad atJioncm , non ad opus, non ad captioncm diriguntur : Sed
ad corrigendos errores , cihtndandosq; aliarnm defeclus : cum omnibus &J'npra omncs has cft .Arcbitetlura ,
ipja tanqnam domma,cs- iudex : idcofit,ut in ea prxcipue res atlx,cjr confetlx , & earum rationes confideren
tnr . qux duo igiturjh;t,qux in omnibus contemplanda funt , ea maxime in ^ircbitetlura uidentur , res lctli-
cet ; qnxjignificaiur, cj- res , quxfignificat. effctius igitur omnes , & opera tum naturx , tum artis , condujio
nes n em ornncs omnium fcientiarv.m Jigmficant , fed rationcs ,probationes caufxq; Jignificant , & ratio eft :
quoniamjignitm adrem ftgnificatam rcfertur , effeilus ad caufam, conclufto ad rationem , &probationem ,
esl enimjignificare ftgnis oftendere , ^r quaftjignare , &fignum lmprimere : nnde in onmi re, qttx ratione per
ficitur Artificis ftgnum ineft,id eft idea , &Jfiectes in ipftus mente conccpta. jLrtifex enimprius mente agit,po
S~tea matcnemfignat extrmfecus. FoiTna babitus intertor . Tum maximeetiam in Architeaura . Ma-
ximcquare tpfa cxccllmtcr nofcenti uirtuti res ipfas refcrt,qtiod ejifignificare, & prxcipue artis coceptionem
dcformat . Quare uidctur utraquepartecxercitatum efTe deberc. Otiijquisqutppiamagitprxftanti,
cjr propria quadam uirtnte debet excellere,ut quicquid agit perfeilumftt. trcs enim opificcs babcntur diuinnm,
nalurale , ejr artificiofum, ideft Dcns ,natura , o~ homo . T^os de homine agemns . cv.ra igitv.r itaprxftet ,
excellatq; ,Architetlura , ut artium cxterarum iudex , arbitraq; effe cenfeatur , necejfe eft ^lrchitcclum itx
formari , ut iudicis officium prxilare pojiit . quare hxc quxjeqtv.mtur tlli cjfe ncceffaria, dicerem.Vrimnm ut
natura docilis , mgemo perfpicax ; c~ qitanqttdm ego diitinam tudicem natitra cius,qni fnapte uiftt rcrum in-
uentor , & dotlor : non tamen carerc laudefua illam arbitrabor : qui ctiam docente alio cito addifcit : qv.cm-
admodum infimx notx illum pttto , qui neq; afe ipfo , neque docentis opcra eruditur : optmias ergo ^Arrhitctli
conditioncs enumcrat Vitruuius .

Qva re uidetur utraquepartc cxcrcitatumciTcdebcrc, qui fc Architcctum profitcatur. Ideji in
rejignificata: qux afabrica ontur , & in rcfigmficante , qux a ratiocinattone proficijcitur .

Itaqve eum & ingeniofum eifeppurtet, &ad dilciplinam docilem,ncque cnim ingenium fine
difciplina .autdifciplina fincingcniopeifectumartificcm ,potelicfficere,&: ut literatus fit peritus
graphidos , cruditus Gcomctria',opticcs non ignarus , infhuctus Arithmetica . hilrorias plurcs noue- '5?
rit,philofophosdiligcntcraudierit. Mulicam fciucrit . mcdicinx non litignarus. Rcfponlaiurikon
fultorum noucrit . Altrologiam ccclicj; rationes cognitas habcat .

Ingemum inucntioni , cjr dotlrinx deferuit , hoc eft rei : quam exfefacit & qttam ab alio addifcit . raro au
temfit , ut iniientor aliquis omnibus numeris artem abfoluat . ideb refte Vitrmtius .

N f.q_v e ingcmum , fine dilciplina , aut dilciplina (ine ingcnio perfect.e artificem poteft efficere .
Secunda ^Architetli conditio efi educatio <&■ exercitatio a teneris annis . in his difcipimis : qttx primx dictmtitr
cuitifmodi cft meticndi , ejr numcrandi ars : Mujira quoqite , <&■ cali ,ftellarumq; , & motionnm ratio diitina-
rnm.bas opere parentmnfuorum habuit Vitr. ut m proamio libri Jcxti uidetur . ,Alia dos JLrchitetli , aitdi-
tus , & letlio : exccllentiitm e> prxjiantium uirorum auditor , &• leftor fuit Vitrunius ut in fecundi libri
procsmio his tterbis explicatur. 60

Et

49

!ro

lo

T \ 1 M V S. i

Et infequaringrefTusantiqiiitatisrerumnatura: ,&eorum, qui initia humanitatis,& imientto*
nesperquifitas fcnptorum prseccptis dcdicauerunt.-itaque quemadmodum ab his lum infiitutus,
exponam .

Jilibi qtioque pLtrics idem repetit . Jludiuiffe quoque ,& fermonem babuiffe tcflatur tur,i alibi, twn
Cap. quarto oilatti . Thilologus enim fuit , & rerum naturtc fludiofus . Quarta conduio e[i luborum tole-
rantia ; uehemens animi propenfio,afiidttus rertmifermo : unde illud efl ditlum , dijficile efje inuenire hominem
ingenio acuto,& manfueto:fed Vitr.ingenio acttto;& animo paticnti excclluit. Q^inta ratio efl nibil amplius,
qttarn ueritatem qit£rere : quam ut confequamur , ncceffaria efl alia conditio : ea efl ratio , & uia ueri^ inue-
niendi, qv.am metboditm appellant . qum qv.oque nobis ufui parum effet , mfi & aliarn habercnns , illam fcili-
cet , qv.£ in applicatione , & ufu conftflit . Quod uero Vitruuius appetens , & fludiofus fttcrit ucritatis, quod
xaulam inueniendx , quod itfitmapplicand£babuent,fatisliquet in diligenti ipjius inueflig.ition: , in ordina-
ta artis tratlatione , in apta rerumjignificatione . quod in proamio quinti libri uidetur : & in proce.niofecm-
di : cum de ordine illius uoluminu rationem reddit : pnediclxfeptem conditiones ex allata jlrchiteCiur£ diffi-
nitione ,& origine deducuntur : quodretle confideranti efl manifeflum . Vitr. ergo enumerat qtt£,qualia>;
quot , C7" quatenus eafunt ^irchitetlo neceffaria .

Et ut literatus fic , & reliqua . Qutbus enumeratis rationem affert , cur ita oportcat infingultsjLrcbite
ilum erudiri.

Qv a e cur ita (int,hx funt caufi . literas Architcctum fcire oportet , uti commentarijs memoriam
firmioremerficere polsir.

Trudentis efl iv.dic.rre,prudentiapr£tcrita cum prxfentibus conferens fitura dign ofcit , prxt eritorum ratio
memoria continetur , ideofit , ut ^irchiteclt iudicio memoria opituletur , firmitatem memoria comparat ex
jrequenti leilione , firmitus enim resfcriptis commendantur : neceffe igtur efl jLrchitetlumprimxm haberein
ftitutwnem ; qtt£ ad recle loquendum , & rctlcfcribendum refertur : ut memoriam firrnet commentariorum
lefiione.-commcntaria enim ideo dida , quod menti ccmmittant , qtt£ in illis continentitr , undepoftea commi-
nifcimenspotefl : fmt enimbreues , & expedit£rerumnarrationes ,breuitate aittemmemorue confldunt. le-
genditmigttur efl , & letla diu mente peruoluenda, altoquin letlio male cederet , namfine frequenti meditat.o
ne leciionegligentes homines fhceret ,fcriptis enimfidentes ,-mentem dcflituunt. Vitr. igititr & Gr£cas,&
latinas calluit literas, Gracis nominibus ufus efl . jl Gmcisfe multa accepiffe tcflatur ,fcire igitnr literas efl
grammaticam nofcere , Grammatica enim litteratura nominatur. Deindegrapbidosjcientiam babere quofaci
S ° lius exemplaribus piclis , qudm uelit operis fpeciem deformare ualeat . Matbcmaticis ommbus fnbiecJji artes
funt qua:dam,qu£ ratione ab illis acccptafefe ad opusaccingat jLflrologi£,nauigatio,Muficx,praxis canendi;,
jLrithmetic£,pars illa , qu£eodemuocabulogaudet,fedexercttio conflat . Geometri&folidornm, planorum-^
tjtte commenfus , & huiufmodi Vitr. & prxcipuas illas , &fubietlas babere jlrchitetium debcre dicit,nec
mirum , ab illis ratio , & res ftgnificans,ab bis efetlus , & res ftgmficata oflendttur : quarum rcrum utramq;
efpcere ^irchitccium declarauit . Graphidispcritiaeftlineamentorumrecladutliopitloribus,fculptoribus,
cdatoribus,ftatuartjs, & bitiufmodi altjs neceffana : qute prxdiclis infcruit artibus , ut Mathcmatic£ infer-
uiunt pbilofophi£ , nam rerum commenfus , & terminos colligit , magnitudincm .fed , &fines , magmtudo ue
ro normis , & regulis habctur, reguLe pedibus & unctjs diftinguntur , norm£angulis ,fines uero extimos ra
dio ,finitoreq; , atque altjs inftrumentis babemus , hinc partes interfe , & ad uniuerfam magnitudinem compa
^4° ratur , difcrimine earum , &fimiles rationes dignofcuntur . quibus rebus , pitlitra , & colores addit , & um-<
bras : neceffaria igitur eft ^irchiteciograpbidisideftdefignationis ,ut Itali dicunt ,pentia . 7{amTbeatri
conformatio ,fcenarum defcriptio fbeltcum linearum circundutlio, & £difictorum,membrorumq; defor-
matio , ichnograpbia , & frontium defcrtptio , & alia eiufdemgeneris ab ea peritia dcfumuntur . qu£ a Gco-
rmtria profeSa lineas ad perpendiculum ducere , angulos formare , centra media tnitenire multiiitges figitras
ducere oslcndit, ideo Vitr.

Geometria autemplurima prarfidiaprseftat Architec~hira;.-&primum Euthigrammi,&circini
traditufum:equomaxime,faciiiusxdificiorumin areis expediunt defcriptiones,normarumq;, &
librationum , & linearum directiones .

Menfttraudi ars , qu£ Geometna dicitur a terr£ menfuratione , ortum babuit apud jLegyptios, defignandis
•5 ° ctiam £dificijs , atque omniton corporum defcriptionibus maxime prodeft : quemadmodum dicium cft : pradeft
& planis librandis , & dirigendts , quod in oftauo libro erit manifeftum : ratio entm rerum dl.irum , a Geome-
iriapetendaeft-.exquaetiamufus circini,& norm£ deducitur. nam ea prouidet rctlas , obltquas , injie-
xasq; lineas > iuftos , amplos , &ftricios angulos , iuga , circidos , circulorumq; partes , figuras item, & cor
pora , pyramides ,fph£ras , turbines , cilindros , & huiuflmodt . qu£ omnta trabtbus formcibus , tholis , ma
.chinis , fcioterictsq; maximas , & incredibdespeni utilttates pr£slant .

Item peropticen inajdificijs acertisregionibuscteli,luminarecleducuntur .

Optice prolpetlus ratio efr oculo , radio , interuallo abfoluta . totius parttsq; nomen .genits enim dire-

iium , reftexnm ,fra£iumq; radiitm conflderat : nam & lumen interualla diiterfornmgencr.un tangit : rcsque

dinerjis medus uidentur .perfpicua media , & aliquatenus denfa radios Jrangunt ;c:ii!>Jmodi ell aqua , uitrum,

<6q mbes .funt & aliqua corpora perpolita , qux radios remittunt , cuiufmodijpecHLifiue pLm.1fi.1t ,fi:te caua %.

fine

8 L l B E i\

fiite conuexa,fiuc cilindro ftmilia .fxpe cnim direttum lumen non impcditum effcttits habet non inucnuslosd)0
r::m cmmum vetteralis qttxdam ratio eji : qux caufasfpcadatiir, non ultimasq; tcnct in Thdojvpbia. ^amquc-
iUi fubietla isl lux > ot ulis animisq; mortalmm iucmdifihna , quam cum in cubiculis , xdiumq conclauibus,
asius, tempeslatesq; occlnfi uitamus, adeffc maxime cxpctimus : atquc hxcgeneris ratio eil . Tartis nomen
exper iu.l ntnm irmuit : nam m plano , certa quadam , <&■ prxfixa nota , qu£ oculi niccmgerit , proiccluras xdi
ficionmi,& corporr.m abfcedentiasq; , inleruaWa , csfuperficies ,cTUcrfnrasradt;sad cam duttis oslen-
dit , c- pulcherrtme , amabdiffimeq; oculosfulht , de qua quidem re nosfuo loco dicemus : cum de fcenarmn
profpettu in quinto , uel depittura in 7. agcmus .

Ijkr arithmcticam lumptus xdificiorum confumantur ,menfurarum rationes explicantur:diffici 19
lcsq; lymmctriarum quxfiiones , gcometricis rationibus, & mcthodis inucr.iuntur.

Vr.lgi iudicio prxsiani ifitmx illx artcs ccnjentur : qux experientia , cjr ufu abfoluuntitr : ab ipfis matbema
ticis profetJa. qttodc^uam ucri.mftt , illiiudicent , qui nofcunt quantum prxjiat rerutn caufas dignofcere .
C&terum utrafq;,&princip. s illas , cjrfubiettas bafce necejjarias Vitr. dicit effe .Architecio . .Arithmetiae
praxis ad rationem , & ad caladim ducitur , & veceflaria esl ad fnmptus xdificiorum prxitidendos-.inanis
enim labor , inutilis operum mgrejfus , cumfumptus dcficit . multa fane mpediunt operura perFcclioncs :fed
pecunix defettus maxime: ttnde in prcamio decrmi Epl.eftorum lex laudatur a Vitr. 1\am ^.rchitcttus cum pu
blicum opi's curandumfuniit ,pollicetur quantofumptu tdftt futurumtradita xsiimationc magdirattti bona
eius obli^antnr , donec opus fn perfettum . eo autem abfoluto cum ad dittitm impenfa rcfpondct , decretis , cjr
bonoribus ornatur . Itemft »0« amplius , qndtn quarta in opere confumitur : adxsiimaiiw.em csi adijcienda zo
ej- depnblicoprxslatur,neq;idlap<£natenetur . cum uero amplius ,qmm quarta in opere confumitur : ex
eiusbonis adpcrficicnditmpecnniaexigitur . Sedlicetforte ratio ducaturfacde,non tamen ita promptum
efinofcere de qidbus rcbus facicnda esl,ideo ineodemlocoinquit Vitr.\Manque nonfmc pcena grajjaretur
rmperitijed quifl.tmma dottrinartmfiubtilitatc eflflcnt prudentes,Jine dubitatione profiterentur jlrchitettu-
ram . \ Sed ultcrius prxterfupputandi rationem : qux figuratwne, collettione , demptione , multiplicatione ,
diwfione , & radicum inuentione , tara imegrorum , quam mmutiarum , <£■ certa quadam progreffione con-
Siat , utilis ,Arithmetica eji ad certam mcnf::rarum rationem oslendcndam , ac dubitationes explicandas , il-
las inquam , qtix Geomctrica ope dijfolui non pojjimt : qucmadmodum libro nono Tlatonem,Tythagoram, jLr
cbimedemfeajfe legitur.cj- certc qnidem certum esl Tlatonis dittum, hommes natura ad ^Arithmeticcm aptos
ad irnnes difciplinas idoneos effe : mirum enim ingeivum , cj- mcntisprxjiantia eorum es~l .

Hiftonasautcm piurcsnouiUcoportct,C]uod multaornainenta ijepc in operibu": Architecti defi- *
gnant,de quibus argumcntis , rationcm cur recerint cju.Trentibus rcdderc debcnt . cjuemadmodum fi
cjuis ftatuas marmorcas.muliebrcs flolatas, & cjux Caryatides dicuntur , pro columnis in operc ltatue-
rit , & inluper mutulos, & coronas collocauerit percunctainiWus ita reddct rationem.Caryas ciuitas Pe
loponcfsicum Perfis hofhbuscontra Grafciam conlenfit , pofteaGrasci per uictoriam gloriose bello
libciati , communi confilio Caryatibus bcllum indixerunt , itacjue oppido capto > uiris imcrftftis , ci-
uitate delcta , matronas corum in feruitutcm abduxei unt : Nec pafsi (unt ftolas, necjue oinauis matro
na]csdcponere;uti nonuno triumpho duccretur, fcdarternoferuitutiscxemplo.graui contumelia
pr(.fl.c, poenas pcndereuidcrcntiupro ciuitate. idcoquitunc Architefti fuerunt ,a;diruijs publicis
defignautrunt earum imagincs oneri ferendo collocatas,ut ctiam poftcrisnota poena pcccatiCarya-
tium , mcmona» tradcrctur . Non minus Laconcs Paulaniu Clcombroti filio duce Piatc.ro bello pau- 4
ca manu intinitum numerum exercitus Pcrfarum cum fuperauiflent , a<5k> cum gloria triumpho ipolio
rum , &: pi xd x porticum perficum cx manubijs laudis , & uirtutis ciuium , indicem uicl:oriA',pofteris
pro trophxo conftituerunt : ibique captiuorum limulacra, barbarico ueftis ornatu, iuperbia meri-
tis contumehjs punita , fuftincntia tectum collocauerunt , uti & hoftcs horrefcerent timorc corum for
titudinis affecti: cxciuesidcxemplumuirtutisafpicientes, «loria ercdi ad dcfendendam libcrtatem
cUcnt parati . itaquc cxeomulti (tatuas Perficas iuftincntcs epiftylia,&ornamenta eorum col-
locauerunt , ^c ita ex co argumento uarietates cgrcgias auxcrunt operibus . Itcm funt alix eiufdem gc
neris hiftoriae : quarum notitiam A rchitectos tenerc opoi tct .

Ex P itruuianis utrbis : quvritm intcrpretatio Jacdis tji , occafionem capere pojfumus non iniucundam,
cv.mmens cnt m gratiam principum xdificia omare eorumfattorum memoria,qux decus illis , contemptum 5°
hoJiibus,cxemplu pvsicris parant. none egrcgn \fnb trabibus fubietti Scytbxponentur barbarico habitu,capite
ctrcundato,cum de illius uittorix monumcntii rclmqucndum effct tjed bxc inuentioni prudcntis tnbuendafunt.
lljvmodo autcm matronx illx , qnx Caryalides dicuntur ,fub oncnbus collocaraitur non dcclarat Vitr.^ithte
ne.ts loco quodam uidctur inmere easfimjira manufublata adpondus , altcra deietta JietiJJe . puto ego plurd
Caryatidum genera fuiffe : & mtdiebres slatnas a primis dlts Caryatidas fuijje nominatas. notat Hermolaut
meus ir. cafiigatiombits Tlniiaiiis Cap. quinto libri tngcfimi fcxti urbem Caryam a Taufania multitudinis uo-
cabido Caryus pronunciar: . Stola ucro longa , & demiffa ncsiis matronarumpropna . de Taufania Thucydi
dcs libro prrmo Spartanum Cleombroti filinm Grxcorum ducem dicit. Tlutarchus cx Clitemo ^igefdai,Tau-
Janias m L.iconicis eius Taufanixgemis recenjet , & Cleombroti cjje dicit , e> tn ^ircbadia narrat eumfubfe-
^ucnubus facinonbus bcnctnemide Grxcia nomen amijijjl' , prodidit enim auro Grxcos &fame in templo Mi 60

neruA

T J^ 1 M V S. 9

nerud xdicalchx perfequente patre & lapidibus fores ternpli obflruente confumptus efl , mater autem jlnchi
thea ipfum infepultum tacere permifit . Solcbant uifcores Grmcorum , ubi pugnauerant delnmcare arbores ,
ornareq; iilas hoftilibusjpolijs : trunci eo modo ornati, trophxa dicebantur . Cum uero Lacxdeuimij memo-
riam egregij fatli fub Taufania in Terfas conferuari uellent , ex uenditis hoBiumfpolus ; qux. manubis dicun-
tur , & ex toto prxd& corpore porticum egregiam conslruxere . de qua Taufanias in Laconicis . <Ab hisiorus
igitur ornamentamdificiorumplurimafumuntur : quemadmodum & Vitr.multis locis uolumen oraat,ut in
fextoprimi , nonofecundi , pnmofexti capite & alibifepius uidere poffumus .

,0 C Jl \r J.T l D E S.

20

3°

40

5°

60

Philosophia uerbperficit Archite&umanimomagno^&utinonfitarrogans.fedpotiusfacilis
aequus, & fidelis, fine auaritia, cjuod eft maximum. nullum enim opus uere finc fide, & caftitate ficri
poteft. ne fit cupidus, nequein munerib. accipiendis habeat animum occupatum : fed cum grauitate
fuamtueaturdignitatembonafamamhabendo. Hxcenim Philofophiapraefcribit. pnterea de re-
rumnatura.-qusgrxceouy/oAo^adicitur Philofophia explicat : quam necefle eft ftudiofus nouifle:
quodhabetmuItas,&uariasqua:ftiones,utetiaminaquarum ductionibus in curfibusenim,& cir-
cuitionibus,& librata planitic exprefsionibus fpiritus naturales aliter, atque aliter fiunt : quorum of-
fenfionibus mederi nemo poterit, nifi qui ex Pilofophia principia rerum nouerit . Item quicunque
Ctefibij,aut ArchimedisIibros,&canerorumqui huiufmodi pricepta confcripferunt , leget , cum
Jiis fentire non poterit, nifi his rebus a Philofophis fuerit inftitutus.

Tbilofophia,qu£fapienti<eboceftvcri,& boni ftitdiueft,&jpeculationem rerum &atlionum uitead-
minifirationem continet : utramque habere jtrcbitetlim oportet, nam ex illa quid fcire , ex hac quid agere

debeat.

«o

L 1 B E H

debe.it, di^nofcet. Thilofopbia igiturperficit jtrchiletlum,idefl oflendit quomodo uirtutcm morum indipifca
tur : poflea dcclarat quibns rebus huiufmodi vitx norma adbibeatur , & inquit, \ animo magno , \ titm m
marnisrcbus aggrediendis, timin inmrus contemnendis: quoniam uerb animi magnitudo contcmptum qucn-
dam aliorum, zrfcucritatem quandam, & arrogantiam imitari uidetur : ideb fit jLrchiteflus animo magno
rincairogantia.-quxuitiumeftueritatiadutrfum.-quandoquisfibiplusdebito attrtbnit ; fit facilis ad an-
djendum;& ad rejpondendum quxftionibus tmpcritorum cum lenitate: & in tolcrandis corum defcllib. quo-

T E B^S jiE C JL T T I V I.

viam verb in facilitate periculum efl> ne m >"& ininflas labatur, £ idebfit xquus \ tanquam proportionis ma-
gifter,& in xquitate etiamfiiemm confulmd0 oflendat.nonfit auarusin accipiendis miineribus, cj" cnpi-
dus in optandis . hxc cum habuerit JLrchitet~luS, cumgrauitate fi.tam tuebitur dignitatcm ; famam confeqtie-
tur,& indepta uirtute ab omnibus hononficd fufcipietur . Quare ciim Vitr.infe uiderit , qudm pulchrumfit
harum rerum decus, & deformis mtiorum mMula , plnribus in locis oflendit,fe pluris faccrc ucritatcm,qudm
diuitias,gloriam qudm com>noda,deteflaturq; arrogantes, auaros , & affentatorcs jlrchitetlos. Quod igitur
Jpctlat aduirtutemmorumhatlenus abfolutum efl. qnoduerb ad reriifpeculationem pcrtinet ibi abfoluitnr.
Traeterea de naturarerum,qu;r GrjecePhyfiologia dicitur. Tars altera natnralis Thilofo-
phiA hifloria, altera fcientia efl . Hifloria eflfimplcx rerum narratio, qu& a natura in mundofinnt, ucl admi-
ratione, uel iudicio quodam , & xflimatione adhibita. exemplum ex Tlinio fumitur . qui ab ipfo miindo inci-
piens cceium , elemcnta,quicqutd exelementis conficitur, regiones,metalla, lapides,plantat, animalia,homi-
ncs,hominumq; inuentafumma proprietate ac breuitatepercurrit. Scientia cfl cognitio canfarnm, &princi-
piorum , rcritm omnmm, qm natura conflant. hanc mirabili ordine,& dottrina confcriptam reliqnitLdrifto-
teles: tam hifloriam, qudmfcientiam utilcm ejfe <Arcbitetlo Vitr. dicit,& iitramquefc habuiffc profitetur
(ut conftat cap.4. primi: ubi agitur de rcrum principijs, & infecundofecundi , & in otlano ltbro,mnltisque
atus locis, vbi dc aquarum librationibus tratlatur, de natura uem animalium , lapidum , arborum , uocis >
auditus, uifus,& aliorum nattirx operum.)quid uerb fint fpiritus naturales, cxpreljiones, librationes,circui-
tiones,& huiufmodt conjiabit oilano libro , & de J.nbimede, & Ctefibio alibi ,

Muficea

*?

20

3°

40

50

60

■p B^ 1 m ys. ,j

Mvsicev autemfciatoporret,uticanonicamrationem,.& Mathematfcam notam habcat,prx-
rerea Baliftarum, catapultarum , fcorpionum tcmperaturas pofsit recte facerc, in capicuiis cn; ra dii-
tra, ac finiftra funt foramina.homotona ,perqua: tendunturfucculis, &uectibus e neruo touiru-
nes , qui non pnecluduntur , nec pradigancur.nifi cinnitus ad arcificis aures cercos,& a?quales fecerinr.
bracchia enim qu_: in eas tenfiones includuntur, cum extenduntur arqualiter , & pari tcr u traquc ph-
gam emittere debent. Quod C\ non homotona fuerint , impedient rcctam telorum milsionem.
Item in Theatris uafa aerea qua: in. cellis fub gradibus mathemacica ratione collocancur,& fonitiiii di-
fcrimina,-qu£e grxce */»*■ uocant ad fymphonias muficas , fiue concentus componuntur diuiia in cir-

j0 cinationediateflaron.&diapente.&diapafonjutiuoxfcenicifonitus conueniens in difpofitionibus
facracumoftenderitau£tacumincrementoclarior>& fuauior ad fpectatorum perueniat aures. Hy-
draulicasquoque machinasj&cactcra ,qus funt fimilia his organis,fine muficis rationibus efficc-
re nemo potcrit.

Hoc loco ittikm effe Arcbitetlo Muficeu oflendit Vitr. tam praxin. quamfpeculationem comprehendens:
<quod ditobus illis uerbis innuit , | Canonic.vn, <& Matbematicam. § canonicaenim adanres pertinet-.quem-
admodum optice adoculosyfumitur antem a Muficis tanquam fundamentnm artis, caq; ipfa efi, qu£aliitu-
dines, & longitudines uocum mstitur , commenfus autem durationis, & temporis Gr£ce rithmus, latine nu-
merus appeUatur ,ahitudmis usrb & interuaUi ?nsnfura melos, fiui cantus dicitur ,babet autcm canonica
alterampartem ; qu£ metrica nomimtur : eft enim ars componendorum carminum , qui pn-cdiclarum menfu-

„ _ rarum ejfcffus funt infyUabis , & in di£iionibus:ars iucunda ualde, & bumanx. naturx, focia, ( canonica,fiue
regularis dicitur,ut inqmt Boetius ) quoniamnon omne ludiciumfenfibus concedendum esl ,quoniamfal-
luntur , &leui ojfeuftone fepius hmmitantur, licet prius occafionem a fenfibus defumxtwts, ideb fit , ut uis
&perfe[Iio notitu in ratione collocetur: qu£ citm certis regulis , quafi pr£fcriptis obfirmxta fuerit, nos er-
rare amplius nonpermittit. ideb canonica , & regulata dicitur . Matbematica uero esl,qu£ nulla ratione
fenfuum habita indicij fhcaltatem fpeculationi concedit , propofitamq; rationem barmonix modulationis , &
generum , permixtionisq; inucftigat. atque altius fufpiciendo calorum concentum , atque anirm fympboniam
fpeculatur:fed nos l)£c omnia libro quinto dilucidius explicabimus.

Praeterea Baliftarum , Catapultarum,Scorpionum tcmpcraturas pofsit recte facere.
Alius itemmufic£ufns inquarundammachinarum contentionibus e>~ temperatuns ,de quibus libro de-
cimocap.decimo otlauo. nec opus initio omnia afferre ; quxfuis locis diligentius , <&■ utilius explicabun-

™ tur,fatis eft illud eandem haberi rationem , & comparationem interfonos, qu.t habetur interfpatia. cum igi-
tttr utrumque macbin£ bracbium £quali longitudine msnfura , esi , funis quoque, qu.c contenditur xqualis
erit, utriufque etiam partisfonus .-equalis: quare & contentio , & temperatura xqualitcr tela mittet. binc
eft illud,quod dicit Vitr.locofupracitato . | Deinde anfie rudentum inducuntur per foramina capitulorum,&
in alteram partem tratjciuntur, deinde. infucculas conuciuntur, inuoluunturque ue£libus,utiper eas extenti
rudcntes cum manibusfunt tacli,xqualem in utroque fonitus babent refponfum.tunc autem cuneis adforami-
tia concluduntur , ut non poffint fe remittere, ita traiecli in alteram partem eadem ratione uetlib.perfnc-
enlas extenduntur , donec aqualiter fonent \ homotona boc loco dixit , ita cuneorum conclufionibus adfoni
tum mufuis auditionibus catapult£ tcmpcrantur , nosfuccularum , neiJium, aliorumq; inftrumentorum de-
fcriptiones , & rationes decimo libro explicabimus.

H0 Ite m in Theatris uafa cerea, qu;t in cellis fub gradibus Mathematica ratione collocantur.

Maximus quoque hoc loco Mufic.t ufus eft in his uafis conficiendis, ponebantur enim in circuitione Tbea-
trifub cellis ordine quodam, cjr muficis ratwuibus, quas Mathematicas Vitru. uocat conueniejitia inter fe,
•unde & claritas uocis, & concentus efficiebatur : quorum artificium libro quinto cap.proprio cxpeditur,
ibi etiam copiose* defympbonijs, &■ degeneribus modulationum traclatur .

H y d rave i c as quoque Machinas,& canera , qux funt fimilia his organis fine mufici* rationibus
cfficere nemo poterit.

. De machina hydraulica lib.decimofufius tratlatur tertio decimo capite.erat enim machina:qu£ aqu£ agi-
tatione , &ft>iritus impulfione fiftulas fonum edere cogebat: borologiorum quoque machin£ qit£dam,& hau-
riend£ aqu£ hydraulic£, uocantur ; quod c> nono , & decimo libro erit manifeftum, ubi diligenter om-

^5° nia defcribemus .

Disciplinam uerb medicinse nouifle oportet propter inclinationes cceli quas grseci dicunt
M/^etra , & aeres Iocorum, qui funt falubres, aut peftilentes , aquarumq; ufus , fine eniin his rationib,
nulla falubris habitatio fieri poteft.

Casliinclinationes,aGrecisKKifxcnii dicuntur,funt autem cceli fpatia inter duos £quidislantes circulosex
temporis , eJr horarum iuteruallis defumptos,de quibus etiam nono libro fatis aperte dicitur, fexto item cap.
primo. Medicinavero opus eft jtrchiteblo, cuius nonignoransfuit Vitr. nam & de Locorumfalitbritatein
primo,& deregionumproprietatibus infexto,&de aquarum qualitatibus in otlauo, &de naturis berba-
rum, ejr animalium paffm tratlat: quewadmodum legentibus inotefcet.Eft autem medicinafcientia rerumfa*
lubrium , mfalubrium , & neutrorum Galeno tefte in contemplatricem, & pratlicem diftintla,cum altera.

60 fcientiam oflcdat denionftrandQ m naturaksynon naturaks, pr£ter naturaks,morbos, caufas, accidentia, &

It I I B £ K

ftgna altera methodnm curandi oftendat , uittu, medicamentis , mantt. qux omnia diligentifiime a medicis

tratlata funt. . .

Ivra quoque nota liabcat oportet ea; quar necefuna iunt a*dincijs communibus panetum ad am-
bitum ftillicidiorum, & cloacarum, & luminum. itcm aquarum du&iones & canera, aux huiufmodt
funt, nota oportet fint Architc&is, uti ante caueant, quam inftituanc aedificia, ne controuerlia; fa&is
opcribus patribus familiarum rclinquantur.&utlegibus fcribendis prudentia caueri pofsit,& lo-
eatori,& condu&ori . namquc filexpcrite fuerit icripta,erit,ut fine captioneuterque abutro-

que libcretur.

Declarathoc loco Vitr.eampartem, quamfupra dixit pertinere adfidelitatem & xquitatem jlrcbitecli: i0
dico igititr eam philofophix partem, qux retle" uiuendt normam prxfcribit de dmerfts bononrm generibus per-
rra&are, inter qitx morum uirtus in ratione pofita, uel in ea parte, qux rationi paret collocata eft , ubi de af-
fetlibus huuums agitur, de anitnx uiribus, in quibus infimt affecliones, de habitibus earum fhcultatum ,ftue
ntedii, jiue extretnijint, de libera uoluntate, de eletlione , de confilio , de appetitionibus , in quibus cupiditas
jnesl, & iracundia-.tratlat de ijs, qux uirtutes cum nonfint , uirtutum initia, uel imitationes, uel fimilitudines
funt. propter qux homines fibifiiciunt fatis, poftea proximos intuentur, tanquam fux fkmilix,aut uniuerfe ad-
miniftrationispartes.infiimilia uero domini & fertti , mariti & ttxoris , patris & filiorum officia quxrit,
crdine,&diftributione,&ufuomniaornat.fedinciuiii,&publica admintftratione fiue unoffiue pluribus
a^atttr,fapientesprojpicitejferationisloco inl\ep. milites iracttndix, artifices cupiditatis. ex prudentibus
duccs, ma.Qi~iratibnsfacerdotes,fenatores, iudices creantur . in qnib.ciuilis rxtio innititur; ab ipfis enim con- 10
duntur le\es, & obferuationes earum proficifcuntur. nam nil aliud eft ciuile ius, quam quod, a fingulis ciuita-
tibns cxpropofitofux admtniflrationis fine conslituitur. cuius fumma ex pandetlarum libris , unde & nomen
dedufliiM,colligitur ;unde Jubprimo tituloprincipia,fubfequentiiudicia,fubtertio I{es continentur , inde
Hypothccationes, tcttamenta , cnm tjs,quxadteftamentapertinent: poftca multi pojfejfionmn & bonortm
tituli continentur; opcrumnouornm nunciationes, damniq; infecli,&pro xdificijs dilapfis,& cornm infidtjs,
& de aqua pluuia arccnda, dc publicanis , donationibus, tnanumiffionibus . Liberaliq; caufa , tum de domi-
mj , & pofjeffionis acquifitione , dcq; his , qtti iudicati , uel in ture confeffi funt . de bonorum dctentionibus,&
ne qutd in fraudem creditoris fiat,interditla, exceptiones, temporumprolixitates , & atlwnes , tdtim.oft.ipu-
lationes , fidewffiones, acceptilationes, & titulos illos admunicipales,dedecurionibus,& munertbus,de publi-
cis operib. nundinis, pollicitationibus,cognitionibus,cenfibus,uerborum fignificationibus , iuris regulis . fed
qmd onmiarecenfeo; qnidadditcampontificium ius? cumfatis plus iufto fortafje ea fint difia . Architetlo in-
terim ea neceffaria; qux ad euitandas lites,& contentiones pertinent . arbiter enimfxpe , uel confultor loca-
tionum , & condutlionutn eft jlrchitetlus : quare ittris pentum,& prudentem effe oportetfimt & communes
parietes, &flillicidia,& cloacx , & lumtna: quarum rerum ratio ita abfoluenda , ut nullum damnumproxi-
inis infcratur , id legibus cauetur, cas leges dignofccre opus efl, ne iniuria , damnum , uel inconmwdum cni-
quam afferatur .

Ex Aftrologia cognofcitur oriens, occidens, meridies, feptentrio , & cceli ratio , xquinodium,
fblftitium , aftrorum curfus: quorum notitiam fiquis non habuerit horologiorum rationcmom-
ninofcire nonpoterit.

Inter prxcipuas jLrchitcBurx partes, tina eft, qux Cnomonice dicitur, qux ad radios , & umbms pro ho-
rarus conficiendis pertinet ; iucunda, & commoda quidempars illa qucmadmodum nono libro continctnr, ubi ™
i£r\alia quoquepars expeditur, qux ad Anaphoras , & interuallafyderum , & ftellarum Jpetlat : licet om-
mittantur illa, qux indicia continet , & geniturarum rationem , qux curiojis relinquitur.non emm minus
dubia, qudminutilis cft : adgnomonicemgitur rcferenda cft Architetlo notitia jlflrologix,quamhabuiffe
Vitr.fatts apertum eH ex nono libro .

Cvm crgotantahsc difciplina fit condecorata.&abundanseruditionibus uariis, acplurib. non
putopoflciufte rcpcnte fe profiteri Architcdos], niii quiaba;tate pucrili hisgradib.dilciplinarum
fcandendo, fcicntia plurium literarum,& artium nutriti pcrucnerint ad fummu tcmplu Architeclure.
Enumerawt hatlettus quxfunt necejfaria Architetlo, rationem dcinde cttr ita fit exponit , nutic animad-
uertendum prxceptum , ex dttlts affert , non poffe repente Architctlutn prodere quempiatn :fed oporterc , a.
tcneris ajfuefcere ,fiquis adfummutn^Architetlurx apicetnperucnire uoluerit : qudm ucro uerumfit nihil effc *
prius laudandum, qudm quidfit cognitum habeatur , manifcslttm efl ex his , qux hatJenns ditlafunt. nullus
enim digni jlrchitetlnram laudare potuijjct , qui & utm, & proprietatcm illius ante non cognouifjet , & fi
tnepte id aggreffusfuijfet; aut id agere nefciuijfct; autfides illi nonfniffet adhibita. ac tandem ctttn ab eo ra-
tio quxftta effet, uel aufugiffet , uelfibi contrarius , tanquam ignorans fuiffet. jlt experiamur modo nos an
cum di^nitate jlrchitetluram commendare pojjimus.maxime certe,acprimum cognitio ,inde experientia.
nobisperfequenda ejl.nam cognittone,& tudicioArchitetturamerito cutn fapientia , & prndentia conjcrri
poteft; exercitio autem & opere mter artes tanquam hcroica uirtus elucet . diuinum Jane eft rerum caufas,
difciplinas pulchcmmas, abftrufas rationes dotlrinarum explicare . Admirandum uero rudes homincs ad
cultutn , & difciplinam congregare,fecuros , & tranquillos tnambus , & munitiombus tueri, &poftea qua-
dam ttt natur* iUata rupes & faxa demolirt , montes perfodere, ualles tmplcre, paludes exficcare, naues con- 60

ftruere,

•p K. i M V S. ij

flruere , fluminum curfus dirigere , portus mimire ,pontes traijcere. ac demnm naturam ipfam uincere in bis
rebus, in quibus natura nos uincit , immaniapondera leuando ponderibus adieclis: ac demum innato aternita-
tis defiderioparte quadamfatisfiiciendo,prouincias, regna,& orbem denique uniuerfumexornando :quare
fit, ut de jLrcbiteCiura multa animo potius, qudm oratione confequipoffimus.fcd ne uideatur immenfum illud,
acprope infinitum quod Vitr. dicit, tantam doclrinarum,& artium uarietatem habere debere jlrchitetlum.
ideo ponitur hic ea qusftio, quaprxfcnbitur quatenus earumfcientiarum notitiaftt babcnda,inquit igitur.

ATfortafi^emirumuidebiturimperitishominibuspoflenaturam tantum numerum do&rinarum
perdifcere,& memoria continere,cum autem animaduerterint omnes difciplinas inter fe coniunctio-
nem rerum, & communicationem habere, fieri pofle faciliter credetunEncyclios enim difciplina , uti
corpusunumexhismembris eftcompofita. Itaque qui a teneris anatibus eruditionibus uarijs in-
ftruuntur omnibus literis agnofcunt eafdem notas, communicationemq; omnium difciplinarum, &
ea re facilius omnia cognofcent.

Obijci Vitruuiopoterat, fieri nonpoffebominestotd>fciplinis,&fcientijsinfiruipoJfe, earumque memo-
riam continere quot fuperius enumerauif.namque rei effetlus ille non datur,cuius nuUa caufapr.-eftaripoteft,et
ideotot fcienti.a bominemperdifcere,earumquememoriamcontinere nonpoffe,quia ratio& caufadeficit.
~RgtioautemeftanimiZuisimpotens,&imbeciUa,qu&& multitudine & amplitudinererum obuuitur. Re-
fpondet Vitruuius. idfieri poffe cuius modus eft aliquis, ideoq; bomines totfcientias adipifci & memoria com-
mendare pojfe , quia non folum eim rei modus fit aliquis,fedetiamidemmodus eft facilis & expeditus.
nam cumfcientix omnes communitatem quandam rerum interfe babeant , & quibufdam fimilititdinibus tan-
0 quam in orbem concludantur, fieri poteft,ut qui a teneris annis in illis fe exercuerit eam fimilitudinem , &
commmionemagnofcat,deq;fmilibusrebusidmiudiciumfkciat,quareterminus eft,& fobrietas qudidam
( ut ita dicam )Jciendi, quopr&fixo commodi omnium,uelplurimarumfcientiarumparticipes fieri poffumus.
Interim rcprehenditnrTytbmsjlrchitetlus,qui hos terminos non agnouit .-poftea confirmatur fentcntia Vi-
truuiana exemplis%,& rationibus accommodatis.

Ideoqve dcueteribus Architectis)Pythius,qui Priensaedem Minerua; nobiliter eft Architecta-
tus,aitinfuiscommentarijs. Architect.umomnibusartibus,&doctrinis plus oportere poflefacc-
re , quam qui fingulas res fuis induftrijs , & cxercitationibus ad fummam claritatem perduxerunt . id
autem re non expeditur, non enimdebet ,necpoteftefle Architectus Grammatiaisuti fuerit Ari-
ftarchus,fed non agrammatos,necMuficus,ut Ariitoxenus, fednon Amufos,nec Pictor,ut Apci-
les,fcdGraphidosnonimperitus,nec Plaftes quemadmodum Miron,feu PolycIetus,fed rationis
Plaftica:nonignarus,nec denuomedicus,ut Hyppocraces ,fed non aniatrologitos.nec in carteris
do&rinis fingulariter excellens,fedinhisnonimperitus:nonenimin tantis rerumuarietatibus, elc
gantias fingulares quifque confequi poteft,quod earum ratiocinationes cognofcere,& percipere
uixcadit inpoteftatem . Nectamennontantum Architecti non poflunt in omnibus rebus haberc
fummumefre&um , fedetiam ipfi , qui priuatim proprietates tenentartium , non efficiunt , ut habeat
omnesfummumlaudis principatum . ergo fiin fingulisdoctrinis linguliartifices,nequeomnes ,fed
pauci aeuoperpetuonobilitatem uix funtconiecuti,quemadmodum potcft Architectus, qui pluri-
busartibusdcbetefleperitus non idipfum mirum,& magnum facere,nequid ex his indigeat.fed
etiam,utomnes artiricesfuperct,qui fingulis docxrinisafsiduitatem cum indultriafumma prseftitc-

* runt ? igitur in hac re Pythius errafle uidetur , quod non animaduerterit ex duabus rebus .

Rationi confentaneum magis esl , bominem unum poffe ad umus alicuiusfcientix apicem peruenire , qttam
muharum , rarius tamen boc euen.it . Quarefit , ut cum non accidat , quod rationi magis confentit , neque
illud euenire poterit , quid aratione magis longeabesl. Quarehac in re Tythius erraffe uidetur,qui affir-
mauerit jtrcbite8umpluspoffeprxsiarc,quamfingulipra:slantesartificesinfua quifque arte-.nec oblitus
ett Vitr. eorum , quxfupra dixit . In omni re , & pracipue in jtrchitetlura ffetlari duo illa deberc : quodfi-
gnificat , & quodjignificatur : unde bac dislinflione Tythio repugnat : modefte tamen , dum inquit. \ igitur
inbacre.l Sed noninaltjs ( eXceUentiffimns enimerat Architetlus )Tythius erraffe uidetur, non dixit
errauit, addiditqirationem { quod non animaduertent } & reliqua . in uerbis antem uidetur Vitruuius fe ip
fum exponere quidper literas ,graphidem ,&bitiufmodialiauerbaintellexit. Crammaticen enim QrTitlu

* raminteUexit.fedleuiorahxc. ^

Qvod non animaduerteritex duabus rebus fingulasartes eflc compofitas , ex opere , & ex eius ra-
tiocinatione . ex his autem unum proprium effe eorum , qui fingulis rebus funt exercitati ideft operis
effectus alterum coe cum omnibus do<5tis id eft ratiocinatio , ut Medicis, & Mulicis , & de uenarum
rithmo , & de pedum motu , & fi uulnus mederi , aut ^grum eripere de periculo oportuerit , non ac-
cedet Muficus, fed id opus proprium crit Medici . item in organo non Medicus , fed Mulicus modu-
labitur , ut aures fuam cantionibus recipiant iucunditatem.

TsluUi dubium , quodft quis esl memor eornm , qux fupra diclafunt ,[quin intelligat , qua bic dicuntur ,fed

fi non admodum perceperit , quidfubrica fit , & quid ratwanatio , quid resfignificata, quid fignificans, ani-

, maduertat modo ad ea , qux. nunc afferuntur , & exemplis multis confirmantur , & omnia percipiet , uide-

bitq; commmionemfcientiarum, &ftmiUtudinmdo(lrinamm . T^amprimo oslenditur communicatio , &

B corfenjas .

14

L I B E K

confsr.fus dnarttm fcicntiarum interfc , ?nox mtdtarum , Muftce , medic'maq;fcienti£ , uel artes fnni. Medi-
cim i.r.us eSlfanitatem inducere ubi non eft , aut confcruare ubi esl, Mitjici quatenus Mttfici esl modulando au
ditores dckllare , his muneribus differunt ,jcd qmbnfdam rationtbus couueniunt intcr fc , conuenientia ex
contmum quadam regula proficifcitur : nam dttm Medtcus conftderat elationem , & depreffionem arteriarum,
&■ pulfus , uelocitatem , & moram , xqualit.it t m , & inxqualitatcm, cum Muficis ratione conuenit,Muficus
enim eafdm res m ttocibus foet tdatur : nam uelocitas , tardttas , altitudo , deprejfio , aqualitas , & huiufmo-
di communes termmi funt , qut ad res multas difpares accommodaripoffbnt,ideb nullmn eft incommodum artifi
ces in rationibus confc/Uire , qui poslea in operibus funt differentes . idq; ontur ex uiprmctpiorum , qux. cum
communia fir.t , & uniitcrfalia , abfijue ullo difcrimine rcs rnidtas anipkciiintnr . jl eqmlitas igitur tcmpori,
loco , numero , magnitudini aptari potefi . tdcm iudtcium de reliquis : nil igitur mirum ,fi ratio eadem plnres
iuuat arttfices , qr:i n operibus dinerfis dijfcntiunt , aliud enim ratio , aliud esi opus, ratio doclis, opus exper-
tis tnbmtur . jLnydosfhcile coakfcere a Ceometria fitmit Medicus, circidum non item . hinc ea rationedu-
citur , nt niilncr.i , qttx m orbem tendunt , difficillimx curx iudicet , angularia facikfanet . M fi utdnus me-
deri oportnent , non acccdet Cccmetra ,fcd Medicus .

Sim i mtf. k cum Aflrologis,& Muficisell difputatio communis dc Sympathia flxllarum,& fym
phoniaium in quadratis,& trigonis,diateffarwii ,& diapente:cumGcometris deuifu c\ui hoyot ivtm.it
appellatur , eajterisq; omiubusdoctrinismulta; les , uel omnescommuncsfuntduntaxat addifputan-
dum, opcrum ucro ingreflus.qui manu.ac tractationibus,ad elcgantiam pcrducuntur,ipforum
ium , qui propric una arte ad raetendum fiint inflituti .

Cum jLftronomifibi propouant oflendere qtta ratione ccdeslia illa,ac lucentia mttndi corpora confentiant in
terfe , confpirentq; in dcmittentis ad centrum uirtittibus , cir influxibus , felegerunt quafdam figuras Geome-
tricas intcr fc ratione ,comparationeq; refpondcntes ,lriquetram , qttadratam,exagonam. ln hisadmira-
bdcs rativr.es , & ttircs inuenere . Lluod nt manifcftum fit, luctdius explicabo . jlngukriim menfurx , &
comparationesfm.imti.r exparte circumfcrentix,qux tllisangulis conttnetur . maiores funt anguli , quorum
linex maiorem circuli porttonem ampkiluntur , minores , qtti minorem . jLntiqui prxterea rcm omnem inte-
gram diuidttam , & menfurabikm ttocabant jlffem : quem duodenas tn partes diuidebant , has ttncias nomina
bant . itnapars uncia dicebatur , dttxfcxtans ; nam fcx tticibus binx [Affem conflituebant , tres quadran-
tem uocabant,duokcim enim cx tnbns qttadrantibus efficiuntur : quatuor tterfa tiice trientem: qttinque qv.icun
cem nulla ratione habita ad affem, quomam nuila quinarij affumptione affis pcrficitur . Sex tterb femiffem ,
qitafi dimidiatttm affem dicebat : fcptemfcptuncem, eadem ratione,qua dixere quincttncem, oclo beffem, dttas
enimfcnis addebant , noncm dodrantem , decem dextantem , undecim , deuncem , quoniam nulla erat earum
partium multiplicatio , qu.t affem perficeret , namfcmelfumptx non accedebant adfummam tplures , tdtra af
femperneniebant . his stabilitts fingamus quadrantem circtdi in dnodenas partes effe diuifum , qualium totus
orbis es~l qttadraginta oflo . reclus , & tnqualis qnadrantis angulus duodccim occupabit : trigoni fexdecim :
exagoni oclo . quadrati igitur angtdus , quoniam recltts eft , integerq; dicetur jlffis , Trianitdi, quoniam ma-
ior tertiaparte , quemadmodum in diagrammate nidetttr ,fcmel continebit reclum , & integrum , &amplius
qnadrantem , hoc eft , partcm tertiam , e> inter hos dttos angulos ratiofcfquiterfa cadet . exagoni uero angu-
lus , quoniam dimidio minor esi angulo trigoni ( oclo enimpartes continet , exfcxdecim) ideb adipfum com
paratusangulumexagonioftendetrationemduplam,fcdinter quadrati angulum,& exagoni cft proportio
fefquialtera ; qtuefit , cum quid integrum contmet , & amplius dimidiam partem , quemadmodum otlo pars
beffalis conttnetur ab affe femel , & trientem :&boceft,quodad jLftrologiam pertinet in figuris , afpetli-
busq;fyderum confidcratttm , &fympathia hoc efi confcnfu . quod uerb ad Mufuen Jpeclat illttd esi , quod

10

20

3°

40

f°

Muftctis huiufmodiproportiones > & concentus confiderat ,fed non in figuris , uerum in ttocihts , & earttm
interuailis : harmonia ett uocum diftantium incundus concentus . ex hisfimplices qttidamfiint, quidant com- <s0
pofiti, fimpltcium nomina b«x fnnt,Diapafon,Diapente,& Diateffaron: uocabnla compofitorumfitnt, difdsa-
' l paffon,

T \ l M V S. if

pajfon , diapafon cum diatejfaron , & diapente diapajfon . {{atio horum nomiitumfuo loco explicabitur Mufi
cijLrithmeticis nominibus uti noluerunt :Seddupl& loco diapafon , Jefquialtera diapente ,Jefquitertu dta-
tejfaron uti uoluerunt . caufafuo loco reddetur . neceffe uerb esi , ( modo iucundiffime ad aures pertinere de-
bcantfoni , & uoces : ) ut inter grauent , & acutumfonum proportio cadat :fmak quid in sieUarum confen-
fu ineffe opus efl , ut earum in terns uirtus efficacior Jit . I\eguU tgifur jLrithmetici efficiunt Muficam , &
jLflrologiam imerfe conuenire: qitoniamproportio & comparatio communis efl ommbusrebus : qusfub men
juram , numerum , &pondus collocantur . Sed Geomctricx reguU , qua ad Opticen transferuntur , & ad ea
quain caslo uidentur,ab jLflronomis fumuntur , quatenus if rationemrcdduntradiorum,&aJpec7uwm,&
interuallorum . hinc efl qubdjtflrologta nonfolum cum ipfa Muftca ,fed etiam cum Geometria communtonem,
habeat. quatenus Optice ab ipfa Gepmetria lineamfumit , qitte radius efficitur; cum uifus additur : qu& igttur-
dic7afunt,hisinfiafcriptisdefcriminibusinnotefcunt. ,....,-

Ergo fatis abunde uidetur fecifle , qui ex fingulis doftrinis partes , & rationes earum mediocriter
riabet notas eas , qu£ neceflarix funt ad Architecluram , uti fi quid de his rebus , & artibus iudicare ,

i r - i r • * '

& probare opus ruerit , ne dehciatur .

Httiufmoditerminus,& modus efl inperdifccndvs tot fcientijs,& difciplinis.fed quonia fupra di&um efl\non
cnim debet , ncc potesi ejfe jLrchiteclus Grammaticus , ut jLrislarchus \ & reltqua , ideb hic ieclarat iUud,
tton dcbtt , mqutens.

Q^vibvs autemnatura tantum tribuit folertia?,acuminis,memoriar,ut pofsint Geometriam,
zo Aftrologiam, Mulicen,ca:terasq;difciplinas penitus habere notas : pranereunt officia Architccto-
rum , & efficiuntur Mathematici : itaque raciliter contra eas difciplinas difputare poflunt, quod pluri-
bus telisdifciplinarum funt armati . hi autem inueniuntur raro .

Licet jLrchitec7us diuino quodam munere perfecle difciplinas confequipoffet , non effet tamen jLrcbiteclus

. uocandus ob eamperfeclionem : namftc eruditus extra terrninos jLrchiteclum egrederetur , & non quatenus

^ArchiteBus eas caUeret , ac propterea ualidior Vitr. ratiofit contra Tythium jLtchiteclum : quoniam pri-

mum oJlenfum efl ab experientta illius opinionem infirmam eJfe:poslea ratione idfiert nou pojfe comprobatum

€fl,ac demum ettamji fieri pojfet,non ejfet conueniens .fimilibus his argumentis Tlato , jLriflotcles , &

Calenus utifolent , cum illide oratoris munere , hic de iudicis officio loquttur . igitur hoc loco dicam rem ma~

xime animaduertendam :fi quis igiturfciret , quibus tqrminis qu&q; ars , uel fctentia clauderetur ,flatimqite

nofceret , fi quis extra eos exiret ,proculdubto tot , & tampulchras res inueniret , ut admirationi omnibus

ejjet : nam qui rerum proprietates habet , & difcrimina earum tenet , Jkcile & communiones , & fimilitudi-

iies habere potesl . Sed rariores admodumfunt huiufmodi homines . Trxtereafape incidit dijputatio deprin ■•

cipijs alicutus fcienti£,fcpe de ijs,qu£fub tllisprincipijs continentur, nuUns artifex deprinciptjs fuis difputat

contra ea negantes, modo infuafcientiapermaneat : nam cumprincipijs nihtlfit prius , quomodo condudere

. de prittcipijs aliquidpotesl ; cum conclufio ex antecedentibns profictfcatur? quodfi dijputare uellet,extra ter-

,minos,&limitesfui£artisegredieiimejfet neccfje , comnnmioremq; fcientiam , ejr ampliorem afcifceret,

^ua probare poffet ea , qux de principtjs . hinc Vttruuius dicit .

■ Itaqve facilitercontraeasdifciplinasdifputarepoflunt,quodpIuribustelis difciplinarumfunt
armati . hi autem inueniuntur raro , ut aliquando fuerunt Arirtarchus Sauiius philofophus, & Archi-
ta Tarentinus,PhiIoJausq; Apollonius Pergameus , Erathofthenes Cyreneus, Archimedes, & Sco-
' pinas 3b Syraculiis , qui multas res organicas, & Geometricas ,numero , naturalibusq; rationibus in-
ucntas ; atque explicatas pofteris reljquerunt .

De his omnibus Tlinius ,&alu, alibtq; etiam Vitr. cuh mxgis credendum efl : c£terum animaduertenda
cfl fequens argumentatio.

- Cvm ergo talia ingenia naturali folertia non pafsim cunctisgentibus,fedpaucisuiris habere con
cedatur,officiumuero Architeftiomrtibuseruditionibusdebeat efle excrcitatum,& ratio propter
amplitudinem rei permittat , non iuxta necefsitates fummas , fed etiam mcdiocres fcientias habere di-
fciplinarum;PetoCadar& ate,&abalijs,qui meauoluminafuntletfturi , ut fi quid parumad Artis
•Grammatice regulamfueritexplicatum,ignofcatur.Namq;nonutifummus Philofophus nec Rhetor
difertus , necGrammaticus fummis rationibus artis exercitatus , fed ut Architectus his literisimbutus
*5° hsc nifus fum fcribere .

Maxima circundutlione , &pjena oratione concluditVitr,quodut intelligatur , fcicndum esl,ctm quis
ampla oratione uti uelit , ad circunduclionemfe uertit : efl ettim circundttciio qusdam orationis forma , qua
diufujpenfus legentis , uel audientis animus tenetur , priufquam adfinemperueniatur : cum igitur alins fenftts
requiritur , utifolemus huiufmodi particulis , cum, quanq , nonjblum , & alijsfimilibus , cx his plunbtis uti-
tur Vitr. in hac circunduclione , donec adfinem perueniat , colligatq; ibi.Teto Cafar abs te , & ab his , & re-
liqua. Tlenaautem, & referta oratio esl argumentis , & rattonibus:nam a rerum natura argumentatur
cumdicit. Scdpancisuiris babere concedatur . EtabofficiojLrciritec7i,cumdicit, \officiitmuerb jlrchi-
tecli omnibus eruditionibus l inde ab rebtts ipfis , cum dicit \ & ratio propter amplititdtnem rei permit-
■tat\ac tandemfenfumcolligit \Teto Csifar abfle ,\ fimili orationisformautiturjLriftotelesprimoI{heto-
■ 60 ricQrnm>&eJipulcherrimareferta)&f>lena& magnitudini orationis maximi accommodata. Ignofcen-

B z dum

,6 l I * A o

dum uerb fibi effe Vitr. pefit ,fi tanqudmjlrchiteltus ea,qux ad ^frchitetTtiram pertinent , r.on lav.qu.xm
Grammaticus ,¥fietor ,fummusq;alius artifex , e.xplicibtt : namfuperius non cffc neceffe dixit ,ut A-chi e-
tlus ea ratione , qua jlrchitetlus efl , adfummam artium perueniat . Cxtentm itert} ut jLrchttectus esl tdpro
fiteri dcbet , quodfequentt modesla promtfiione fe prxftiturum Vitr. dicit.

De Artis uero poteftate quseque infunt in ea ratiocinationcs,po!Iiceor ,uti fpcro.his uo-
luminibus , non modo jedilicantibus , fed etiam omnibus lapientibus , cum maxima authoritatc mc fi-
ne dnbio pr*ftaturum.

Tollicetur &fhbricam , cjr ratioclnationem , rem fignificantem , & remfi%nificatam,rationem , & opus ,
cumdicit, \ nonmodo xdificantibus ,fedetwn omnibus fapientibus | ideb abfque dubio cum authoritate
prxftabit , quod pollicetur . nam tanquam jlrchitetlus fundamenta iacict artis in ttcris , cfficacibus}utiLibus,
tyconfentanets prxccptis . quodflatimaggreditur ,

10

20

Sx quibus rebus aArchitettura confiet. Cap. II

gjWBj Rchitectvra autem conftat ex ordinatione, cjuae gratce t«£/* dicitur , & ex difpofitio
£f Jl ne j hanc autcm Grsci JV^sw uocant , & Eurithmia, & Symmetria , decore , & diftribu-
. _ V x j tione, qua? grarce ohovo^itt dicitur.

_^Mrin| Quicnnquc attenderit ad ea , qux hoc capite dicuntur , & relle illa perceperit , recle profiteri
poteritfe uim , & naturam , proprietatesq; jlrcbitettiirx dignofcere : namfex illx res, quibus constare Ar-
chiteljuram dicit Vitr. illxfttnt , qnx ad rationem eius pertinent , quarum habhus in mcnte jlrchitetli colloca
tur : & demianftne qutbus extra nthil habere formam poterit , &perfetiionem . jLrs mentis babitus es~l:at-
qui Anhiteftura esl ars , mentis igitur eft habittis :fed habitus artis eft ordinare , difponere , dis~lribucre,men
fttrare , ornare, & decenter opera conslituere , jlrchitectura igitur his rebus conftabit :fed diffiale , & w$,e-
niofum efl harum rerumdifcriminaintcrnofcere,acpulchrum estfkciie ea explicare,ut intelligantur ;nam
multis uideri poteft idem pluribus de rebus attuliffe Vitruuium m earum diffimtionibus : ego autem quantum
potero abftrufam, & reconditam rem lucide explicabo.Herum quxdamper fe abfolutx , nulla aliarum rerum
comparationefunt , ©- intelliguntur : nonnulLe hoc ipfumquodfunt , cjrquod intelliguntur, iliunde acceptnm
fertmt , necfine ratione , comparationeve aliquapercipiuntur : homo , Lapis , Tlanta ,fuapte ui nituntur,fed
Tater , Dominus ,prxceptor ,frater ,amicus , altudrefpiciunt . Tater enim adfilium, Dominus adferuum,
prxceptor ad difcipulum ,frater , amicus , adfratrem , & armcum referuntur , in his , qux comparantur , &
referuntur , termmifunt quidam , nam eft unde incipias , e> ubidefmas in comparando , terminus unde incipis
slratum , &fubieftum comparattonis uocatur , terminus in quem deftnis , finis appellatur . Tatris compara-
tio adfilium incipit ab eo , quigignit , definit in eum , qui gignitur . Ejfc prxceptorem ab eo , qui docet , in
eum , qui difcit .idemiudiciumdefingulis.Hisftabilitisfepefit,ut comparationis tcrmini pares habeantur,
& nullafit ratio ut magis ab uno , quam ab altero incipias : quemadmodum inter amicum,fratrem , & focinm
interdum magnirefert a quo incipias , & in quem dcfinas : quoniam ratio difpar , & inxqualis eft , qnemad-
modum interpatrem , & filium , feruum , & dominum,pmceptorem, ac difcipulum . duplex igitur horum com
paratio eft , paritatisfcilicet & imparitatis . hac recle percepta maxtmum habent momentum ad ea, qu& di-
cendafunt ; nulla enim ratione aliafeperaripoffunt , & intelligi qux a Vitruuio dicuntur . Cum lgitttr Vitru- 4°
uius formauerit jlrchiteclum ; tratlat hoc loco deforma , & habitu eius mentis, nam cum materies imraota
fit , & imperfetla , nihtl ex ipfa educeretur , mfifonna , &perfet~lio mducerentur .forma autem in his rebus
pofita eft, qttsfenario numcro a Vitruuio comprchenduntur . operum duofuntfine , altcr cicm rcs abfolnta efl ,
drperfeila , alter cumperfetlo opere utimur expropofito . Domus iam xdificata , & materiata , tefiaq; fi-
nis eft operis , tempeHates uerb , ardoresq; uitare , & domi tetlofrui. Intentionis primx finis eft. Vt igitur ad
operisfinem perueniamus , necefje eft , ( modo ratione uti uelimus ) ut ordine quodam procedamus : idqite
diwbus modis abfoluemus , uelpartes rei ordinando quatenus partes , & magnitudines funt, uel quatenns
res quxdamfunt qualitate aliqua affctJx , prirna ratioue ordo , pofteriori dijpofitio ineft. Qupniam uerb quali-
tas uel perfe confideratur , uel ratione alterius rci , idebfiadparttum refborifionem conueniant ,fymmetria ,
ft ad afpetlum Eurithmia ,fiadid quod decet , decor ,fi ad ufum , diftributio erit , qux omnia ud formam ,<& 5 °
mentis habitum ^irchheilt pertinent .fummatm igitur b&c repetendafunt .

Forma

T J^ I M V S. i7

vel fectmdii ordine accipie
uelfecundum qumitatem^ ^quantitatis.ordinatio

^ ^vel fecundum refponfum

tudmft Lmifecmdm qualitatem: V^itatis.fymmetrU.

Forma uniuerfa omnium , qu& ") dtfpofitio

arte fiunt confideratur. , „ _ r , .

^uel comparataC*^"™/"*"^™*-
* jad td, quod decet , fic decor.

(_ainfum,fic dtflributio.

l^osfingnla dilucidc interpretabimur.

Ordinatio , eft modica membrorum operis commoditas , feparatim, uniuerfique proportionis ad
fimmetriam comparatio , Hxc componitur ex quantitate, qu# Grsece Hh&iftft dicitur ,'quantitas au-
temeft, modulorutnexipfiusopcrisfumptione,fingulis membrorum partibus uniuerfi operis con-
ucniens erTettus.

Quoniam multis in rebns inmnitur ordo , difpofitio , decor , diftributio , & reiiqua , qu£ fupraditla
fimt,ldco non dttbitamus affirmare , quinbi termini ampiiores,& communes babeantnr , qui earatione >

, quapluribusrebus accommodanpojfunt , diffiniendifunt,iiniuerfalium enim uniuerjales oportet efie diffinitio-
nes,& nocibus uniucrfaitbus , &fufis explicari debent , cum uero eas qnifque arl ifex adresfibi fubietlas
transferre uuit , prefiiores illas efficit , & proprias artis fit£ ,\quemxdmodum hoc loco a Vttni.fieriuide-
mus in his rebus diffiniendis ,nos primumin ipfa ordinatione , deinde in alifs id confiderxbimus : ccrtitm.
eftordinemcommuni, & ampla ratione &fuapteuinihilaliudeffe nifi cum res propria ratione prxponit.
nnumalteri,hinc efl, qttodubi ordo eftante&pofteffeneceffefit, anteuero & pofifunt communes,& am^
pli rerumtermini : dixi autem propria ratione, quoniam mnltis in rebus ineftaute &poft,inqttibusnullus
eft ordo, quoniamilittd antc & pofl, non cxpropria rei natura oritur . neceffitas enim quxdxm,& natura-
Us rerum confequutio in ordine requiritur . quando igitur quodfua natura , prxcedere dcbet prxceiit ,&
qrtodfequ; eportet,fequitur, tunc ordo proprie dicitur. Sed hxc ratio uniuerfzlis efl, & mttltis rebits accom

,0 modari potefl : fedhanc ^irchitetlits rcdiit prefjiorem-, & contrattiorem , idcm quifque artifex facit ;ad
ordinem enim, qui infingttlis artibtts efl propofitus, qitifque eam accommodat. Vitr. Ergo(inquit ) ordinem
effe cum in artificio , & operefua ui quantitas qu£dam prcponitttr , quMxm fequitur .folent enim artifices
quantitatem unam prxfumerc ( quam modulum appeliant ) qudfit ratio totius operis metiendi . Hac ratio-
ne ordinis diffinitio propria fktla efl appiicatione Jciiicet communium , & unitterfiliitm termmorum ; nttlli
enimdequantkate,Aeopere,demodultsmentiofktlies~lin uniuerfaV.s ordinis diffinitione , quam nosattu-
limus,fedinuniuerfumdiximus.rem inordine prxponi qu&prxponenda eft, & fubfequi ,qu£ fequi debety
fiiteresillaquantitas,fiiiequalitas,fiitetempus,fiiieatlio,fiite raotto ,fiue alittd fit. Etinhis pofitus es~l
fcientiarum orbis,& comunicatio,funt enim reritm plurium rationes eade, Vt igitur in his,qu£fupra iecimus,
fundamenta perfiftamus.Ordo eft in bis rebus qu£ adaliudreferuntur,&comparatio ilia eft imparium & inx-

.Q qualium rerum.Quod in ordinefit relatio , mxnifesl/tm efl, nam id quodprxcedit,ad id quodfubfequitnr,com
paratur : quod uero comparatio fit ex earum numer-o, qu£ inxquaies fitnt, id quoqtte apertum efl , namfi om-
nes res£quales effent iam non omnes effent, hinc ordo eftparium , & difparium , £qttalium , & in£quaiium,
difpenfatio ; Ordo <Architetli circa quantitatem iterfatur.& in quantitate ordo reperitur , qui ad uniuerfum
opus & qui adparles interfe comparatas rcfertur . Idq; intelligendum cft hoc modo:&fi ditplex ordo uide-
tur effe,tamennuliibireperiripoteft,utordopartiuminter fe diftinguatttr ab ordine partium ad uniuerfum:
dupiex atttem dicttur , quoniammsnte ac intelligentia feiungi , ac difiingui potcft utrttmque a Vitruuioin
tadem ordinis diffinitione comprebenfum uidemtts. Ordinatio ( inquit ) eft modica membrorumoperis com-
tnoditas feparatim, idefi moderatapartium aptitttdo : nam moderari oportet qttantitatem , qnam fnmimus,
namfi immodica effet, adparua membra menfuranda inepta effet,fi exigua nimis , afferet incommoditatcm

,0 dumfrequsntius affwmeretur . commoda igitur effe debet , & apta : aptitudo igitur, & commoditas in
eofita esl, ut modo quodam temperet in mxgnitttdine partem quandam , ut cum alifs conuenire poffit, iu qua
moderatione pars unaprxcedere , aiterafequi debet . prxcedit pars illa , a cuius magnitudme moderatio fitmi-
tur,fequhurpars ; qit£ea moderationepr£finitur:inordinatione igitttr ^irchitetli ineft , & ante, & pofl,
qu£ differentia oppofitxfitnt , & non £quaies, ad communem tamen referend^fttnt terminum , is autem efl
modus,& ordo ; quod igitur ad mutitas partium comparationes attinet abfoiutum esl. Qupd tterofpeclat ad
miuerft operis rationem his uerbis expiicatur. Vnuicrfaq; proportionis ad fymmetnum comparatio .
Troportio efl rerumfub uno genere comprcbenfarum comparatio: h<£c in Architetlurafit, dum certa acpr£-
finitamagnitudofumitur ,qit£partium omnium inoperemagnitudinesmoderetur . Exempiumhocefl Vitr.
in tertio uolumine capite fecundo cttm elegantem fipeciem tempiorum defcribit. hoc modo inqttit.

Huius rei ratio explicabitur fic . Frons loci,qtt£ in £de conflituta fuerit,fi tetraflylos faciendaftterit,

*>° diuidatnr inpartesmdecim femis,pr£ter crepidines, &proietluras ffrirarum :fi fex erit coiitmuarnm, in

B 3 partes

'-Q

5°

18 l l B E K

partes decem & oCtoifi oClaslylos conflitneti. r, diuidatitr in uigintiquattuor , &fcmiffcm; item cx his parti-
hus fiue retrajlyli, fiue exasvyli,fiuc oCiaflyli una pai s fumatur , eaque erit modulus, cuius moditli itnius erit
craljitndo cohtmnamm , intercolumnia fingula prxtcrmediana modulorum duornm ,cJrmoditli quartxpar-
tis, mediar.a m fionte,<& poftico Jingula ternum modutorum : ipfarnm colitmnarum altitudo erit moditlorum
oc7o , & dimidix moduli partis : ita cx ca diuiftone intcrcOhtmnia , attituduwsq; cohtmnarum habehunt iu-
ilarn rationcm, alibi qnoqnc rationtrm Doricam ex trigiyphorum diflribntione moderatnr , itt in qitarto. Bali-
starum qwtque deformationctii , in dccimo ex foraminc tempcrat, ita in fingitlis opcribtts modidi rationetri
priits aflitmit, ex qua opus unmerfnm diflributt. Ordo igitur efl inxqualitatis comparatio, qttx ab ccrtdprx-
mijfaq; quantitate cctcrarum regulatrice iuter feacad opus integrHm,comparatarum,qu£menfitrarum i0
qucndam relponfum qttam fymmctria Crfci uocant efficerejplet.-hinc efl qitbd Vitr.fymmetriam oriri cx quan
tate dicit , commenfus enim cjfc non potefl, nift mitltx adfint qitantitates . Quantitas enim , qitx grxce
TQtnmU dicitur ,cfimodulorum ex ipfius operis fumptioncfingulisq; membrorum partibus , uniuerfi operis
coniteniens cffeClus. Videtur Fitr.quantitatemin comparationc collocarc ,fcditith Jymmctrix iumpotius,
quamqnatunatcm ostendcre .nel potiits quantitatis effcCium,nam quantilas moderata ex ipjius operis.
Jitmptione, idefl, propofito nobisgenere operis, cjrprxfumpta Jpecie , quam exprimere uolitmus, tx ca quan-
titatem moderemur, cfficit, ut fingttla membra intcrfc, cir cum uniuerjb operc conucniant.

Disposirio utro eft rcrum apta collocuio , eregansque incompofitionibus eftxiftus operis
fum qualitate ,

Dijpojitio parfes comparat nontanqttam magnitudines,fcd tanquam resfto loco collocandas , non enimfat
efl menfuram inuenire modcratriccm omnium inagnitudinum , fed opus efl etiam inucnirc ordmcm qucndam.
ciusrei, quxpartcs habct, non comparando partcs tanquam magnitudincs,fcd tatiqttam rcs, ipfapropriapofi-
tione, fititq; ordinandas.Difpofitio cafit, necejfitate, & arteficrifolet.de artificwja nunc toquttttr Vitrn.de
alvjs hbrofexto hunc inmodniru \l^i'\la jlrchiteCiocura mawrefle debet,nifi nti proportionibus rat&
partis habeant xdificia rationum exatlwnes . Cum ergo conjiitutafymmctriaritm ratio fuerit cjr con»nen-<
fus ratiocinatwnibus explicati, titnc etiam acummis efl proprium , proitidere ad naturam loci , aut fpeciem,
aut detraClionibus,:tct adicCiionibits temperaturas efficere. uti cum defymmetria fit detraCiutn, aitt adieClum
id uidsatur retle efjefornutnmfic, ut in afpetiit nihil dcfideretur . Aiia enim ad manum fpecics ejfe uidetur,
aha in cxcclfo,noncadem in conchtjb, dtffimilis in aperto . In quibus magnj ittdicu esl opcra quid tandem
fkcicndttmfit. I l't in quinto itidemus V itr. Chalcidicas bafilicis addere citm loagitudo loci patiatur.zj- ali->
bi qitoquc proportiones permtttat, ubi loci necejfiias inesl. de neceffitate autem apertins eodem capite.

Non puto oportereelTedubium,cjuin ud locorum naturas,aut nccelsitates ; detrattiones aut
aditiftiones fieri debeant . Ha:c autem ctiam ingenjorum acuminibus , non folum doclrinis efriciun-»
tur . Igituritatuenda eftprimumratio fymmetr:arum,a quafumaturfmedubitatione commutatio,
deinde explicctur opcris iuturi & locorum imum fpatium, Iongitudinis, &: latitudiuis . cuius cum fe-«
mel fuerit conftituta , magnitudo fecjuitur eam proportionis ad decorem apparatio , uti non iic con-
fiderantibus, afpcctus Eurythmia: dubius.

, Ex prxallegato loco prxditlarum rerttm numerus , ttis, & natura dignofcitur: eum adduxi , ut Vitrunium
exponentcm fc ipfstm inducerem . Dijpofttio igitur efl ordo quidam demonftrans , qttid , qtto loco ponendum
ftt, ideo Fitr.dicit. Ipfam effe aptam rerum coUocationcm, cjr nomhie rerum intetligit partes opcrum,ut in
<edificijsfunt atna,tabhni, oeci, pinacothecx, trichnia, & cxtera conclauia; in artegnomonicafitusfigniferi,
finitoris, mcridiani, xquatoris ejr cxterorum circulorum collocatio : In machtnis quoque dijpofitio apta cerni-
tur, quemadmodum in decimo defcribititr . Ex hac apta collocatione rernm oritur elegans effctlus operis in
compofitionibus cuin quahtate , quxnihil atiitdefl,qttam conttenientia quxdam fitus partium , unde dex-r
tera finiflris, vnafummis,anteriora pofleriortbus, paria paribus rcfpondeant. Elegans igitur, ideflfine impe^
ditione diflincius, cjr aptus effetlus efl dijpofitionis . ciiius oppofitum cfl fupcrflucns,inconcinnitas , quemad-r
modum ordmi confufio, ita itt dici potefl ordincm, cfje dijpofitioncm rnoduloritm ad fymmetriam , & diJpoJiT
tioncm effe ordincm partiurn m loco , In rcrum collocatwne ^irchitcclus treis habct ideas,& formas in men-r
teprmfqitamopus aggrcdiatur, quas poflea excmplo deducit ad opus:una eft ucfligtj ,a(tcra fiontis ,tertta
partium abfcendcntiitm: priorem uocant Ichtwgraphiam quafi itcfligif defcriptioiiem,fccitndam orthogra-.
phiam, quafi creClam rernm deformationcm,pojlrcmamfciographiam, de qua poflea dicemits.ex his,quxfitnt '
operum, formx prius mente conceptx. poflea in tabulis lineamentis exprejfx clegans ille ejfctlus operum,pro->
ficifiitnr.hinc Vitr.

Species diipofitionisjqu.Tgrarcedicuntur./^^. harfunt Ichnographia, Orthograpliia,Sciogra-
phia. Icnographia cft circini regularcjjmodicecontincnsulus, in cjua capiuntur formarum in folis
arcarum dcfcriptioncs.

Icbnographiam noflri plantam uocant.-fotent xdificatttri ant in tabulis,aut inpapyro defcribere uefligium
futitrixdifjcif.in qua dejcriptione circini,&regulxufus maxime requiritur. quod uidebimus in dcjcnben-
dis ucfligifs theatrorum , xdiutn facrarum, capttulorum, Jpirarum atiorumqite opcritm tcrtio , quarto,quin-
to , ejrfexto tibro: in lchnographia efl ortus . In orthographia cfl aitgmentum,in Sciographia efi opcrisper-
feftio, qutbus m rcbus mimaducrtcndum eji, idem effe debcre qttod crefcit , & quod orititr , quemadmodum

in opcnbus

4°

6q

T H. J M V .S.- 19

iribperibus natur£,plar,tis,.vainulibus,& reliquis, nam afolo omnia oriri debent & infolido coUocari.
Okthographia autemcftereftafrocis imago modiceq; picta, rationibusopcris futuri figura,
Ortbograpbia non minusfiontis quam laternm ereclio eft ft quis uim ucrbi confideret,omnis enim a uesligio
erella magmtudo iuxta operisfnturi rationem defcripta orthographia uocari potefl ; Defcribuntur ergo ^r re
rum frontes extimx , intimx , lateralesq;fecundum fpeciem operis propofiti,fiue Dorico,fiue lonico 0 fiue alio
genere vti uelimus . Sed Vitr. adfiontem rejpexit tanqudmadnobiliorem partem.

Item Sciographiaeft frontis,& laterum abfccdentium adumbratio ,adcirciniq; centrum om-
niumiinearum refponfus.

xd Snnt qui legunt fcenographiam , idefl.imiuerfi tefti deformationem.-fedft quisjrecls confnieret & dijfini-
tionem Vitruuianam , & rem ipfam certe nonfcenographiam ,fed fciograpbiam. legideberc (ut etiam legi-
turj uidebit. fciograpbiam Vil r. uidetur inteUigere adumbratam rerum imaginem , ita ut frons ,& latera ap
pareant , quodfi in areaplana fhcere uelimits , necejfc efl ut ad opticcn confugiamus,centroq; pofito oculi
loco ad eum radios dirigamtts . ita enirn abfcendentias proietlurasq; partium cerjiemus ,fed hxc leuiafunt,qua
uis iucunda,necputo ita ejfe intdligendum , nam quxfo quis ufus in xdificiorum dijpofitione erit buius adumbra
tionis ? Magnum efl uefligium operis defcribere,nam& partes quot , & quxfint in eofuis locis conjbiciuntur .
longitudines eantm , & latitudines ante oculos ponuntur .folum , & area menfuratur . qiijt omnia necejfaria
fuut ualde , & utilia : pari ratione ortbograpbia Jpeciem operis oflendit , altitudines mctitur , uniuerfamque
formam compleclitur . qttx etiam magni momenti effe cenfentur: fed quid aditmbratio illa penfi habet in dijpofi

% 6 rione ? certe non uideo quid optice in bac parte nos iuuet . Confiderandum igitur esl an m dijpofitione aliud
fitquodxqite utile fit priusmente concipere , deinde lincamcntis defcribere, ac iiefligium , & ereclio ,fane fi
quidefl hitiufmodi, illud ejfeputo , quoquo craffitttdines parietum, proie&uras membrorum , contraclionesq; ,
& profunditates menfuratur : nanque hoc adfumptuum rationem maxime fhcit , atque etiam ad opens cogni-
tionem : multos enimreperies , qni apte ucfligiitm defcribent ,partesfuis in locis~coUocabimt,ijdemq; iuxta
operis ratwnem frontem erigent ,Jednefcient inomni ordine craffitudinem murorum , quod abfcedit,quod
pruminet pitlnra oflendere . qnoniam fibtiliffima ea ratio efl nec omnibus expedita , cogitatione , & iudicio ni
titur : hancjpeciem , ncftri Trofilum uocant , cuius ujiis maximus efl : qui enim recle hancjpeciem defignat ut
Medicusinternas anr.ualium partes feclione dcmonslrat , fic ille xdificiorum partes tnternas , externasque
oJiendit.Forte addubitare quijpiampotent num adpingendas fcenas Vitru. refpexijfe potuit ; nam , & id ne

a £, cejfarium jLrchiteflo uidctur ejfe , quemadmoditm quinto libro dicitur ,feddubitare defmetfi conjiderauerit
hoc loco Vitr. ideas dijpofitionlsfcfe ordine quodam confequentes expofuiffc , primum enim eft ucftigi; , dcinde
fiontis,po(iea partium extantium , & recedentinm defcriptio ,fed melius fortdffe ditbitabis, qua ratione
fiom , & latera abfcedant , & quomodo ad circintj centrum omnium lincarum rejponjits fiat in hac defcriptio
ne . certe Orthographixjpecies ( maieftatem quam dicunt noftri ) nequc promiuentias, neqne craflitudines,ne
que abfcendentias oftendit . Sciographia egregiecoronarum, capitulorum , fhftigiorum,Jpirarum , & aetera
rum partium mcnfuras defcribit , in qua iefcriptione qiuzdamfit adumbratio , qua medias partes dignofcimus
ab extimis : rejpondent autem ad oatlum , tanqudm ad centrum omneslinex , qu& infiontu defcriptione non
rejpondent , non enim terminos habent ccrtos , unde proficifcantur . quemadmodumbabcnt in proiccluris, ab-
fccdentijs , & crafiitudinibm defcriptio . Cxterumfi hoc loco uocis buius fciographia , notio ad opticen refer

4e reuelis ,nilmoror,illudtamenaddendumneceJfarioarbitror,ut quartam dijpofitionis ideam aducias tan-
' ' qudm rem magis utilem , & necejfariam , qudmjit optices :fed mirum uidetur quodgcneris dijfinitio apte ad
duas dijpofitionis ideas conueniat , ad tertiam non item . Trxfcripto enim dialeclico Jiatutum eft , utgeneris
dijfinitio ad Jpeties accommodetur .nonne ad icbnograpbiam , & ortbographiamegregie quadrat d'fpofitio-
nisnatura , & uis ? efl enim dijpofitio aptarerum collocatio, & elegansin compofitionibus effeclus opcris
cum qualitate . quomodo hxc ad opticen pertinere dices , in qua nihil elegans , boc eft dislinclum , nibil apte
collocatur , nilnl amplius qudm uiftts fhllacia , & incomperta deleclatio esl.

Haec nalcuntur ex cogitatione.&inuentionc. Cogitatio eft cuiaftudijp!ena,S:indu(tnxui-
gilantixqfeffcfluspropofiticum uoluptate. Ircuentioautem eft quxfrkmum obfcurarum explica-
tio , ratiocj; noux rei uigore mobili reperta.ha: funt terminationes difpofitionis .

< o Dignum eft animaduerfione , quod in his rebus exponendis , confirmat Vitruuius ea , quxfupra di.yit ,Ar-

chiteclo effe neceffaria,nam in dijpofitione graphidis peritia , &geometria, in ordine aritbmetica , in alijspar
tibus optice , mitfica , & alix artes comprobabuntur : cxterum idex dijpofitionis nafcuntur ex cogitatiouc,&
inuentione. Id experientia Vitr.dixijfe credendum eil.Si natura Jpecies iUas nobis afferrct , parum a:tt mhil ar
tis expofceretitr,Jed quoniam natura eas non ajfert , arte opus esl , quoniam uero arte quxritur naturx opera
imitari,ideo cogitationibus incumbcndum eft ; & quia dtjficile eft arte confequi ,quod proponmus : iccirco
ftudium , & induHria adfit oportet:fed pollqudm sludio, & induHria respulchras ediderimus , Uatim uolu-
ptasfequitur . es~l autem uoluptas perceptio rei expetitx , & adfhcultatem percipientem confeutiens quxdam
imprejsio ,uoluptasmentis esi uerum agnofcere . uoluptas fenfuum esl qualitatis imprefiio fcnfibus ami-
ta,hincrecleVitr. cogitatio ( inquit ) eslcurasludijplena, &induslrite,uigilanti£fe(fec7us cum uolu-
ptate , cura igiturplena stu<Uj,quia circa dijficilia uerfatur, qux nec natura ipfa oftendit . Studium autem eft

< nebemens animi applkatio ad id , quod qms confequi defiderat ; iuduftria eft labons amor . bene autem non
... ' • cogitat,

l© L 1 B E \

cogitat , qui induflrius non efl , & uigilans.Hinc Jlrcbimedem, dum cogitando naturalcs\comparabat cffe-*
ilus, dumquerationisinduflria , & uigilanter quxrebat, inuentwnem efl confequutus. Inuentio autem efl qttx
slwnum obfcurarttm explicatio , ratioq; nou£ rei uigore mobilt reperta : explicauit autem obfctiram qu&jlio-
nem ^irchimedes , quod ex nono libro babemus . curnq; uerum inuemjfet maxima Ltritia affecltts ,fxpius re
pctendo , clamauit <^ftKe.,£.'ftKa. mqtiare ratio nousreiuigoremobilirepertaenituit \H& fnnt termina-
tiones dijpofnionis J hocefl dijpofitw tribus illis' ideis daudttur , ichnographia , orthographia , & fciogra-
phia : quarum defcriptiones hoc loco pofuimus .

PKNTMCHK

OqRAPMA^

10

FRONfA.0

10

JO

40

5°

Evrithmia cft uenuftafpccies.commodusq; in eompofitionibus membrorum cffectus. harc
efficitur cum mcmbra operis conuenicntiafunt,altitudinisadlatitudinem,]atitudinis adlongitudi-
ncm, &ad fummamomnia refpondeant Cux fymmctriar.

Quod operfyerficitur ftmilepulcberrimo uerfui,metroq; effe uidetur, quod iuxta optimas confonantias la-
batur , ita utpars altert fubfequatur , donec ad ordinatum finemperueniat : in quo quamnis aliqttidfit quod
cptimum nonftt,egregie tamen ordtnatttm effe potefl; quod & in membris humani corporis ,& in opcribus
arte fatlti confpicitur .- in quibus confonantia, & harmonia qti&dam inefl; Tjam licet oculus pedi nobiliorfit,
dr prxflantior: tamenfi &pedis, <& oculi proprium mnnus conftderemus, utrumque fane ftio loco optime,&
pulcherrime collocatittn dignofcemus, ita ut neque oculuspede , neque pes octtlo melins collocari potuerit.
i\atiofimilisincithara,m quafidesapte inter fe refpondere pojftmt : quod fi aliqua ampltus tendatur, ut
tnelius fonet , nihtlominus conueniens erit fymphonia ,ratio ftmilisinhis effe oportet ,in qttibus optts efl,ut
fit partium refponfus, partium inquam earum, qux natura diflinguuntur , ita ut pulcbritudini confcntiant,&
ajpedus mcttnditati deferuiant,ut in muftcis pneter harmoniam qu&ritur qttxdam uocum moderatio, qualcm
kabercfolent , quifxpius und cantarefolent ,• namprxter uocimi inter,fe rejpondentium fymphoniam , aliud 60

quid

•P X l M V S.

21

quid habent fuauitatis , & concinnitatis : h<ec ratio tam in Muftcis , quam in cxteris rebus arte fh !iis E>>rhl^
mia dicitur . J\ithmus triplici modo dicitur .primo de rebus immobilibus ajfertur , ut eurithmos flatua , xdi-
ficium , templum-.fecundo de ijs , qux mouentur . unde eurithmos ambulare dicimus : tertio de uoce , &ftc pro
prie rithmus esi re&a figurationum ordinatio : ubi efl ftmlUtudo , erratfhcde mcns , nec dis~i nff; res perci-
piuubi uerofunt partes rithmi euidentius apparet , id quod ordinatur . Bjtbmts uifu , ut infaltatione, anditu ,
ut in cmtu , taSione , ut in pulfu ,fentitur .

Tarsubiefi l. orthograpbia e$i,ubi nero 0. fciographia.

1»

20

3»

Haec cfficiturcummcmbraoperisconucnientia funt,altitudinis ad latitudmem latitudmis ad
loneitudinem , & ad fummam omnia rcfpondeant fux Symmetria:.

Sua ( inqnam )namft rejponderent alienx ,hocefl alterius rationis Symmetrix , non adeffet in afpetlu iu-
cunditas , qu£ in hac Eurithmix defcriptione requiritur , utplanepatet , tum hoc loco , tum capitefecundo &
ultimotertvjlibri,&fecHndofexti,&aUislocispluribus. Quoniamuerbproportio a numeris ortum ha-
bet , ideb fkclum eft , ut omnibus altjs in rebus , in quibus inesi proportio numeri nomenferuatumfit , & quo-
niam lonytudo , latitudo , & altitudo operum proportione inuicem refpondere debent , & ubi proportio ibi nu
^° merus : iccirco eurithmix nomen a Vitr. ufurpatum efl.

Item Symmetriaeftexipfiusoperismembrisconueniensconfenfus.ex partibuscrue feparatis ad
uniuerfe figura? fpcciem rata: partis refponfus .

Symmetria esi ordinis pulclrritudo,quemadmodumeurithmiadijpofitionis:non enimfatis eft menfuras
crdmare , hoc efl aliam ante aliam ponere , fed necejfe efl menfuras illas interfe conuenire , idefl aliqua propar
tione inuicem refpondere. hinc efl qubd ubi proportio eji, ibi nihil fuperfluens effe poffit, & quemadmodum na-
turalis proportionis aucJoreflnaturxinfiinCius,ita artificialis esi artishabitus.hinc oritur proportione a
formapotius, qudmamateria ortum ducere, & ubinonfuntpartes, necproportio efl : nulla enim compara-
tio effici potefl . V.ullauero latts fatis effepotefl ,quctproportionemcommendet . In quagloriaMchitetti,
firmitas operis,& admiratio artis maxime cernitur quod erit manifeflum, cum de proportiontbus loquemur
5° libro tertio : tunc enim artis abfcondita recludemus ojiendentes, qu&ratiofit in proportimibus , quibus ter-
minis , quo ufu, quibus effe£iibus,& qua ui efficiant,ut rerum uenuflas, & magnificentia appareat. Symmt-
triaigitureflratxpartisrefponfus. '-'_

Vt in hominiscorpore e cubito, pede,palmo, digito, ca:tcriscj; partibus fymmetros eft, fic eft
in opcrum perfectionibus . Et primum in asdibus facris , ut e coiumnarum crafsitudinibus , aut e tri-
glypho.autetiamembateinbaliftseforamincquodgrzci^Tpi-^f uocitant, nauibus interfcalmio,
quod ^^"'^'dicitur. Item canerorum operum ,e membrisinueniturfymmetriarum ratiocinatio.

Gettius inquit ex Tlutarchofcite,fubtUiterq; ratiocinatum Tythagoramphilofophum in repenenda , mo-

dttlandaq;flatus, longitudinisq; Hercuiis prxjiantia : T^am cum feri conilaret curricuUcmfladu , quod efl

Tifts apttd louem olympium, Herculem pedibus fuis metatum, idq; feciffe longum pedes fexcentos , catera

&> quoque ftadia in Gwix terris ab altisposiea inflitutapedum quidemeffe mmerofexcentum ;fed tamen effe

/ J aliquan^

- io

al,qu.v:t:iliimbrcuiord;fkcileintellexitmodum ,fpattumq; plantx Herculis ,ratione proportionh babita,
lantofuijfc, qu.tm aiiorum procerius , quanto Otympicma iladutm longtus effet, qudm cxtera : comprchen-
fa autcm mcnjura , herculam pedisfccundum mturalem membrorum omnium intcr fe competentiam modifi-
catus ejl. jittiue ita id collegit, quod erat confequens , tanto fuiffe Herculcm corpore excelftorc»: , qudm
aiios,quantoUympicitmftadtumcxterispannumerofa[itsanteircl. Ex his mulligitur cnm menfurx ad
cperis fpcciem auommodantnr , unius partis cognita mcnfura, aliarum quoquc magnitudincm fkcile digno-
fcipojje . Trxcoynto i^iturpede,uelcubito bttrn.ini corporis totius corporis proccntatem facile rattocina-
bimur. Eadem ratto in opcrum perfedtontbus : Kjtm in metandis xdtbusfacrismagnitudinibm ratione per-
fbetta umuspartis cxpropria operis ratwne totum xdtficium , quantum fitfutitrum perjpicietur. Craffitu-
docoiumnx pro modulo hoc locoaccipitur,utin tcrtio uidebimus. Exmagnitudinequoq; & trirlypbioptts
Doricnmmenfuratiir , ut in quarto uidetur. ubi triglyphus pro modulo babetur. Quidfit triglypbus Jiio lo-
co d tccn. us. \ Mit embate m balijixforamtne. \ jl pondere jaxi,quod balifta mrtterc dcbet.foraminis ma-
gnitudineX fumit Vhr. tibro dccimo/foraminis magnitudinc fcutulx magnitudincm mvtitur :fcutulam enim
unlt,qi.a»iT:<'7h>'™ dta:nt,longamefJeforaminum, i 1 F. i latamduo ,&fex:xpartis:tn balifta igi-
tf.r ;'Ci e.uod mgredhur , tdcji, Joramen, quod Embatcm , ingefforemve appellant,fumiturfro moifura.-T^pn
mtelUgtt aMCiiiVitr.foramen, dia peritnton ,fcd idquodperitriton diciturfumi , & mcnjnrari a baliftxfo-
raminc: cm ucro partt rejpotideat iilud uerbum , embatcfi quisfenfum eltaat, ex prxailegato decimi loco ui-
derepoterit,adtllnduerbitm \foraminis \ ejfe referendum , nam in quarto embatenpro modidoaccepif.fo-
rainenjgmr eft modultts, quoniam ingreditur in metiendis baiislx parttbus.fimiliter intelligitur id , quodfe- z 0
quitiir, \nauibits,intcrJcalmio,\ qttxgrxce dipaichi: in uauibusmetiendis ex (pacio , quod eft interremos
interfcalmiumdiclum ,fumitnr modulus, & menfura illa, forte a duobus cubitisfic ditlnm. legttur autem m
aliqutbns codiabr.s duhifim, cslautem dtjax ,&duchifis gubernacutt pars illa,quc anfa dicitur .cuius
menfuraex tntaftahuio Ji.mitur : fcdobfiruawmus in triremibus tntcrfcalmio partes omncs triremis
menfurari, ac ttt indntlioncm abfoluamus , dicimuscnm Vitr.

Item caeterorum operum in membrisinuenitur fymmetriarum ratiocinatio . Decor autem efl
emcndatus opcris afpedus probatus rebus compofitis cum authoritate.

Videtm Vitr. crnamentum,& pulcbrttudinem quandam operis non dijfimilcm ah euritbmia dijfinire,
citm dicit decorem eJTc emendatum operis afpetlum;fedfiquis confideret ea , qnxfequuntur , Decorttm po-
titts dtfftture uidetur . dum dicit , \ Trobatus rebus compofitis cum authoritate , \ & dnm triplicem deco- , 0
rcm ejjcdicit : fed quia ubi eft decorum, ibi etiam decor , & pulcbritudo quxdam ineft: ideo 7o/.ij^iof,av-
it i« ^tTcvriK , idcft decorem, pro dccoro poftit . Efl enim decorum decentia quxdam rebrts , pTrfonis , locis,
fntein a%endo,fiue inloquendo accommodata: quale antcm fit in jlrcbitctlura decomn, ex fequenti di-
uftone perctpietttr .

ls pcrficitur ftatione , qui gnceS^T/^sf dicitur, feu confuetudine.aut natura: Statione cum Ioui
fulguiatori,& ccclo,& Soli,& Lunsc ,.xdificia lub diuo hypctracj; conitituuntur: horumenimdeo-
'rum & fpccics , &: tfrcctus in apcrto mundo atq; lucenti pradcntcs uidemus ; Mincrua: » & Marti , &
Hcrculi a:dcs Dorica: fient,his enimdijspropter uirtutem finedclicijs conftituidecet. Veneri,
Florar , Proferpinar,fontium nimphisCorinthio gencrcconftitutaraptas uidcbunturhabereproprie-
tatcs. quod his dijs propter tcneritatcm graciIiora,& florida , folijscj; & uolutis ornata opcra fafta au- .0
gcre uidcbuntur iuitum dccorcm. Iunon^Diana; , Libcro patri , cxcerisc],- dijs , qui eadcm funt fimi-
Jitudine, (i ardcs Ionicx conftruercntur , habitaerit ratio mediocritatis ,quod & ab fcuero morc Do-
iicorum , & a tcncritatc Corinthiorum , temperabiturearum inftitutio proprietatis.

Citm Dccornm fitapta rcrumproprietas ,rattone tripiiciperficitur . Statione ,confuetudinc , &natura;
' decor inftationc cft apta collocatio operis tufta natttrxproprietatem illius rei , cuius gratia opus coimituitur:
In conjitctudiue eft obferuata tifu partiian decentia : in natura cft eletlio loa , uel rei,qus a natura condi-
tionibus dignitatem parit . Excmplis confirmat uelpotius explicat bunc decorcm Vitr. tam infacris , qudm
in profanis operibus . iiu^7i7/j.o( & loatm , & babitum , & slatum , & religioncm quandamftgnificat.fi ex
■his ommbus figvificationibus aliud quidpermixtum conapiemus , ccrte dccorcm , quiftatiorxpcrficitur,in-
telligcmus primum in ioco , nam in aperto loco,& fubdio louij , S olt , Lunxq; tcmpla xdificari debcnt . Dein- ^
de iri habitu , babitus deornm diuerji diuerjd tcmplorum gcnera requirunt ,fcucri alttfunt , & ueneratio-
~nc quadamfoliditateq; naturx tnfignes ,ut Minerua,Mars , Hercuies ; alu teneritate & iuncntute quadam
fiorcntcs , ut Venus , Flora , Trojerpma : ahj medw flatu iuter utrofque ponuntur , ut Inno , Diana , Bac-
'chus , finguiis xdtficta conuenientia funtaptanda .-feueritatem , &foiiditatemprxfertDoricumgenus : tene
ritudinem , & floriditatem , Corinthinm : mediocmalcm , Ionicum : in his omnibus , & Hatns & rcltgio qu&
dam incft , ita ut 5e,</ar/^« hxc omnia comptetlatur : noslris autem tcmporibiis non deeft occafio huius deco-
ris obfiritandi , licetfalfis diis non xdificemus. Vtrt enim Dei amici qui ingloria confirmatijhit tanqtum ccs-
Ufidcraaiiaalusiiifptcndorediiferentia , a nobis propria , cj- merita quadamuenerattont coiuntur , quorum
incmonam tempiorum xdtficationc conferuamtis . Tcmpta hutufmoii Vitruuiano cxemplo retinerefuum deco
remfkcilt potentnt , cttm ad uitam , & mores eorum dum in tcrris agebant , rcfptciemus . ^Ausleritas igitur
' eorum , qut infolitudimbus afpcrc , & dureuitam duccbant,& corpns ieiitmjs,& nigilus macerabant Dorico 60

genere

IO

t iL i m r s: 2j

^enere explicabitttr :fimplicem acpuram uirginum incoruptarum teneritatem Corintbio exprimemv.s : mo-
deratam inter hac uitam > temperatasq; atliones lonico . .Atque bxc ad decorem IpeSlant, quiftatione per-
ficitur . Matrifanclijfimm ac puriffimA Dei magnificentiffimas ades componemus .

Ad confuetudinemautcmdecorficexprimitur.cuma?dificijsinterioribiismagn:fc:s ,;tem uefti-
bula conuenientia , & elegantia erunt fafta : li enim interiora profpcctus habuerint elegantes , aditus
autemhumiles & inhoneftos, noneruntcumdecore. Item li Doricisepiftylijs in coronis dcnticuli
fculpentur ,aut in puluinatis capitulis , & columnis Ionicis epiftylijs exprimetur triglyphi , tranflatis
ex alia ratione proprietatibus in aliud genus operis , ofkndetur afpcctus, alijs antc orc uns confuetudi
nibusinftitutis.

Confittudini aliquid dandum eft : Dentictdi aprincipio Ionicis epislylijs TriglyphiDoricis, Zophorisfcalpi
ccepernnt ; Confuetudo obtinuit , :tt mos ille diuferuatusfit : qui ergo triglypbos lonicis Zopboris , Denticitlos
uerb Doricis epiftylijs exprimet , is offendet afpeclum ratione confuetudinis , cuius tanta uis efl , utficpe indeco
ra ufu decentia , & decora , indec entia uidcantur . Confuetudine quoquc comparatum e(l,itt cum amplx ,
ac magnific£ &des conflruuntur , interioraq; domus fplendida uideantur , alta atria , ampliffima periflylia, ta
blina , & conclaitia reliquafint ornatjlima , ueslibula quoque id efl , aditns , non fint bumiles nec inbonefti.
De bis omnibus ftto lcco dkendum efl qv.am expeditifiime ; boc autem loco cum dixit { capitulis puluinatis
& columnis | intellexit lonicttmgemts , non quod aliqu s ttnquam in capitulis lonicisfumpferit triglypbos :
pulitinata autem diatntttr afim.litud.ine , de qua iibro tertio dicemus .

Natvralis aatem Decor fic erit ,fi primum omnibus templis faluberrima? regiones.aqua-
rumq; fontes in his locis idonei cligcntur , in quibus fana conftituantur : deinde maxime Aefculapio ,
Saluti , & corum deorum , quorum plurimi medicinis jegri curari uidentur . Cum enim ex peftilenti
infalubrem locum corporaa*gratranflata fuerint ,& efontibus falubribus aquarum ufus fubmini-
ftrabuntur , cclerius conuakfccnt : Ita efficietur,uti ex natura loci maiores auctasq; cum dignitatc di-
uinitascxcipiatopinioncs. Itcmnaturje decorerit fi cubiculis , & bibliothecis aborienteluminaca-
picntur : balneisA hybernaculis ab occidente hyberno : pinacothecis, & quibus certis luminibus opus
eft.partbus ,a feptenttione:quod ea cceliregio ncqueexclaratur,neqjcobfcuratur Solis curfu;
fcd eft certa , & immutabilis die perpetuo .

De bis rebus quoniam quinto libro cap. x .&xij . &fexto , cap.feptimo & aVbi loquitur Vitr. iccirca
eb nos referimus barum rerum explicationem , qit£ boc quoqite locofatis est manifesta . Legimus apud Xe-

3 ° nopbontem jLegifipolim ardentifiima febre correptum , in Apbito citm uidijfet templum Dionyfii multo an
te ttmbrx defiderio captum , & aquarumfrigiditate , eo loci fe ducifecijfe , tanti refert locorum uis , & de tjs
bominum opinio .

Distribvtio autemeftcopiarum, lociq;commodadifpenfatio«, parcaq;in operibus fumptus
cum rationctemperatio. Ha?citaob(eruabitur,fi primum Archite<5tuscanonqu<£ret, qua: non po
teruntinueniri ,autparari,nifimagno:Nanque non omnibus locis arense fofsitia?,nec cemento-
ium,nec abietis,nec fappinorum ,nec marmoris copia eft;fed aliudalio loco nafcitur,quorum
comparationes funt difficiles , & fumptuofi . Vtendum autem eft , ubi non eft arena fofsitia , fluuiati
ca,aut marina Iota;Inopise quoq; abietis,aut fappinorum uitabuntur,utendo cupreflo,populo,ulmo,pi
nujreliqua quoquehisfimiliaerunt explicanda. Altergraduserit diltnbutionis,cum ad ufum pa-

4° trum famiharum , ad pecunise copiam , aut ad elcgantise dignitatem , xdificia aliter difponantur. Nam
quealiterurbanas domosoportere conftitui uidetur,aliter quibusexpoflefsionibusrufticisinfluent
fructus , non idem fameratoribus , aliter beatis , & delicatis:potcntibus uero , quorum cogitationibus
Refp. gubernatur , ad ufum collocabuntur , & omnino faciendse iunt apta: omnibus perlonis ardificio
iumdiftributiones .

Quemadmodum dicendigenus ( ideamgr&ci appellant ) efl orationis qualitas rebus , & perfonis accommo
data , & quemadmodum in perficiendo aliquogenere orationis oclo requiruntur id eflfententia , qux/n mente
animoq; concipimus , Metbodus,ideft artificium, &modus,quofententiaextra ducitur : uerba , qux conce-
ptionem exprimant : Vcrborum compofitio, Color , & Figura : TSIumerus item, qui motus efl quidam ; Mem-.
bra item , ejr Claufultx, orationis , quibits rebus idea qu&dam , &jpecies orationis abfolttitur , ita in ^Arclnte^

5° Elura fpecies artis aliquafex rebus perficitur : bas emunerauirnus ante ,inter quas non parua res eftdiflribu-
tio : qum. arti oratoris. tam efl necejfarta , quam qu£ plurimum ; & in refkmiliari maxime requiritur , immo
uito , cjr eodem uocabulo iconomi&guadet utraque . In jLrchiteHwa uerb efl copiarum & loci recla d'Jpenfa-
tio : exemplum copiarum dijpenfationis allatum efl a Vitr. nonfolum hoc Uco ,fed etiam librofecundo , & ali
bi , ubi de rerum copijs mentiofulla efl : ratiofimdis de loci dfyenfatione , de qua libro fexto commodijjime lo
quitur . Vbi capite viij . traftat de priuatorum & communium sdificiorum proprijs locis , &• generibus ad
tjtuifcunque perfonarum qualitates conuenientibus , & quos hoc loco beatos , & delicatos ttocat , ibi foren-
fes , & difertos nominauit : quos hic potentes dicit , tbi nobilcs} appellat, qui honores magiflratusq; geren-
do prxflare debeant ojficia ciuibus ; & ibi quoquefaneratoribuspublicanos addidit.Ex uerbis autem Vitr. ui-
detur Iconomia idem cum difpofitione & Eurithmia , e?" cumdecore effe :fed dijpofitio efl loci difpenfatio,qua-

6o tenus locus esi , lconomia ea ratione , qua ad alicuius ufum locus cempafatur,£urith)nia ajpeclum , iconomia

commoditatem

i4 I / B E ^

corrrmoditatem , Dccor honeflatcm. Iconomiarefpicit diflributioncm , & iuslitiam qttandam partinm fed
luc cx fuperionbus fatisfunt manifcfla .

Departibus dArchiteilura inpriuatorum & publicorum &di-

fciorum dislributionibus 3& Gnomonices ,& ma-

chinationis. Cap. 111

^^rS^ij Artf.s ipflus ArchitcCturi funttres, Aedificatio Gnomonicc. Machinatio: Aedifica-
tio autcm diuifa eft bipartito , c quibus una cft mcenium , & communium operum in pu
blicis locis collocatio , altera eft priuatorum ardificiorum explicatio.Publicorum autem
diftributiones funt tres , e cjuibus una eft defenfionis , alia religionis , tcrtia opportunita'

10

tis . Dcfcnfionis cft murorum , turriumq; , & portarum ratiot ad hoftium impctus pcrpetuo repcllen-
dos excogitata ; Rcligionis dcorum immortalium fanorum, xdiumq; facrarum collocatio. Opportu
nitatisomniumlocorumadufum publicumdifpolitio :uti portus , fora,porticus,balnea, theatra ,
inambulationcs , caneraq; , qua: ijldem rationibusin publicisdclignantur locis. Ha?cautem itafie
ri dcbent, uthabeaturratio lirmitatis, utilitatis,ucnuftatis. Firmitatiserit habita ratio, cumfuerit
fundamcntorum ad folidum dcprcfsio , & ex quaque matcria copiarum fine auaritia diligensele-
bi\Q : Vtilitatis autem emcndata &: linc impeditionc , ufu locorum , difpofitio , & ad regioncs fui cu-
iufcunqucgcncrisapta&commodadiftributio. Venuftatisautem,cumfucrit fpecies grata , & cle-
gans , membrorumq; commcnfus iuftas habcat fymmctriarum rationes.

T^ituc prxflandum cil quodfuprapollicitifumus; Architetlurxfcilicctparlesinueniendxfunt :partes in-
telligo nonfitbricx , xdificij ,fed partes hitiits trailationis & artis : narn cum fupra expofitum fit , qitx Jpc-
cies,&qiveforma mente concipiendafit ,quidq; in animo Architecliprius incffe debeat , nunc dicendum
in quibusrebusexterius exprimcnda fttforma illa Jpccicsq; interna-.nam ordinare , dijponere , diftribuere ,
metiri , dccorarc , cjr itenitslare fint cx eorum numcro , quxperfe ejfe non poffnnt , aliquid enim cxtet opor
tct , quod ordinemus , difponamus , c> rcliquis rebusperficiamus , nam ( ut: diximus ) jlrs habitus efl dire-
tlor opcrum : Triplcx igitnr jlrchitetlurxfubietla materies . Aedificatio, Gnomonica , Machinatio : In his
tribus ordinatio, diftributio ,fymmetria , decor, & uenufias artis efi coWocandajLedificationem abfoluitpri * •
mo , tertio , quarto , quinto ,fcxto ,feptimo , & otlaito libro : Gnomonicam nono : Machinationsm decimo ;
jLedificatio ditplex , aut enim publicorum explicatio esi.Tublica , & communia opera tr/partita intelligm-
tnr . Sunt cnim aut defenfionis , aut rcligionis , aut opportitnitatis : namfecuritas hofles , religio Deum,oppor
tunitas ciues refpicit , quxfola , & maximafunt hominibits cx rcbits necejfarijs . Defenfio mcenia , oppida ,
propugnacula , uias , portas confiderat , de qiubus primo libro agitnr . \eligio templa,xdcsq;facras, de qui
bits tertio <jr qnarto : opportunitas , & commoditas forum , citriam , bafilicas , theatra,porticus,ambidatio-
nes , portus , & huiufmodi, de quibtts libro quinto . Triiutam uero umuerfam rationem fequentes libricxpli
cant ,ornamentaq; xdificiorumfeptimo hbro cxplicantnr.Oclauo autem aquaritm dittlns exponuntur . jlt-
quc hxc es~l uniucrfalis Vitruuian& tratlationis explicatio . Cxtentm nos altius uniuerfum negotium repeten
tes , integram totitts ^irchitetlur£ fpeciem ante oculos ponemus . Qupniam ergofcirc arbitramur , cum cau- 4°
fas cognofcimus : Quptfunt caufarumgenera quxrendnm e[i : qniqnid igiturfa£ium efl ab aliquo fktium efi ,
ex aliquare , adaliquemfinem , aliqita forma , & fpecie . Effetlares igitur quatuor babct caufas : eifetJri-
cem, qitam ejr agentem , & motricem appellant , finem , formam , & matericm : ArchitetJum formaitimus
agcntem ornatum illis dotibits , quasfupra enumerauimus . Formam qitoque totius artis exprefiimus ,eamq;
diximus cx Vitr. conflare , ordinatione,difpofitione,fymmctria , decore, uennslatc , diftrributione . Finis iam
manifcsitts efi , omnis enim ars adfinem ititx ittilem , tendit . Vtilitas igiturfinis efi uniuerfalis omnium ar-
tefatlorum . Matcries artis efl uel ad neceffitatem ucl ad modum , uel ad iucunditatem rcfcrcnda : neceflita-
tem abfoluit jLedificaiw , modum machinatio , iucunditatem Gnomonwa . Totius xdificationis formam hoc
modo cxplicabimus.

Cum natura comparatum ftt ut finguli fingula , aut aliqna , mtllus omnia poffit , indigcntia homines una 5 °
compulit , ac in itnum csxum congregauit : binc focictas illa , qiu ciuitas appellatur , qitx multitudo efl
qnxdam tttilitatis caufa in locion unum congregata . Hanc multitudinem uniucrfam poffumus confidcrare,
ttel ea ratione, qita mttltitudo efl, uel quatenus in ea aiiquis cxcellat, & prsflet : fi multitudinem uniuerfam
rcjpiciemus, pro eius falitte &fecuritate, urbem illi condcmus munitam mawjs, propitgnacidis,foJfa,uaUoq;
pro commoditate, uias,pontes, cloacas , anglportus, &■ huiitfmodi, qux ad omniitm commoda pertinent :ft
ttcro prxjlantcs, & excellentes ex ea multitudinc deligamus, inueniemus alios digniores , & potentiores ejfe
alios minu-s dignos,&potentcs , & mter dignospotcntesj; nnum , aitt plures :fi unus, aut eletlione aliontm
& legitme prxerit ille,aut tti & contraleges ;fi legitime prxftt, princeps rcrus , & legitimus;ft uiolcnter,
tyrav.nus perfidns appellabitur : intuitu finis tttrique >Architetlus proprix xdificationis rationtm habere
debet.-Trincipi t{cgiam} Tyranno jlrcem conjiruct: inter digniores, &potentiores , alu dmino cultui,ac reli- 6"o

gioni

T © I M V 5. zj

ioni dediti inueniuntitr , alij extra religionis obfertiantiam: ex his alij foris , alij domi uirttttis fu£, & admi-
niflrationis pr^ftantiam exercebunt . Qni foris erunt, uelmaritimis rebus ,uclterreflribus copijspro I{cp.

10

terfimt: indicibus Forum,fcnatoribm Curia conftrruenda efl, atque ita conf.iltum erit bis , qitibus non esi cu^
ra , cultusq; religioms demandatm.fed religiofis £des facr£ , fana , hofpitalia , clanftra , & huiufmodi alia
funt comparanda, ufn decentia, commodisq;feruientia. Tublicis opcribus dcferuiunt ntiliter armamma-
ria , emporia, sraria , horrea, m>mttiones,therm£: honorifice, arcm triumphalesfcpulchra , met£ , obeiifci,
tropb<ea, Tyramides: iucunde, theatra , amphitheatra , circi, inambulationes , xifli, paUflrxq; : iufte,carce-
res & huiufmodihca qmbus rei contumaces , maliq; detinentur: atque hxcfunt qit£ £dificationi publicx. in-
fcruiunt . Triuatim uero cines, & artifices, agricoL-cq; fitnt confiderandi , quibus £.iificia pro cuiufijue con-
ditione, ufu & commoditateparari debent in urbe, extra urbem, & ubi opmfit. Atque his omnibtts abfol-.
uctur prima illa & maxima pars Architetl'.tr£ , qu£ £dtficatio nominatur. Dc Gnomonices autem,aa
machinationis diftinclione fito loco dicemus . C£terttm plura nobis animaduertendafutit,priufqttamad opus
ueniamus ; de qttibus mox dicam : Trimo imitari naturam eittsq; opera debemus . Qn£rittir atttem undefit il-
lud, quod ars natttram imitctur.Sdmtur effc conuenientiam qtiandam inter principittm illud quod naturam re^
git uniuerfam, cjr iilud,qttod artefktlis moderatur.Vtrunq; enim intclligentia qit£dameft , nam rerum natur.%
mente dirigitur,ars quoqtte mentis esl munus : tnter utranque mentem conucnicmia qu£dam es~i . qttorum igi-

* ° tur principia conuemuntfimiliaq;ftmt,&iUa quoquefimiltafunt,atque in ea fimilitudinnm comparationefita
eflim.tatio :imitari uero nemo poteft nifi contteniat cttm eoqttem imitatur : conueniet autemnunquxmnift
ijfdem r.itionibus moueatur . quare qui tmitari Virgiiium , Ciceronem ftudebit , fiuftra conabitur , nifi ratio-
nes, & regu'.as calleat illas, quibus adduclws Virgilim, aut Ctcero,itafecit : ratio enim principium eft , cum
qua confentire, oportet quifimile quid efficcre ttoluerit . qui ergo imitatur nihil alittd fkcit , qudm firnile ;fi-
mile autem a diffidentibm pnnciptjs nunquamfict . Qm igiturfciuerit qtta ratione P irg. & Cice. bette dixe-
rint , eosfaciie poterit imitari . Sed nos ad rem. Imitatione natur£ ars nititur ob principiorumfimiiitudinem:
Confideremtts igitur rerum naturam,ut artem qttoque artificiaq; ordinarefciamus ; J^atur£ ordine prius esi
res: deinde ornamentum rei . jLrsigiturprimum efie rerum confiderabit, deinde ornamenta . quomodo enirn
ornabitur, quod non eft ?res natur£ conftat materia ,forma , compofitione . ^irs materiem , forrnam , com-

% ° pofitionemque confiderabit,hincprimifecttndi & aliorum librorum ordinatio:nam inpnmo deforma,infeam
do de materia,in tertio,quarto, quinto,& fexto de compofitionejnfeptimo de ornamentis agitur. J^atura ab
imperfecliortbus^T commnnibus adperfecliora,&propria pcruenit ,idem in artium tratlatione,idem in
eperibtts obferuandum . J{atur£principiumpotens,fapiens,betieiiolum eft-.potentia magnas & firmas,fapien-
tiapulchras, & omatas , beneuolentia commodas & utiles res efficit . jLrs quoquefiudebit firmitati; utili-
tati, & uenttilati , contra uim motricem, intelligentemq; nunqitam natura nititur, ^irs idem obferttabit,nam
nec ea,qit£inuenirinonpof]unt ,nec tam arduas res aggredtctur , ittnulla ratione perfici poffint , Islatura
principium omnibm formis plenum effe oportet, quibtts tanqttam Ideis rerttm utatur. ^irchiteili mens ratio-
r.eftmili ornataeffedebetquampluribusideis,qHemadmodumuifitm efifupra*. TSfaturaloci, temporis ,mo^
diq; miniftra eft. ^irs locum, modum , & tempus obferuabit. Tartesfimiles, & diffimiles , natttra ad fincm

4? dijponit, idem qmqtie arsfkciet, exemplttm & exemplar demum natura dedit, qttemadmodum fito locofepa-
ratim fingults in rebus uidebimus , qttarc & natttram imitabimur in ageado , & quicquid agemtts propofita
re aliqua egregia a natura itaformabimus, ut nihilin opere defit.Qupniam uero inter opera natur£ humanum
corpus, & temperatur£ perfeftione , & partiumproportione, & ajfetluspulchrititdine , & operis excellcn-
tia c£teris operibits antecellit, optimc obferuatum eft ab arte, ut ad httmani corporis fimilitudinem , & men-
furamomniaperfici debeant.-atque vt Sol omnium cmlefiittm rerttmfichomo humanarum menfura eil.jit-.
quei)£cfatisprotemporedtclafint. ..

Haec autemitafieri debcnt.ut habeatur ratio firmitatis, utilitatis,uenuftatis.
Qu£ in operibtts placent a natttra, ab ingenio & a manibus proficifcunttir. Tfatura Tondus, lettitatem, ra
rum, denfirm,& alia huiufmodi pntbet, ab ingenio eietlw,iifiributio,forma,& reliquaprouemitnt,mambtts

<5 0 fccamus , poltmus,fcalpimus, pingimus. h£c omnia completluntitr ab £dificattone,a Gnomonica,a Machina-
tione. Tulcherimum aittem eslfi bene confiderantur ea, qu£ primo,fecundo, & tertio capite continentur, ui-
dere quambelle omnia interfe confenttant, nanqite a dtffinitione, orttt officioq; Architeclura dignofcttiir
necejjitas firmitatis, uenit&atts, & utilitatis, qtufimul haberi debent, nam perfetla non effct res illaqiut
farttotemporeutilisefiet, xut nihiltnfe uenuttatis baberet : hinc. Vitru. libro featndo cap. oHaito ,libro
tertio cap.fecundo , & primo hoc libro capitefequenti,fexto item capite quarto,& undecimo pluribufq; la-
cis alijs de his tribus loquttur: cumq; de uenuftate mentioni fhcit, eam inteUigit,qu£proportionibus cornpa-
ratur, non autemiliam, qu£ ornamentis confiat,de qua librofeptimo:alittd enim eftpulchritttdo alind orna-
mentttm.-interna enim resqtt£dam eft ipfapulchritndo ac cumrenata,fedornamenta extenits adJnbentttr,
fulchritudinifitper additum, pofimtts adttetiiens : venuflas ab inteliigentiajLrcbitetli : utilitas, aprobitate,

Co firmitudo,apoteJlate}bmciUudfoJieueUe,&fcireoporteteHmiquialiquid^clurusefl.

• C De

1 v- • :' "

p

Al 3

._;;.

lo

16 L I B E H_

De eleciione locorum falubrium & qu& obfnt falubritati & unde
lumina capiantur. Cap. 11 II.

'• N ipfisueromncnibuseacruntprincipia, Primumelc&ioloci falubcrrimi . Isautemcrit
cxcelfus, & non nebulofus, non pruinofus , rcgionesq; cceli fpcclans ncquc a:ftuofas,ne-
quc frigidas ,fed tcmpcratas, deinde fi cuitabitur palufhis uicinitas. Cum cnim au-
ra:matutina? cum Soleorientcadoppidumpcrucnicnt, &ijsortenebula: adiungentur,
fpiritusq; befliarum palufcrium ucncnatos cum ncbula mixtos in liabitatorum corpora llatus fparget,
crficientlocumpeftilcntem. Jtcmfifecundummarcerunt mcenia, fpcctabuntcj; ad meridiem, aut
adoccidcntcm non erunt(alubria,quia pcrarftatemccelum meridianum Solccxorientc calcfcit,mc-
ridie ardec . Item qu6d fpeftat ad occidentem, Sole exorto tcpcfcic , mcridie calct , ucfpcre feruet.
Igitur mutationibus cal >ris, & refrigerationis corpora.qux inijs locisfuntjuitiantnr.

jiggredttitr hic xdifi.cationcm > e> eampartem, qim in pubticis opertbus collocatur, huius qitoqite publtco-
rian operum collocationis particuiam fumit , eam fciiicet qu£ ad defienfiionem pcrtinet, qitodprtmo Itbro ab-
foluit, his capittbus primo eiigit lovttm, itbi mantafmt ponenda ; pojiea de fiundamentis turrtttm , cj- muro-
rum. Inde addtuifionem operv.m,qu£ intra murosfunt, &■ eorum dtfpofittonemprxccpta comparat,btnc com
tnunibits tocis propriam pofttionem diftribuit, ac totion defenfionis opus abfolutt, in eletltonc locorum decor;
infundamentis firmitas, m diftributione,tttilitas confideratur: Decor naturalis in eleciione iocorumfalubrtum 2 •
pomtur. Sex ea funt, qu£ xdificantes conftderare debent. Tnmumeft regio,fttusq; uniuerfus ad caltpartes
comparatus , alterum cfi area, certaq; regionis pars mttris prxcingenda; terttum ejt are£,foliq; deficriptio,&
cormnenfus, dislr.butioq; ; hinc iitud quod afolo erigttur fiue >nurus,fine paries,fiue columnatio ftt. Detnde
qv.tcquid tegumenti loco imponitur fcu contignatio,fenfornix,fieu tesludo, feu tettumfit. Toftrcmum ejl adi-
tus quilibet , quo res, hominesq; tranfeunt ,fiucfiaticcs,(iue ianu£,J'eu lummaftnt , Vttcab ipfia regione or-
ditnr, deq;falnbrium locorum eteclione loquitur: Maxima enim locorum uirtus efl, aerisq; potcfias: etenim
generationis principiumcft tocns tanquampater . ^Affeftaentm regiocceli quatitatibus uim maximamre-
bus prxsiat: unde illud a phyftcis diclum res eo loci , ubi nafcttntur,fkcite confentari . jLer autem nobtfcttm
fiempcr eft.hunc fipiritu haurimus, ab eo refirigerium cordis , ab eo uita pendet , cnm orco pacificttitr , quipe-
ftilentemlocum eligit. De regione igitur primttm eft dijfercndum . I^egio quatitates quafdam habet ,quar;tm JO
ciuxdammaiiificft^fimt; qu£dam occuttx, ex omnibits nomtdls. hon& fiunt ,nonnttll£ noxi.t:noxi£ cognitis
lonis dignofcuntur.Ex bonis & manifeslis qti£dara commodis feruiunt,ut agrifertilitas,aquarum,friil~lttumt
paficuorum copia, fttcmina, portus & huiufmodi, per quxfhcile importari merces,&- exportaripoffint,vicino-
rum qitoqne bonorum propinquttas . Qu^damfialubritati : tum quia aqu as habent mobiics,perJpicnas, non
uificofias ,odore, colorc, cjrfiipore carentes, tttm quia uentos noxios , quemadmodimfuntfiigcntes, aut calen-
tes niminm, & qutfiant a locis peftitentibus, ititafe poffunt . Jler quoquepurus, purgatus,peruius,perfia-
bilts ,unifiormis qualias eftnota optimx regionis ,ocdtlt£ quatitatcs ab hitmanis , dininis , & natitralibus
rebus fumitiitur. Genium enim toci diuinttm quid afferre uidetttr ,caufamccelo damus proprietatis cjr fiortit-
ri£ iocorum. l^atura quoqite fitas habetuircs in regionibtts ,nam ptantas alit proceras,fritctiferas quasfor
litm educat ,fol ornat,imber rccreat . Jlnimaiia mnlta utriujquc fiexus carnes optimijaporis habentia, hoini- 40
nesfiani, hilares, ittcundiq;pulchri, ac diuturn£ uit£fiaiubritatisinditiapr&beni: cum uero merces,frut~tt:sq;
immarceficentes dittficruantur, £dificiaq; ncqtte falfiedine corrumpitntur, neqne ucntis uittantur , &■ rctiqita ho
minum opcra elaborata neque rubiginem contrahtmt , neque Jittt deturpantur , tempcriem loci admirabtlcm
cftendunt; Vitru. umuerfium hunc locum ita diftribuit,ut qttxftnt locajalubria, & infialttbria oftendat,poftea.
ratidnem affierat eomm, qu£ dixit ptttcherrima digrejsione , inde inditia,& experimcnta fialubntatis locorum
affiert , ac demum excmplts conftrmat, qiufiitperius attttlerit , omnia in eofkciliajunt,nec indigent accnray
tiori expticatione . Multa muenies apud Aibertum de jalubritate locorum libro primo cap. tertto , qttarto
quinto,& fiexto, Cxterum Vitrti.locorum fialubritatem, a ccelo, a loco, ab aere , ab aquis dcfiumit . ^i ccelo
cum dicit . \ Hegionesq; ccelt fpecians neqite £JiueJ'as , neque firigidas , fied temperatas f aloco cum dicit.
\lsatttem erit excclj'us,cjr non nebulofius neqitt prmnojus \ locitm autem intelltgit affeclum qitabtate altqua: 50
ab aerccnm dicit. \ deindeji euitabitur , patujtris uicinitas \ ab aquis cum dicit , | Itcm fii Jecitndtmt marc
erunt mania,Jpetlabuntq; ad meridiem,\ & rcliqua. Fujiits mcdici de rcgiomrm tcmperamentis tratlare fio-
lcnt , lege Catenum, r> altos. Trobat autem uitiart corpora mutatianibiis calorU , & refirigerationis.

Haec autem licetanimaduerterectiamtxliis, quxnonfiint animalia,in cellis cnira uinarijs te-
ftisluminanemocapitameridie, (cd afcptcntrionc, quodca regionullotemporc mutationes rcci-
pit,fcd eft flrma pcrpctuo ,&immutabilis,idcoctiam & granaria , qua» adSolis curfum fpeifLnt,
bonitatemcitomutant, obfoniaq;, & poma, quas non ineacccli parte ponuntur, quxeftauerfa,a So-
liscurfu ,non diu feruantur, namfcmpercalor, cumcxcoquit a rebus rirmitatemeripit,&uaporibus
fcruidis cxugendo naturales tlirtu tes diflbluit eas, & fcruorc mollefcentcs cfficit imbccillcs, ut etiam
in reyo animaducrtimus, quodquamuis naturafitdurum,infornacibusab ignis uapore pcrcalefa- 60

ctum,

T TL I M V S. 17

-ftum, ita mollefcit.ut in omne genus formr faciliter fibricetur, & idem cum molle , & candens eft.fi
refrigeretur, tintftumfrigidaredurefcit, & reftituiturinantiquim proprietatem . Licet etiamconli-
derare hxc ita elfe, ex eo, quod xftate non folum in peftilenttbus Jocis,fcd etiam in falubribus omnia
corpora, calorefiantimbecilla, &perhyememctiam qux funt peftilentifsima: re£»iones , efficiantur
falubres: ideo quod a rerrigerationibus folidantur: Non minus etiam quod qua: a frigidis regionibus
corpora traducuntur in calidas non poflunt durare , fed diflbluuntur. cjux autem ex calidis locis fub
feptentrionum regiones trigidas, non modo non laborant immutatione loci ualetudinibus fcd ctiam .
confirmantur, quare cauendum cfle uidetur in mcenibus collocandis ab ijs regionibus quc; caloribus
flatus ad corpora hominum poflunt fpargere.

*° Thilofophatur Vitr. & multis argimientis probat calore, & frigiditatc res ipfas immutari, fumitq; ra-
tioncm ab imnimis rebiis, ejr ab animatis, qux omnia fkcillimaftmt. Sequitur autem ratio a temperatura cor
poritm animalittmfumpta ; hinc attiitin, pifctum, terreflriumq; animalium naturas examinat; qux omnia tan-
quam jLrchitetlus non tanquam Thyftcusperciirrit. Inquit autem.

Nanqve exprincipijs, qujeGrxci sviyji*. appcllant,omniacorporafuntcompofita,ideftcaIo-
re&humore,&terreno, &acre,&hismixtionibusnaturalitemperatura figurantur omnium anima-
lium in mundo gencratim qualitates. Ergo in quibus corporibus exuperat e principijscalor.tunc in-
terficit, diifoluitq; cxtera fcruore . Harc autem uitia efficit feruidum ab certis partibus ccelum,cum
infidet in apertas uenas plufquam patitur e mixtionibus naturali temperatura corpus . Itcm (i humor
occupauit corporum uenas,impares<^;eas fecit. cxtera principia,utaliquidocorrupta,diluuntur>

2,0 &dilfoluunturcompofitionisuirtutes. Itemc refrigerationibus humorisuentorum& aurarumin-
funduntur uitiacorporibus non minusaeris, ctiamq; terreniincorporcnaturaliscompolitio augen-
do, aut minuendo infirmat cxtera principia,terrena cibi, plenKatc,aerca,grauitatc cceli . Sed li quis
uoluerit diligentius hec fenfu percipere , animaduertat, attendatq; naturas auium , & pifcium , & ter-
reftriumanimalium, & itaconfiderabit difcrimina tcmperatura:. Aliamenim mixtionem habetgc-
nus auium,aliampilcium, longealiam terreftrium animalium natura. Volucres minushabentterre-
ni,minushumoris. caloristcmperatc&aerismultum . Igitur leuioribus principijs compofitjejta-
cilius in aeris impetum nituntur ; Aquatilcs autem pifcium natun, quod temperata: funt a calido, plu-
rimumexaeris&terrenifuntcompofitse,fcd humoris habent oppidoparum,quo minus habent e
principijshumorisincorpore,faciliusinhumorepcrdurant . Itaquc cum ad terram perducuntur,

' animam cum aqua relinquunt. Item terrcftria, quod e principijs ab aere, calorcq; lunt temperata mi-
nusq; habent terreni, plurimumq; humoris , quod abundant humida: partcs , non diu poflunt in aqua
uitam tueri. Ergofihxcitauidentur,quemadmodum propofuimus,&exhisprincipijsanimaliurn
corpora compofita fenfu pcrcipimus, & exuberationibns , aut defectionibus ea laborare difloluiq; in-
dicauimos,non dubitamus, quindiligentiusqua:rioporteat utitemperatifsimascceli regioncs cliga-
fflus, cum quserenda fuerit in moenium collocationibus falubritas.

Expedita iam confirmatio efl, & argumentatio, in qua. ordo mirabilis esl uifus.fequuntur inditia faltibri-
tatis Locorumfumpta ab obferuatione maiorum, quam qnoquc confirmat exemplo naturx, inquit enim.

Itaqve etiam atqucetiam uctcrum reuocandamcenleo rationem. Maioresenim e pecoribus im-
molatis ,-qua: pafcebantur in 1 js locis , quibus aut oppida,aut caflra ftatiua conftituebantur , infpicie-

4° bant iecinora,& licrant liuida , & uitiofa prima , talia immolabant , dubitantes utrum morbo, an pa-
bulis la:fa elfent, cum pluribusexpertierant , &probauerantintegram ,& folidam naturam iecino-
rum ex aqua,& pabulo , ibi conftitucbant munitiones . Si autem uitiofa inueniebant , inditio tranf-
ferebant idem in humanis corporibus peftilentem futuram nafcentcm in ijs locis aqua: , cibiq: copia,
& ita tranfmigrabant & mutabant regiones, quxrentes omnibus rebus falubritatem . Ha:c autetn fieri
utipabulociboq;falubresproprietates terrx uideantur,licetanimaducrtere,& cognofccreexagris
Cretenfium, qui funt circa Pothereum flumcn , quod eft Creta: inter duas ciuitates Gnofon, & Gor-
tynam.Dextraenim,&finiftraeiusfluminis pafcunturpecora, fed ex ijs.qua: pafcuntur proxime
Gnofon,fplenemhabent:qua:autemexalteraparte proxime Gortynam,non habent apparentem
fplenem. Vndectiammedici quajrentes deeare, inueneruntini|s locis herbam,quam pecora ro-

5° dendo,imminuerantlienes,itaeam herbam colligendo curant lienofos hoc medicaincnto , quod
ctiam aiaxhhjjQv Cretenfes uocitant.

Ex cibo atque aqtta proprietates Locortan natura pefiilentes, aut falubres ejfe exueterum obferuatione
probat Vitr. Infpiciebanl ueteres in animalium iecinora cttmfalubritatem Loci explorare uolcbant, qttando:
autemflatiua caslra obftdendis hofitbusponere, aut oppida uellent munire , inuentts iecinoribits illxjis fatis-
certum habere inditium falubritatis aeris putabant, atque ut iecinora ex pabtdis , itapabula ex aerisfalubri-
tate confiderabant;maximam autemeffc pabuLormn , & aqux uhnnaturali excmplo comprobat , utfatts
patetexemplo,exquibufdam locis Cretxdefumpto.jLfylentumherbaefl vermi ScoLopendrx qttamftmtlli-
ma, Lienofos ea curari dicit Vttr.minuit enim lienis tumorem , immo & naturalem Ltenis magnitudincm ad tam
paruitatemdeducit,utoues,qux eas in pabulis frequenter fumant, liene carere uideantur ,tanta uis est in

Co pabido.quisuerodnbitatquinexaquisetiamargumenta mranonfumanturi Hac quoque tcmpore Vitru-

C z uianttm

iS L I B Z H L *

u iamtm exmptim: conftrmaturfPetrus enim Landus Cretx ^Lntifles uir optimus fc hoc obfirruaffc , cjr inue-
uifjedixit. Cicero antiminprimode dininationc fie inquit .ut hojliarum immolataruminjpiccrcntitr c.xta,
qitorum ex habitu,atq; ex colore, cum falubritatis tumpcflilctuixjirnapcrcipipojfitnt . nonnunquam ctiam»
quejitflerilitas agrorum , uelfertilitasfntura.

Ex co licec icirc cibo atque aqua proprietates locorum naturaliter pcltilcntes, aut falubres efTe .

Concludit quod propofuerat , pofitisq; inditijsfalubritatis , quxrit an paludes poffint aliquo modo ejjcfa*
lubres , inquicns .

Item liinpaludibus macniaconftitutacrunt.qua? paludcsfccundum marc fucrint , fpc&abuntq;
ad fcptcntrionem , aut intcr feptcncrioncm, & oricntem, exl\; paludes excelfiores fuerint quam littus
marinum, ratione uidcbuntur clle confbtuta . Fofsis cnim ductis Ht aqux exicus ad liccus, & ex mari
tcmpeftatibusauctoin paludesredundantia mocionibusconcicacur,marisq; mixtionibus non pati-
tur beftiarum paluttrium gcnera lbinafci, quxq; defuperioribuslocis natando proximc littus pcr-
ueniunt inconfueta fallitudine necantur.

• Taludes cxccljiores q udm littus falubres efiepoflfunt, ducuntnr enhnfojft, per quas exit aqua ad littus re-
fiucnti mari, mox ad i as fiuxu redit, cuiusfalfedo, & amaritudo paluflrc s beflias aut nafci nonfinit, aut n.t-
tas cnecat;fcd in huiujmodi re quatuorfunt, qux cfficiunt falnbritat em, cali regio,fitus , paludis motus , &
amarities aqitx . Taludes pnmumfecus ntare effe debent, & ucrgcre adfeptcntnonem uel inter fcptcntnonc,
& oricntem : ratio, qnia mn.us jcntiunt Solis ardorem, minusq; uaporum cducitur,non attraheutc Sole:prx-
terca cxcelfiores efje debent qudm littus marinum, namfi deprejfiorcs effent , aqua in eis infidens immobilis
redderetur, inficereturq; flagnantc lacu; Fluxus maris ctiam in uis perucmre per fofas neccjfe eil,ut uicibus
rcnouato humorc,& recentior,&falnbrior cfficiatur-.falfedo demum immiflfa enecat animalia, herbasq; no-
xias, , qu&aercm inficiunt.ne uero a bftt exemplar earumqux dicla funt , licct ratio falis cfficax allata fit*
exemplarponitVitr.

Exemplar autem huiusreiGallicx paludcspoffuntcfle, qux circum Altinum, Raucnnam,Aqui
legiam, aliaq; qua: in eiufmodi locis municipiafunt, proxima paludibus , quod his rationibus habcnt
incredibilem falubritatem \ his ratiombusfcilicet rationefitus , ratione motus , ratione falfedinis , excelfx
paludes fluxus , refluxusque nndarum , & amaritudo habitabdes , cj- falubres reddit Gallicas
paludcs .

Vtinam naturx uices non imrnutajfcnt ea, qux Vitr. refert,de Aquilegia, Mtino, ^auena , cxta-isq; uici-
nis paludibus,florentifiimas, & falubemwas nrbes illas non dejiderarcmus, quibus , cceli inte;nper:es,acris *
peslilaitia, aquarum infalubritas plus damni attulit , qudm barbarorum fxmties ; euertimt flanc urbes,di-
ruunt, diripiuntq; bojlilcs manus,ferro & igni pcrimuntur homincs , rcflat tamcn regio,areaq; ubt rexdijica-
ripoffit, <&temporeinnouanturhominespofl cxdes maximas ,necj'cmper bcliis fitnt obnoxij :JLt Jxtuente
iiatura,infc£lo calo, corruptis aquis uis rediuiuaperiens,nuUaredeundi (pe cogit defcrere urbcs , qux alio-
quinfecurx, ac locorum commoditatc munitx ejjent. jLqmkgia noflris tcmporibus hiane uix cfl habitabilis.
Talndes igiturfalnbres eo rnodo ejfe poffunt, quo Vitr. dixit ; infalttbres autem hoc quifequitur modo.

Qvibvs autcminiidcntesfunt paludes, & nonhabcntcxitus proflucntcs,nequepcrfluminanc-
quc per roffas, uti Pontinse frando putreicunt, & humorcs graues & pcftilcntes in his locis emittunt,
quod cjr exemplo probat fitmpto ab hisloria . Itcm in Apulia oppidum Salapia uctus , quod Diome-
desab Troia redicns conftituit; liuc (qucmadmodum nonnulli fcripfcrunt Elphias Rhodius) in 4°
ciufmodilocis fucratcollocarum,exquo incolx quotannis Iaborantcs,aliquando peruenerunt ad
i\I. Hofhlium,abcoq;publicepetentcs, impccrauerunc, utiis idoncum locum ad mcenia transfc-
renda conquircrct, cligeretq; . Tunc is moratus non eft, ied ftatim rationibus doctifsimc quarlitis lc-
cundummarcmercatusefr. poflefsioncm loco falubri ab fenatu , populoq;- Roma.pctijc ,uc licerct
transfcrre oppidum, conftiruicq; mocnia,& areas diuifir,nummoq; fcxccrcio fingulis municipibus mart
cipiodedit. Hisconfedislacum aperuicinmare.&porcumelacu municipio pcrfccit. Itaque nunc
Salapini quatuor millibus pafsibusprogrefsiaboppidouctcrc habitant falubri loco.

Tontinxpaludes funt peflilcntes , quia infldent , ncc habcnt exitusprofluentcs aqux,ncque pcrflumina, nc-
quc pcrfoffas : Eadem de caufa in jlpulia Vetus Salapia erat inhabitabilis , qux cura ,J'olertia , & pritden-
tia M. Hosliltj loco breui mtcruallo mntatofalubris ejfecla csi . Tropius enim accefiit ad rnare , &JeHertys 5 b
fmgutis areas xdificaturis ciuibns uendidtt . qux rcs inflar donationis imaginem uaiditionis habet ( ut inquit
Budxus ex ca ucnditioue, qux municipium dicitur ,- quoniam nec omnino donatio , nec penitus ejl ucnditiojla-
citm apcruit in mare , eirportiwi c lacupcrficit . Cic. contra Bjdlitm inquit . T^Ji forte- mauultis his rebus,
atque hac luce T. V. InSipontinaficcitatcatttinSalpinarumpefiileniixJinibns Rjtilo dnce coilocari .
Auius CeU. libro fextodecvmo municipij , colonixq; difcrimcn ponit,uimq; tttrbi & figmficationemexD'
Adrianifententiafcite declarat , mquicns . Municipcsfunt ciues romani , ex municifv rjito iurc , & legibus
Juis utentes muneris tantum cum Top. I{om. honorarij participes , a quo munerc capejcendo appeUxr: y.tden-
tur nullis alus neccjlitaubtts , neque ulla To. I{o. legeadflrifli , cum nunqudmpopi. lus eorttm fundus faUifs
ejfet . Trimos autem mitnicipcs Jincfuffragif iure Cxrites cjfefaUos accepimus , concefjumq; illis ut cimtatis
^omanx honoran quidan capcrent ,fed ncgoctfs tamen atqttc oncribus uacarent , profactis bcUo GalUco rcce <6#

pfw>

IO

3°

T i\ I ■ M V S. 29

ptis , cusloditisq; . & infra . Sedcoloniarumalianecefiitudoefl . K[on enim ucniunt extrinfecus\in ciuita-
tem,necfttis radicibus nituntnr , fed ex ciuitate quafi propagatxfunt , &utra inftitutaq;omaia To.Ro.
nonftii arbitrij habent . qu£ tamen conditio cumfit rnagis obnoxia , & minus libera , ootior tamen & Prxsta
btlior exiftimatur propter amplitudincm maiefiatemq; Vo.Ko. cuius isi£ colonix quafi effl<(ies parux, jimula-
craq; effe qu&dam uidentur , &fimul quia obfcnra , obliterataq; funt municipiorttm iura , quibus uti iam per
ignorantiam non queitnt. h£c Gellius . K!os ad rem . Eligendus igitur efl locus qtiamfaluberrimiis in manibus
cdlocandis. Qniuerb locijalubres habeantitr , & qui obftnt fanitati , tam ditlurn efl lucide, & copiofe,
jLudiendiautemfunt, & quide agrorum culturafcnpfere ,nam &Talladtus , & Columella, & M. Varro
de eletlione falubrium locoritm copiofe dixerunt . Sed hac eleganter prxcipue M. Varr>> explicat libro pri-
mo de re ruslica : Qitare inquit fi falubritas non efl , cultura non aliud efl , qudrn alea domini uitx , ac rei fk-
miliaris . Hoc uerb diminuitur fcientia , ita enimfalubritas , qux ducitur e calo , ac terra , non efl in noftra
potcltate ,fedinnatur£ ,ut tamerimnltum fit innobis , quod grauiora qu£ funt , leuiora ddigentiafhcer
repo(iimus,etenimfipropterterram aquam odoremur , quam aliquo loco erutlat , peftilentior efifttndus,
autpropter cali regionem aer calidiorfit , aut uentus non bonusflet : h£c uitia emcndarifolent dominifcien-
tia , ac fumptu , quod permagrii interefl ubi fint pofit£ uilU , quanta fmt , quo fpeffent , portici-
bus , ofttjs , acfeneflris . jln non ille Hyppocrates mcdicus in magnapeftilentia non unum agrum ,fed multa
oppida fcientia fanauit ? Sedquidegoiliumuocoadteftimonium?Ts[on hic Varro noslercum Corcyr£ effet
exercitus , ac clafiis & omnes domus rcpletx elfent £grotis acfuneribus , immiffo fcncflris nouis iAquilone,&
obflrutlispcfldentibus , ianuaq; pcrmutata , c£tcraq; eiusgeneris ddigentiafios comites , ac fhmdiam inco-
lumesreduxtti \

Defundamentis murorum &turrium. Cap. V.

f Vm ergo his rationibus crit falubritatis mcenium collocandorum cxplicatio , rcgionest];
elecfre fuerint frncTtibus ad alendam ciuitatem copiofar & uiarum munitioncs , aut oppor
tunitates fliiminum , fcu per portus marina: fubue&iones habucrint ad mccnia comporta
tiones expeditas, tunc turrium, murorumcj; fundamenta fic funt facicnda .
A regione ad arearn tranfit Vitr. l^am principium unum esl eleciio regionis , & loci faluberrimi : jllte-
rum cfl maninm certo , cjr dctvrminatofttu collocatio . Expedita iam primaparte , in qua quid iiatnra, quid
ars , qnid utraque regionibus afferat copiofe explicauimus ffnpereft altera , qu£ ad areas , & mania circum-
fcribenda jpetlat : Inqua quidem re mnltarumgentium cxternarum confuetudo merito damnanda cenfetur >
tjnx nel inter amplifiimas folitndines , <&■ flerdifiimas habitantes , uel afperrimos & inacefiibdes montcs tan-
quam arces incolentesjnterimfefyluis denftfiimis abdttes,nelprofmdispaludibusfe quafi immergeutesytutas
fe putant ab omni ui & timore .quemadmodumapud C£fitrcm,<& alibi legitttr de Gallis,Cermanis, Hibernis,
Britannisq; nationibus . non enim laudo egofaltem huiufmodifecuritatem , nec mihi uidetur inopiam effe qit£-
rendam , nt inuidiam fugiamus , nec mintts uel perfomnium expofcerempoeticum orbem , aut delitiarum bor
titm , ubi latle ritiidi , melle quercus , ambrofu califluunt , quoniam humanx neceffttatipauca pojfuntfatif-
fkcere : illa iterb defideraripotius qudm baberifolent . Mania tgiturloco falubri & commodofttnt collocan

4° da . H£c fundamentis ,muris , turribus , portis , diftributa mteilignntur . Defingulis hoc loco agit Vitr.Fttn
dationumconfideratiohis rebits abfolititnr ,foli natur£,are£ circumfcriptione , rerum diftributione . .At
quemadmodum non neganerimfnndamentum effe maxime neceffarium , in omni fhbrica , ita non fcmpcr ab
hominibus idqii£rendum cerifco , cumfiepe natnra ipfa durifftmas cotes , immania faxa,tanqudm arcium
fundamentafubfternat : quibus in locis nulla opcra , nullx manus reqnirend^funt . Qnpd igitur ad hominum
laborem pertinet ,foltnatura quAmprimumfundationiapta confideranda eft : Solum ipfitrn mnltis corijs ac
( nt dicam ) multis corticibus ordinattit natttra,nam & groffiori fabulo , itcl minuta quadam arcnaftcmitnr ,
mterimglarea , quandoque creta , uel argilla , non nunqudm topho uel c£no , atqtte ctiampermixtionc qua-
dam rcrum diuiditur , ita ut proprietas itna infuperftcie , aliafub cute ,atque alia parte imx cernatur . Quare
diligenter confiderandum eft , qtta foli proprictate fundamenta iaciantur . Sed in primis idfemper animaduet

*5° tendum,ntqudmfoliditfimislocisfubftrii&iomsfiant:quodfimtura\idnobisminimepr£Uat,arte laboran-
dum efl , ut qudm creberrimis palis , fislucationibus adatlisfolum muniamus , excattationibus crebrisfoli na-
turapertentetur , duoq; prmcipua ex cauatione commoda rccipimus , alteritrn quod aqita , qu£ ualde neceffa
ria eflfhbricantibus , tanquam cx puteis efofiis hauritur , alterum qubd inditia terrcnifoli apta dignofcimus.
C£terum & fine cauationibus argumentafoliditatisplurimafumimus . J^amfi herbx, qttxhumidislocisnaf
cuntur,frequcnter alicnbi reperiantur,ccrtbfcirepoffumtts ibi effe lutum , & cmofimfundamentum: contra
uerbfi arbores inficcis regionibus crefcentes uideris , ibi erit fubricandum . itemfi acuta & durafaxa in rc-
gione reperis , tunc fcire poteris non cjfe tibi multttm laborandum infolidaproprietate qitxrcnda . Scaturlen
tesfontes ,fonitusq; terr& obgrauiurn rerum cafum , motumq; uitare ea loca ttbi, docebnnt , in qitibus hu-
iufmodi erunt inditia , interglareas ob carum raritatem aqtta decurrens fubilrHclioncs infirmat . Quxrcnda

tfo igiturfoliditaseft'})ubifundandumeft ;hinc Vitr.inqnit. ' x

C i Tunc

JO

l I B E K

Tvnc Turrium.murorumc]; fundamcnta fic funt facicnda , uti fodiantur (fi qucat inucniri)ad foli
dum,& in lolicio, ( quantum cx amplitudinc opcris pro racione uideatur ) crafsitudmcampliore quam
parictum , qui fupra tcrram funt futuri , & ca impleantur quamlolidifsima ft rudura .

■ > ■■au.idmodum certa illa , & prxfcripta fundandt normafemper esl obferuanda , ul fundamenta ftmper
ad joitdiim , & mfohdofodiantur > <ta ea cura non efl prxtermittenda , ut fciamtts an plano , an excelfo , an
declttti loco furMn4nirtfit,& qnantum arex circumfcribere oporteat , namaiia , atque alta ratione fundatio
r.is utemur . Itcru dignttas amplam ciuitatem requirit ,Jecuritas uerb etiam amplam , nam a pattcis obfideri
ampla ciuitas miiiinw potefl , parua minoribus prxfidus eft tuta , dolis tamen & traditiombns obnaxia , cum
fhcilws capta rctnuatur . Cxternm mv.ltttudrnis popnliq; ratto habenda eft . Circumfcribitur auttm lineis,
anvulisq; . Mnri lincarumfimilttudwcm babent : Tttrres , propugnacula , & portx , angulorum : Dcfingu-
lis prxccpta tradlttur a Vitr. Verum meminiffe illa oportet , qux a Mathematicis introdtttlionis modo prxci-
putntur ; lineam elfe extotfioncm qnandam : angulos effefoh comprehenjionem inter dttas lineas fefe contin-
ventcs:i>Je quattnor cfficientnr anguli duarum linearum interjeclione , &fi altera altcri diretlc & adperpen
dicuhm incumbat , qltaauor ang.th retli efficie;ttur,fi tranfuerje , duo , qui latiores erunt obtufi , rcitqui acu
ti diceiit.tr , ex hneis direCix. alixjunt , & ilLtfunt , quarum medium non cbumbrat cxtrema : qttxq; brettiori
tbatto niter duopuncia xqualiter continentur . Mix fiexx , qux fcilicet fuis medus extrema excedunt . Ex
his alixftnt circulorum purtiones qtixdam iahxflexitofx undequaque : Circulus quafi totus angnlus , figura
eli una Itnea circumfcripta , a av.us medio , quod centrum appeilant , omnes hnex ad extremos limites dittlx
fui.; squales ; linea flexa ab Arcbitetiis arcus nominatur , retla uero quandoque chorda uocatur , idq; cum
extremos arcuumfincs clandit , quandoque fagitta , cumfcilicet a chordx medio , tanqudm neruo diretle ad

20

i.i' . iwbrw **' *'**•' tJ*' ***"**«**»"* n* *-***•* . r*0H IHtCVCY y fllil UlffHlllO IfllHOT CJXl

uel cuiits cborda diamct ro bratior ett. Compofitus arcus tfl , qui ex ditobns non tntcgris arcubtts efficitur , &
ideo in decuffatwnc angulum effictt , qttemadmoditm fubietJa exempla , diagrammatc ofleudunt . Lineis igi-
tur , angulisq; defcribimus arcas , linex uelfuniculis , uclperticis tanqudm regulis ducuntur ; anguli autem
ncrmis,ticlquadrantibtts . Solo dejfignato foffas duces , quibus dutlis iactas fimdamentainfolido uel ana-
tnra tibi prxfiito , uclartefiitlo ;fciasfolum confolidari palis frequcntibus , & denfis ifiguntur autempalifi-
fl.tcis . Fiftucxfunt inflrumenta lignea, qux uelfujpenfafunibits , trocblcisq; a tignis dcmittunturfupra dire
ftos palos ,ut crcbris ittibus inculcentttr , & figantur : itcl anfis mambus comprehenfa extolluntur ,ut pali
fitblicxq; ea macbina adigatur.E quo atttcm lignigenercpalationesfiantfeciindo libro declaratur Cap. nono.
t •tjluca etiam pauitores utuntur,cum loctts ant omnis,aut ex parte congeslitius fuerit,ut habetttr librofeptimo
Cap. primo . jidiguntur autcm pali crebropotius ac continuato,qudnt uehementi & onerofo itlu . Cxfar in
(omi/ientarijsfuisfislucx tiomine ntitur in egrcgia illapontis confirutlionc . Fundamentorum autcm nomiiie

l. m. n. arcus itite

ger.
Lm. chorda.
np. fagitta.
r. arcus diminn-

tus.
f. arctts compofi-

tus.

50

db. retla.

dc. flexa.

e. angulirecli.

f. anguli obtufi .
0. anguliacuti.
b.i.K. circitlus.
ghi. diametros.
^k. radius.

g. centrum.

Vitr.foffas intelligit,'ubifitbtternitur.Habent autemfundationesprxcepta,& regulas,de quibus nttnc dicam.
Trtmum qttidem confulendi incolx fitnt & periti regtonum , utfoli natv.ra exaile dtgnofcatur . Inde catten-
dum cfl , nefnper ruinasfuperslritamus : non enimjcirepoffimus quantum oneris ferre poterant ; xqnabiliter
autem excauandum eflfolum , & qudmplaniffimttm fkctcndttm , ut xdfficiorum onera xqnaliter decttmbant .
Conflruevdx ettamjuut xdtftciorumucterumpartes , ut cim fabricarealiquo impedimento dejiflemus , ncpce
nitcat nos uetera diruijfe ; Inferiora uero fint Juperioribus ampltora natitrx imitattone, qux arborcsparte ima
folidiores fkcit , Cxterummmollibusloctsminorefitmptu,&tutiitsfuperflrucmtisarcnbus primitm iatiis,
namfoltda parsapta efl onerajuslinere , uacua uero impenjx parcit . ^Arbttror ego faxa grandiora in fttnda-
tionibus efle iacicnda ,fed & mnutiffima , quxq; inuenta Jttnt in xdificus ueterum : non eft atttem in hniufino
dijitbsirucliombus calciparcendum,Jed curandum utqudmfolidtlfimajh fitbflrutlio .-palationes uero murts
dttplices babentur . Tali uero denfiffimi , &grof]i parte duodecima , uel non mtnus otlaua longitudmis . his
atquc alus hitinfmodt prxceptis de qmbus ettamaltbi ditlnrus Jitm , qudmfirmiffimafitndamentafieripojfunt .
T^ttnc ad rerum diflrtbutionem ucnicnditm efl , ac primum dc turribus & propugnaculis dicendttm cfl , mox de
portis&muris,

Item

40

5o

60

t ^ i m v s. 3l

Item turresfunt proijciendae in exteriorem partem , uti cum ad murum hoftis impetu uelitappro
pinquai e , a turribus dextra , ac finiitra l.iteribus apertis telis uulnerecur .

Turrium efficiend.tr imfinis eft imrum tueri , & tanqudm a Literibus cortinam ( ut aiunt Itali ) defende-
re : hac de caitfa in cxterioremparttm proijciendsftnt , ut c:im hojiis ad rmrum acceffent , iater duas t.irres
utrinque uulncretur , & Ufus a m:iris recedat . Turrium iifum nojlris temporibus nullum habemus , ntfifortc
appellatione Turrium , propngnaada illa uocemus , qua Baloardos Itali uocant , de quibus alids dicemus .

Cvrandvmqve maxime uidetur, ut non tacilis htadicus ad oppugnandti muru:fedita circumda-

dum ad loca prxcipitia , & excogicandum , uti portarum itinera non linc direfta . fed s-iy^.Nanque cii

lo ita factum fueric , tunc dextrum latus acccdentibus , quod icuto non erit ccctum , proxiniu eric muro.

T^onfoium turres impedirc hoftium acceffum ad murum debent ,fed etiam reliqua , qttx ad id profint, ac-
commodari, qucmadmodiimfur.ticcaprn:apitia,portarutnq;fitus ita dfpofitus , ut qttiad eas acceffunis fit
hoftis , dextrumlatus , quod fcuto non tegitur , expofitum habeat uulneribus , iacuiorumq; miffionibus. Tor
tarum ufus esl,itt commode importari (jr exportari res queant tum qme ad uiclum,tum qua ad defcnfionemfunt
neceffarix, itemutexire, cjrmgrediqueantiumenta,bominesq; : fed quia quandoque hojies cum ciuibusper-
mixti ingrcdi pojfunt , maxinte curandum esl , ut quam tutiffuuo loco colloceutur. Ipfa quoque Jpeciem ali-
quampropugnaadi babere debent , ut & fe , cir murumdefendant , nontamen ita munit.it ejfe debent parte
intenori quemadmodU turreune forte cujiodes proditionem molietesinportis, tanqudm oppidisfefe contineant
dum prxfuiium ab hoslibus expeclant . l\ctardatur etiam impetus equitum , peditumq; cum non diretlo curfu
ad easaccedere liceat . Sumptus uerb impenfasq; quas bis temporibus in extruendisportisfhcerefolent , certe
20 nonlaudo ,namjkpefit ut pulchrltuiini potuis , qudmmunitionibusftudeant , cum earum ajpeclus rudis effe
debeat , & attfteritatem quandam prxferre .

Collocanda funt oppida,nonquadr3ta,nec procurrentibus angulis ,fcd circuitionibus,uti
hoftis cx pluribus Iocis confpiciatur . In quibus enim anguli procurrunt , difficiliter defenditur,quod
angulusmagishoftemtuetur,quam ciucm .

Deforma oppidorttm nunc agit Vitr. & \uidetur tacite quodammodo formam orbiadarem uel finuofam
probare,ab Etymologia nominis . ^lamfi oppidum a danda ope dicitur , certe curandum eft , ttt eaformafitfk
cl:tm , qu£ nocere hofiibus , prodeffe cittibits maxime poffit . Trocurrentes anguii id habent incommodi , ut
qui mttros defendit, utrinque ab boftibtis telis impeti poffit , ciraationcs uidentnr bofies concludere , & obfi-
\ dere , ttrm quia ex piuribus partibus conjpici poffunt , tum quia in obfidendis urbibus finttojis oppidorumflexi-
3 ° bus interciudmtur . Ceterum b.ec ratio Vitruitianis temporibus forte melnts , qudrn noftris accommodanda
eft,nam alia ratione angulosprocurrcntes noftri homines quxrunt, quemadmodum paulopoft dicam.

Crassitvdinem autemmuriitafaciendamcenfeo,utiarmatihominesfupra obuiam uenien-
tes alius alium finc impeditione prastcrire pofsint .

Demurorum craffitttdine ( ttt nihil deftderetur ) aperte loqitititr ,in quare uidendum eft,ne nimis extra
rationem craffi bodie munfiant , atm minus craffi magis tttti , meltus ftrtitli ejfepoffunt . Inquit Vitr- \ Craf
fnudinem muri itafitciendam , ut armati hominesfine impedimento fibi obuiam uenientes prMereant .-| £&*
qHoniamfumptiiiparcendum eft , qitantum ficripoteft , ideo docet qtta ratione craffos & dttrabiles muros im-
penfa minor efficiamus , inquiens .
Tvm incrafsitudineeiusperpetuae talea: oleaginex uitulat2quamcrcberrime.Inftruanturutitur.E
40 qucmurifrontesinterfe(quemadmodum fibulis)his taleiscolligata: arternam. habeant firmitatern.
Nanque ei materia: nec tempeftas , nec caries , nec uetuftas poteft nocere . Sed ea & in terra obruta ,
& in aqua collocata permanet finc uitijs utilis fempiterno .

Erigebant antiqui duasfrontcs muri , alteram in exteriorem , alteram in interiorem partem projficientem
(bac enim de caujafiontes appellantur ) inter utrafq; erat interslitium pednm z o . colligabantur autem bu-
iufmodi frontes taleis oleagimis uft:datis ,tanq:tdm clauibus , qutbus petltnatim dijpofitis, & inter fe
quemadmodum ferrx dentes reuinUis , utrunque murumfirmtter conttnebatur.atiits ret tanta utilitas &fir-
mitas erat , ut Vitr. in fundamentis quoqite eadem ratione idfkaendum effe cenfcat,dicit itaque .

Itaqve non foluirj in muro,led etiam in fubftrudtionibus quiq; parietes murali crafsitudine
c.runt faciendi,hac ratione religati non cito uitiabuntur .
50 Et ratio eftquiaeimaterixnecuentorumimbriumq; uis , nec caries, nechumor, nec ftccitas nocere poteft .
\ J^iqne parietes muraii crajfitudine . f 3\(ow folum oppidoru muri craffitudinem habent , fed interdum parie
tes aiiquifunt ^dificiorum, qui muraiem craffitudinem quxrunt , moies enim ingentes,uel tcmplorum,uei
theatrorum , itei archim craffos parictes tanqudm muros mterdum requirunt , in quibus conftruemiis ratio ea
dem fcruanda esl .

Intervalla autem turrium ita funt facienda ut ne Iongius fit alia ab alia fagitta: emifsione, uti fi
qua oppugnetur tum a turribus , qux erunt dex tra , ac finiftra , fcorpionibus , reliquiscj; telorum mil-
fionibus hoftes reijciantur .

Turres non modo mwrum tueri , Jedft ipfas quoque inuicem defendere debent . quare de interualiis turrium
agere oportet : prxceptumitaque ut eslneuitrateiorum emiffionem turres inter fe disicnt,quod & noflris
60 temporibusobfcruandimeftiqucmadmoduniinfradicitur.lntmmumH&fa^

£tiamqve

ft L I B E I^ -

. Etiam Qjy e contra , intcrior turrium diuidcndus eft murus interuallis tam magnis, quam
crunt turrcs, ut itincrafint intcrioribus partibus turrium contignata.neque ca ferro fixa. Hoitis
cnim !i quam partcm muri occupaucrit , qui rcpugnabunt refcindent , & li celcriter adminiftraucrint,
non paticntur rcliquas partcs turrium muriq; hoftcm pcnetrare , nifi (e uoluerint pncipitare .

Trxcepta , quibusferuatis rctta turrium collocatiofiet ,funt hsc . Vrimnm , ut in extcriorem partem pm
ijciantur : fecundum , ut tantum interfe dtflent , quantumfagittx iaculari pojfunt . jliiud quod nunc exequi
turefl,quod ininterioripartemuruscxmagnitudineturriumdiuidcnduseslita,utfi quis imagmetur turrem
arcum in extcriorem partem efficere, extrema iliius circuitionis ita diuifa effc debent , utpro chorda trabes po-
nantur , atqucper trabes tanquam perpontcm , qui repugnant irepo/iint , trabes autem itafigantur , ut fiui io
le amouert qucant , tu l rejcindi , ut occupata ab hoslibus parte altcra dirctlis trabibus reliqua ftt defenfa ,
nam cum turres altx , latxq; effe dcbeant , traijci amoto ponte non potcnmt,nifi quisfeprxcipitare uelit. Hinc
fequitur aliud prxceptum .

Tvrrf.s itaque rotundi, autpolygoniarfuntfaciendx, quadratas cnim machinaccclerius difsi-
pant , quod angulos arietes tundendo trangunt ; in rotundationibus autcm ( uti cuneos ) ad centrum
adigendo laedere non pofTunt ,

3?

J,°

Turris dijpofitio in parte interiori.

\A. fucula ueftibus rcdutta , qux catenam continet , a qua tignorum capita fiifpenduntur , in centro B.
Tigna autem ueluti incumbis impofita ex altera parte nonfunt clauis affixa,fcdfupafofita ut fucuU redu-
Gione poffintfine impeditione relaxari. fuper ea tignafit tabulatm. G. prominentia a turri tignorum capi-
taprocontignatione&itineribusininterioribuspartibus. C. tabulatus. D. murm interior. E. Mcenia.
F. manioruvi planitia. k U crafiitudines. H. fcalaadmuriconfcenfum. m *•

Rotund£

6.0

V A, / M V S. q$

Hotundxturres quacuhque parte uel ariete > uel aliamachina percutiantur , firmiores funt qudm quadr.t
tx :nam eafigura phtribuspartibiis , tanqudm cuneis conilat , cttneorum natura ad centrum adatla folidior
efficitur : obfirmant enimfefe mutuo cuneatx res quxlibet , cjr qno magis in eas impellas eofolidiores efficiun-
tur. Cxterum histemporibus alins ufus efUquemadmodum dicam.Turrtum igitm- prxccpufimt hx.c,quxiitlx
funt , quxfic breniter colligere pojfumns . Turres aut confiderantur ea parte , qua refpiciunt hojles , &fic
primum prxceptum esi , ut protjciantur in partem exteriorem : aut confiderantur ea partc , qua rcfpiciunt ci-
uitatem,fic aliudprxcepturn est de earum muro diuidendo , & contignatione mobili congiungendo : aut confi
derantur , ut mutuo interfefe habent , &fic de interuallo unius ad alteram diftum efl , aut demum confideran
tur infequxlibet , &fic defiguraearum orbiculari uelmdtorum angnlorumefl dicium. Qux omnta flubie-
llafigura demonftrdt .

Item munitionesmuri turriumq;aggeribusconiun£c£maximetutiores funt,qu6d neque arie-
tes , neque fuffofsiones , neque iruchinje cxtersc eis ualent nocere .

Obferuaturn efl non tam muri craflittidinem , qudm aggeris , & terreni congeslionem apud muros , eos tu-
tos reddcrc . nam quod machinx .fujfoflionesq; crebris itltbus rhuros concutiant manifeflum eji . Scdfi agge-
ris quoque ratio habeatur , murusq; terra muniatur , prodejfe plunmum cfl animaduerfum . uidetur enim ag
ger tanqudrnmnri humerus ejfc . hinc prxcipit Vitr. utmunitiones muri, turriumq; aggeribus coniungantur.
Sed animaduertendumputo aggerem nonfolum inteUigi terrxfaxorumq; congeriem , fed etiam repletwnem fof
fc , ualliq; , uel alterius cuiufcunque loci excaudti, in quo exaggeramus . Jlgger autem Vitruuianus nihil
aliudefl nifi repletio interualli ,quod efl inter duosmuros , incamfciatam Itali uocant . jlgger v.ero , qtto
noflri utuntur , terraplenum , autjpaltum dicunt , efl enim terrxfuba Clx aggcratio quxdam parte interiori ad
euitandos fumptus , & mitniendos muros accommodata.-non emmputant oportere duplicem ejfe murum , fed
una fronte contenti , partem , qux ciucs refpicit , aggere ampliflimo bene muniunt , cr inter aggerem mitrulos
qttofdamprxfcriptofpatio claudunt , quosjpcrones uel contrafortes uocant , terrenum enim opus poriderepre-
mens murulos illos, tanqudm anterides , & erifmata,continet murum ne fkcile proruat .

Sed noninomnibuslociseftaggerisratioracienda,nifiquibuscxtramurumex alto loco plano
pede acceflus fuerit ad mcenia oppugnanda .

Maxime ojfenduntur ciues cttm cxtra muros accejfus hoslium fit ex parte altiori , femper enim plus Ixditur
qui imas partes in pugnando tenet : qita proptcr Vitr. aggeris rationem ejfe habendam dicit , cum ab excelfio-
ri loco hofles oppttgnant , qudm ciues . ubi igitur cx alto Loco plano pede accejfus hofliumfiert potefl , tunc ag
gerisratio efl babenda . Qm ratione ucrb agger efficiatur fecitndum Vitr.fequentibus ucrbis exphcatur .

Itaqve ineiufmodilocisprimum fofli funt faciendx , Iatitudinibus,&altitudinibusquam am-
plifsimis,deinde fundamentum muri deprimendum eft intra alueum foffa:,& id extruendum eft
eacrafsitudine , ut opus terrenum facile fuftineatur. Item interiore partc fubftruc"tionis,funda-
mentum diftans ab exteriore introrfus amplo fpatio , conftituendum eft,ita uti cohortcs pofsint quern
admodum inacie inftruclx ad defcndendum fupralatitudinemaggerisconfiftere . Cum autem fun
damenta ita diftantia inter fe fuerint conftituta , tunc inter ea alia tranfuerfa coniundta , extcriori,& in
teriori fundamento pectinatim difpofita, quemadmodum ferrx dentes folent effe , collocentur . Cum
cnimflceritfaftum, tuncitaoneris terreni magnitudo diftributa in paruas partes,neque uniuerfa
pondere premens, poteritullarationc extrudercmuri fubftructiones.
■4° cum hosles oppugnant , aut ab mferiori partc , aut afuperiori oppugnant :fi ab infmori tunc murus fhcien
dus efl ea ratione , qua fupradixit Vitr. ea fcilicet crajfttudine uti armati homines fnpra obuiam ue-
nientes alius alium jine impeditione prxterire pojfit . item frontes utrxque muri taleis oleagineis itflida-
tis coniungenda , ut firmius conttneantur . non enim opus cfl inftru&as acies in his locis muros afcen-
dere . quodfi afuperioriparte oppugnaturi acccdunt , tunc murus muniendus esl , tttrres item , atque alia pro
pugnaculafulcienda , hoc modo , quo dicit Vitr. Trimum enimfojfc ampliljimtcfuntfhciendx , nam prohibe-
bitur accejfus ad muros latitudine , atque altitudine foffarum . deindedttplex murus conflruendus eil , utriuf-
que autem ratio fundationis eadern erit : namfundamentum deprimendum cfl intra altieumfojfc , & extruen
durn latius , & craffus quam murus , qui fupra id erttfuturus , narn ita requirit ftmdamentorum ratio, quem
admodumfuperioricapiteditlumefl, <y-opus terrenum fhcilius fuflinebitur . Eretla hac muri fionte , qu&
5 ° hofles rejpicit , &fuprafoJfam elata , confiruenda esl alterafi-ons parte interiori a priori plttrimum diflans ,
nam inter ambasfi-ontes exaggerandum efl , &fupra aggerem inslruendxfunt acies repugnantium . Erettis
frontibus , uelfundatispotius ,fundamenta utraque funt colliganda , cjr quafi connetlenda alijsfiindamentis
tranfuerfis , qu& ab una ad aliamfrontem procurrant , ita difpofita , quemidmodum ferrx dentes ac pcclina-
tim , utfirmius utrofque mttros contineant , ac aggeris pondits interfe diflribuant , ita ut fubftrutlio nibilpati
poffit.Calcato igitur tcrreno opere grfoltdato , murorum fiontes continebunt,at uerb ob tranfuerfa fmdamen
ta premere & extrudere murifubftrutliones minime poterit .

De ipfoautemrauroequa.matcriartruaturautperficiatur,ideononeft pr^efiniendunij-quod irt

omnibus'Iocis, quas optamus copias , eas non pofTumus habere , fed ubi funt faxa quadrata , fiue filcx

fiue csmentum , aut eoftus later , fiuc crudus , his erit utendum . Nonenim uti Babylone abundantes

tfo Uquido bimmine , pro calce , & arena j & cofto laterc faftum habent murum , fic item poffunt om ncs

re^ioftes

34

X I B E J^

rcgiones/cu !ocorumproprictatcshaberetantaseiufdcmgcnerisutilitatcs,uticxhis comparationi-

bus ad .Ttcruitatcm habeatur finc uitio murus .

t.Oriens. T.Occidens. O.jlusler. T. Septentrio. G. Jlquilo. G. Jljfricus. M.Caurus
S.Btrus. T.FoJfa. V.Turris. X.Torta. T.Forum. O.&afdica. l.Vix. Z.jLggeres..

xo

20

*°

^(.deMesferrx. B.peftinatadiftofnio. C.murusadurbem. D.parsmuriexterior. t.agger.

7{on immemor Vitr. eorum , qux prioribus capitibus buius hbriprxcepit , pofiquam de ordine , menfura ,
iiftofitiQK muromrt , tKrriumq; loquutus eft , mmc campartem exequitur , quxad djslribHtionmpertinet ; c?o

ttiam

•P Jt 1 M V S.

$1

iumi iiftributio esl copiarum lociq; commoda dijpenfatio , parcaq,- in operibus fumptus cum ratione tempera -
tio . H&cita obferuabitnr yfi primum Mchiteclus ea non quxret , qu& nonpoterunt inueniri , aut parari nift
maguo . TJamquenon omnibus b.cis aren&foffitia , nec c&msntorum , nec abietis , nec fappinorum , nec mxc
moris copia esl ,fed almdalio loco nafcitur , quorum comportatbnes difficiles funt , & funptuofe . hincfumi-
tur exemplum de Eabylone . Vnde Tlinius inquit , calcis quoque ufum prxbuit ( loquens de bitumim ) itafer

H orthographia muri.

Difpofitio moeniorum.
^f.opusterrenum. B f. decujfationes fibularum. M T^. fundamentum , exterius . k /. fundamenttm
mterius 0. r. &pq. longitudo tranfuerforum fundammiorum pecJinatim dijpofitorum quemadmodum
ferrx dentes. o M. & HT^ craffitudo masniorupedum xxij. i u. muri craffitudo partis exterioris. i r. fer-
(o rxdcntesquatemumpedum. p o. interuallum peclinatimdilpojitoruminteruallorum. e b s. tale& olea-
gin&uftulateincrajfitudinemur:t adfirmitatem. ruminati

5<5 .1 I I . B E ^

ruminatis Babylonis muris . Vitr. qnoque ociaui libri capite tertio bitnrnine tradit , & latere teflaceo ttrutlo
vmro Semiramin cinxijfe Babylonem . Erat enim Babylone lacns ampliffima magnitudine , qui limni afpbaltis
appclUtur , & habetjitpra natans liquidum bitnmen . 'Jj^id autcmfit Bitnmen , pix , quid pifafpalttm, quid
faxim quadratum , fitex , cxmentum , difium eflfuo loco . Deueniam ad nojlrorum tempornrn rationem , qua
rti.iri ^mamaq; mtmitmtur . idj; qitdmpotero breuijfime tranftgam\ Qupd autem ditlum eji a Fitr.fequenti
defcriptione declaratnr .

Vrbiiimfabricandarum ratio inuenta esl , tnm ut homines commode & bene uiuant , alter enim alterim
ope indiget > tum ut ab infolcnnbtis aliorutu imurijs tuti &fecnrifint . \atura enim comparatum cH,utfe
qitifqtte Jitosq; quantntn potcsl tueatur. Iniurix nero ,offenfioncsq; narix funt , ac bominum improbitate IO
omncsrepcrtx. Contra cas dcfenftonumtotidcm genera efie oportet : nos prittatas omittimm , de publicts
& communibm agimm . Vnde commune prxceptttm illud mprimis obferuandum efl,mania ejje fhcienda,
mbcsq; effem;miendas fecitndnm tcmpora,cJr ojfenfionumgenera . Vnde non esl quodmiremur , Ji alia ra-
tione alijs i oaponbus mania , >/:nros,propugnacula , portas , & buiitfmodi alia conslruimus . Oportet igitur
tta mumre u rbes , tu qui cas dcfcndnnt tutifint , cjr ut bofles offendi poffint : offenduntur autem uel cum a mu-
ris longe arcentur , uel cum tnuris proximi funt , prohibentitr ne accendant . hinc neceffitas illa cfl , ut ratio-
nem habeamtts caritm rcrum , qnx in munitionibus rcquiruntur > qux bxcfunt . Murus cuiits extenfio corti-
na abltalis nominatur,Tropiignaculu?n,quodValoardiimuocant,alidsprolaterefumititr,Flancitmappel-
lant , Foffa , jtgger , qui humcrm, uel Jpalttts dicitur , Via , & Tlatea. De fingulis feparatim dicendttm
efl , namprobibetur hoslis aqua ,foJfa > cjr muro : ^Arcetur propugnaculis , aggenbus : defenditntitr rcpu- zo
gnantes tateis , itineribns , cj- murorum crafiitudine . In tnuris extruendis fundandi ratio habeatur a Vi- '
triutio defumpta . Crajfwra cnitn fundamenta funtfacienda,qudm?niirus: crajlitudo autem amplim ex~
teriits auatn interius proijciatur , nam cum mnrtts ab humeris aggcre impcllatur , craffitudo illa , qttx efl pro
fi-onte id efficit , quodpes in homme eretlo , namfi ab anterioriparte qitis repellatur , fhcile rctrocedet , dire-
tlis enim cruribm cr calcaneo non prominente efficitur, utftnefulcro cumjit ,fhcile cadat . Si uero a tergo
protrudatur renitente pede , quiprominet,non dimouebitur . Sic murorumfundamenta, quamuis utrinque craf
fiora effc debeant & latiora qitdm mnri , fi tamen profionte amplius extendantur, idem prxftabunt, qttod pes
in homine . Erigendi uero funt murifumma dtligentia , prxcinclionibusq; cingendi , cordones appellant ,ita
enimfirmioresfnnt : non laudant aliquipinnas in muris qitas Merlos > alids canonicras uocant > quamuis ha-
clenns inuiolabilitcr obferuatx ftnt . uolttnt autetn ut opere tcrreno conficiantur , exaggerenturq; , & com- ,0
tuodiffimcpalftm conlirttantur , dirigantnrq; ad eas partes , e quihus hoflis machinarnm telis fhcillime Ixdi '
poffit . T^onfunt autem fhciendi mxri altitudine ampla , namfi machinis devjciuntur , cmn altijitnt nimis, fof
jas materia implent , atque hoslibus tanqudm ^radus faciunt . Muniuntur autem muri rationc illa , qua di-
ilum cfl , aggeribusjcdicet , & erifmatis , ttcl anteridibus ,Jperones dicunt , inter aggeres collocatis . ^igger
aiitcmfolidijfimus ejfe debet , & amplijiimus , ut in eo acies inslruclx ad defendendum commode prxterirepof
fint ; Murorum uero extenfto extra tel: iatlumftne propugnaculis nonftf.ducentortimpaffuum eam longitudi-
nem prxfiniitnt.-propugnacula uerb aut altioriforma , aut deprejsiori fiunt . item altioriforma quxfunt, caital
lcros uocant , cjr Ealoardos, quxucro dcprcfiiori,planasformas dicunt .efficiuntur autem planx formx
citm murorum cortinx nimis extenduntur , nam indefenfx cumfint ob earum protenfionem , necejje efl , ut la-
teribus fuiciantur . Trxflant hoc mterditm , & portx ipfx dc quibus ca prxcepta obfcruandajitnt , ut ita col-
locentitr,ut itincra adeas diretla nonfuit,uttutiores parte exteriorifabncentur,ut cortinam protegant ,ut *v
cuflodes ibi comrnode manere poffint , ntpontibus mobihbus , leuatores appellant,muniantur,antepontes aitte
dirccixfudes ,fublicxq; acutijjimx criguntur , raslrafcureflclla dicunt,ne tamfacilc aditus adportas patere
poffit . jLufleritaiem quandatn foroia eartfm prxfcrre debet ; Sed nos adpropugnacula . jlntiqui turribus ttte
bantur angulis mi<ltipiicibus,uelcircula'riforma conslrutlis.T^oJlrorittn ttfusaliusefl.Triangularem formam
probauemnt,in angulis autern murorum ea collocant,tum ut lateribns opcm,ho(iibus damnttm inferant.Dupli-
ci platea conflrunntur,inJ'eriori fcilicet,& fuperiori . Superior ideofit,ut armati homines,qui repugnant com
rtiodeflarepojfint,nt machinx,quibus hosiespropclluntur,fnis locis collocentur,& iclit retrocedentes fine of-
fenfionc recurrant.inferior autem platea muita habet commoda pro militibus , <&• defenforibus , rcbusq; , cr
munitionibusinuenta,iibietiamplaniusaliquatomentaponu>itur,quxbofles?nurisproximos,cumfoj]dsoccu
fauerint,afcalis deijciant .Formatn propngnacidi amplamfccimits utfhcile intelligatur , partemq; infcriorem • *
afuperioridillinximus,itautfuperpofitapagellaJuperioret)iplatea?ndefignet,fubieBaucrbinf^^
ttias,fcalas,cs loca difpofita uides,menjuvasq; optime dislnbutas : oportet autem laiera tuta ejfe . hincfit, nt
drmuri propugnacula,&propugnacitla?nuros defendant : itlits cnim qui perjiretlas lineas defcripti funt ,
oflendunt mutuampropugnaculorum &■ murorum defenfionem . Muri crajiitudo pedum oclo. jlntcridimiin-
tcruaUapedu?ndecem..Aggeriscrafiitiidopedumfexaginta.TlateafuperiorpropttgnaculiL.peduinceutum&
quindecim,hxc autcmfipra inferioremalta cfl pedes fcxdecim,nam infcrior fupra altteumfojfx alta efl pedes
decem &■ feptem.Cruce tutem uiafubterr.aneajignificatitr lata pedes decem, Lttera M.ofiendit ibi efje loca mu,
nitiomtm .S. tterb fcalas per qua s deorfu?n itur , ut circum propugnaculutu contra fuffbjfiones , quas wi-
nas dicunt , mtlues cant .O.uerbfttnt itincra lata pedes n.ad plateas inferiores,quarum longitudopcdu oclua
ginta,latitudo neroqmnquaginta,ubi collocantur macbinx,Qreabione uocant quorum?nunus efl hoftespro- $}.

? *t l M V 8,

n

m

w

IO

zo

:« 2. I . B. £. K,

Pe mitros corar.tcs fcalas admonere in foffa fcnantur . Foffas amplaslaitdant.ucrum an ficcx,an aqiuplcnx cf
fe debeant,ali(jui dubitant,tutas emm ab igne dicnnt efie aquofts,& impedire acccfjiim ad muros . Contra ite-
roficcas affirmant commodas effe , ut ciues armati exeant eximprouifo in hof.es ,fortitas appellant.Cxterum
aqnofx,ncl cmanantes aquas , & uiuas babent,ael aliunde profliientcs.Viux,qux fitnt tanquam ibi nafcentes,
ab b ofltbns non poffunt impcdiri,immofxpiits bydranlicts,macbinisq; tam late ditfttnduntnr, nt quarn longifii-
■iiic boflcs arceant,uel etiam lxdant,obfejfionesq; diffolHant.proflucntcsaquxfiprofHndxfHnt,fubmergunt ,ft
parnx unpcdiunt.nocent autern aqux omncs ?nurorumfundamentis,nifidiligcntifiimc caueatur . Solent.fxal-
tera foffx parte murulum,quem contrafcarpam nominant,conUritere.tum ut terrc num onusfoffx imminensfi-
Uineatur,tum nt reccffus boflium impediatur,non cnimfacilis esi afcenfm retrocedcnti bofli,&foffam egrcdi
twlciiti. bxc atqne alia buiufmodi confidtrandafunt muros munire uolentibus , de qinbus copiofi/fime alios cx-
cellentes uirospertraClare audio,quorum iudicio cjr experientix multum dcfcrri oportere cenfeo . Tropugna
atii itcro defcriptio eft mfiapofita ,.

De diuifone operum , qutz intra muros funt , & eorum difpofi-
tione ,utuentorum noxu fatus uitentur. Cap. VI.

Ocnibus circur.datis , fequuntur intra murum arearum diuifiones , platcarumq; j & angi-
portuumad cccli regioncm directioncs.

Supracapiteimim libritertip Vitr.dixit,ubi dc pnblicorum operitm dislributionibm locu-
tm esi . Hxc autem itafieri debent , ut babeatur ratiofirmitatis, utilitatis , uennflatis . Fir-
mitatis erit ratio babita , cumfiterit fundamentorum adfoliditm depreffio , cjr ex quaqite matcria copiarnm
fine auaritia diiigens eietlio. ac de firmitate loqmttus cfl capite fuperiori . poslea inqnit . Vtilitatis autem
emendata, &fine impeditione ufit locorum difpofitio, ey-ad regiones fui cuimqne generisapta ,&commo-
da diftributio . Hoc, igitur capite utilitatcm excqiiitur, diitidttq; opera, qtix intra mnrosfmit ; nam de utilt-
tate unuterfali capite qnarto , ubi egit dc locorum falubritate , multa fatis differuit . De veniiftate autem,
qux eflfpecies operis grata, ejr elegans , membrorumq; commenfm injias habens fymmetriarum rationes,pa-
rum quid in mcembm circumdandis efl diclum, atque idpropterea fktlum efl , ut intelligamm mnros , propu-
gnacula, &■ buiufmodi opera, qitx ad defenfioncmpertinent , feueritatem potins quandam quam pulcbritu-
dmemprxfeferre deberc, in qua re animaduertenda efl noflroritm bominum ignorans diligentia , & inutilis in l °
muris,portis,&propugnaculis conslritendis fumptuitmeffufio. Cxterum ftudiofifiime in rcliqnis uenuflas
quxritur a Vitr.ut patet cum ad ea opera perucnit , qitx ad religionem , & opportitnitatem fpetlant , inqui-
hmetiam & firmitatis, & utilitatis ratio non negligitur,quod patet in tertio, quarto,& qitinto Ubro. Simi-
li forrna in priuatis etiam xdificiorum rationibm obferuatur , ut esl manifeflum fcxto libro , ac demnm paf-
fim firmitas, utilitas, cjr uenuflas exigitur . Hoc igitur capnt ad utilitatem fpeL7at,& ad difpofitioncm opc-
rum, qutc intra murosfiunt, ut uentorum noxijflatm uitentur . iSlam efl aliud difpofitionis genus , quod ad
decorum pertinet, de quofequenti capite dicetur, ubi agitur dc clellionc locorum ad ufitm commiinem ciuita- '
tis . immo esl ipfa nera difpofitio,qux esl rcrum apta collocatio, elegansq; in compofitionibus cffeclus opcris
cum qualitate . Quod igitnr pertinet adprxfens inflitntum cfl,quod Vitrrt. partitur opera , qnx intra mnros
fiunt, ut utditatis rationem babeat , quxrit enim qua ratione arex , platex , nici, dirigantur , ut noxi'1 ncnto- 40
rumflatm uitaripofiint . qua occafione dutlus de nentis eorumq; ui, & natitra loquitur , ac primum diffinit
nentum, mox unde nafcatur cxemplis, &ratione oflendit. indc uentorum cifctlm in corporibns cxponit. Vi-
tiaq; cnumerat qux cum difficultatc curantur in regionibus ncntis expofitis . Jlc demum dc nnmero, nomi-
nibusq; uentomm multa dicit . Docetq; qua ratione rcgiones uentorum explorcntur , qitomodo meridies in-
uefligetur , & quodprimum intendebat,quomodo dirigantur platex,& nix,ut uentos noxios arceamm. l^ps
fingitla ordine declarabimits, inqitit igitur.

Mcenibuscircumdatisfequuntnr intramurum arearum diuifiones, platearumcj; , & angiportuum
adcceli rcgionem directiones.

Angiportusuicusefl,ucluici caput anguslum . Vulpianm portum appellat , conclufum locumqno im-
portantur merces , & inde exportantur, eaq; nibilominus flatio ett conclufa , atque munita , inde angipor- $0
tum ditlum eil.

Dirigentvr autemhsecrcdcjficxcluficruntexangiportisuenti prudcnter,quifi frigidi funt,
lardunt , fi calidi, uitiant.fi humidi noccnt.

TStocenthumidi, tntus enim eorum bumiditas esl noci(mento,caUdinitiant,corrumpunt enim & deflruunt,
fiigidi uero Ixdunt , extra enim frigus corpora Ixdit . retle igitnr ufus efl bis tribns nerbis Vitrit. Ixde-
re, nitiare , noccrc .

Q^VARR uitandum uidctur hoc uitium,&aduertcndum ne fiat,quodin multis ciuitatibus ufu
folet ucnirc.

Quis nonftgiet aduerfa letiam fine prxcepto ? fed quia multi ignorant qitod nocet , Ixdit , & uitiat , ideo
prxcipitur,ttt ca fktia nofcamits , itt poflea fugiamus . T^ofcuntur autem cx cffetlibns, unde dicit. 60

Quemad-

V \ l M V S. ' 39

Qv e m a d m o d v m in infula Lcsbo oppidum Mitylcne magnificenter eft xdificatum & clcganter,
fed pofitum non prudenter. m qua ciuitate Aufter cum flat,homiiies aegrotant, cum Corus,tulsiunt,
cum Septentrio, reftituuntur in laiubritatem,fed in angiportis & plateis , non poffunt confifterc pro-
pter uehementiam frigoris.

.AiMer efl calidm,idco uitiat, unde bomines xgrotant . Cormhumidns ideo, nocet , tuffiunt igitur fl.mte
Coro.Septentrio eji frigidm,ideb frigidi uebementia Ixdit : non ineleganter igitur loquutus efl Vitr. uec tmpru-
denter cum ijs tribus uerbis ufm cfl . Lesbos infula esl Aegei maris , cuim Metropolis Mitylene , a qua,
hodieuniuerfainfulanominatur, grMetelinumdicitur .Eilautem antiqitorum ornamentoritm penitm pri-
uata. Vergit adfeptentrionem. circuitus antem infidf efl centum & fexaginta millia pajfuum . Mitylene igi-
tnr magnificc & eleganter xdificata ,fed imprudenter pofita esi , quia non excludit noxios uentorumflatus.
huius rei exemplum oppidum Venetorum quod Ordeinoui dicitur , euidenter prxbet,nam cum uniuerfitmop-
pidnm nomtmjit, ilndiofe uidetur ita extrutlum , ut omnes admittat uentorum ftatits, platex, angiportitsq;,
& arcx omnes ad uentos direllx efficiimt , ut bomines eius loci uarijs infirmitatibus fint obnoxij. Vitandi igi-
turfunt uentorum nocentesflatus , Sed cum infermonem de uentis inciderit Vitru. quxrit qux uis , qux ra-
ti-o, quis cfetlus, quis numerus,qux nominafint uentorum,& ftper bis pbilofophatur, dicens.

Ventvs autem eft aeris fluens unda,cum incerta motus redundantia.

Quemadmodum maris unda efl unita, & colletla pars aqux, in aliquampartem mota , ita ucntum ponit

Vitr.effeaerispartemquandaminfe coatlam , qux alib uergat .ideodixit uentum effe aerisftuentem un-

da)n, cum incerta motits redundatione.fatis erat dicere undam , nam unda effe non potesi nifi fluat . qua ra-

to tione autemfitinccrtamotusredimdantia , namquandoque minus, quandoque plus mouctur aer,infcrius no-

tttmerit. Nafcitur cum fcruoroffendit humorem , & impctus feruoris exprimit uim fpiritus flantis.-

Venti originem quxrit Vitr. innuitq; tiafci uentum, citm calorin humidum agit,nam caloris ui humore
rarefktlo, ac in aerem conucrfo efficitur aeris unda feruore expulfa , cuius rci argnmentum fatis apparens
■uidetur ajferre. cum dicat.

Id autemuerumeflein Aeolypilisajreis licet afpicere, & delatentibuscccli rationibusartificio-
fis rerum inuentionibus diuinitatis exprimere ucritatem . Fiunt enim Aeolypila: xvex , caua: , ha? ha-
bent punctumanguftifsimum , quoaquiinfunduntur , collocanturq; ad ignem,& antequam cale-
fcant, non habcnt ullum fpiritum, fimul ac autem feruere coeperint , elficiunt ad ignem uehementem
flatum . ita fcire & iudicare licet e paruulo , breuifsimoq; fpe&aculo de magnis , & immanibus cceli ,
3 uentorumq; naturarationibus.

Jlb arte adnaturam , ab experientia adrationem , aparuis admagna inditiwn diclorumtransfert Vitru.
probatq; argumento ( ut dixi)fatis apparenti uentumfieri citmfcruor in humidum agit . Fiunt enim ex xre-
quxdanipilx caitxfolo & angufto puntlo perforatx, per quod immittititr aqua, ucl eas partt calefaciendo , ita
tnim iwterfx in aquam pofitx humorem attrabunt , uel quemadmodum oua ititrea replentnr ore attra&o Jpiri-
tu ,qui in illisesl , & slatim in aquam immijjk, abforbent enim liquidum,ut repleatur quod aerc attratlo ua «
cuiim erat, Vbi autem aqua impletxfuerint-ad ignem ponuntur,cum uero aqnaferuerc caperit,expirant,mit-
tuntq ; (piritum uehementem . aqua enim ranorfacla, acpropc inaerem uerfa , ampliorcm loctmi ditmqv.x-
rit, e pila cxit impetu magno . hoc igititr csl argumentum eius rei, quam dixit Vitr. eparita , artificwfaq; re ,
magna naturxfecreta rimantur . dstcrmu nos plenius ac ubcrins uniuerfam uentorum rationc ponemus ex
4° peripateticorit fcntentia . Ventus igitur esl tcrrx uapor in aere elatus, ac ajrigore expulfus tanqua aduerfario.
Qttod ut intclligatur,animaduertendu & Solem,& reliquafydera ea uim habcre,ut calore extrahant uelficer
nant potiits ab humo uapores , balitusq; & quofda quafifumos, eosq; in amplas cceli regiones diffundant . fw-
pores autefunt minutx acfubtilcs humoris terreni partes,colore <&figura incerta,ex his quidam humenti, ca-
lidaq;natura funt,quida calida &■ Jicca . exprioribitsfitqiticquidhumidifubccelogignitur,nubes,imbres,ros,
nix,grando, pruina,fontes, cjr denique mare ipfum, ex illis ardor omnis , &ffilendor , indefidgura , ignes ae-
rei, cometx , slipulx ardentes , slellx cadentes, eoronx Jplendidx , fulmina , hiatus , uenti , ac turbines . nos de
ttentis agemus . Sol igitur calentem ficcumque halitum e terra rarefaciendo educais,in aerisjpatium mediam-
que regwnem , qu& cumfrigidiorjit, quam reliqitx, calorem tanqitam hoslemfugere , ac retrocedere compel-
lit , repugnat calor , cuius natura in altum tendit, atqtte ita pugnando , & repugnando a lateribus impuljits ,
5 o in orbemfere uoluitur,uiolentia frigoris depulfits . Quare uentus aliitd nihil esl , quarn balitus calens, &fic-
cus e terrafyderum calore rantate fecretus,motusq; d lateribus circum terram repellente frigido in media ae-
ris regione pofito , licet autem motum aerem quandoque uentum appellemns, folles enim id oflendunt, & cum
nos aflate aerem commoucmus aliqua rc, utfrigus capiamus , nbn tamen efl dicendum itentitm ejfe aerem mo-
tum , namfieripotesl, ut und cum uento aer etiam moueatur , uentum tameu non ejfe aeris undam , quemad-
modum Vitruuioplacet . Sed nos ad effeclus ltentorum ueniamus, ad id cnim intendit Vitruiiius.

Venti enitn fi exclufi fuerint, non iolum efficient corporibus ualemibus Iocum falubrcm,fed etiam

fiquidmorbi exalijsuitijsfortenafcentur,quiinc2;teris falubribus locis habcnt curationcs mcdici-

nsecontrariar, inhisproptertemperaturam exclufionis uentorum expeditius curabuntur. VitiaaiiT

tem funt, quae difficulter curanturin regionibus , qux funt fuprafcripta: , hsec. Grauititdo , Arthritis,

66 Tiifsis, Pleuritis,Phthifis,fanguinis eie&io, & canera, qua: non detradionibus , fcd adicc"tionibus n*-

D z ranuu".

IO

40 L 1 B E I{ ■

rantur. Hxc idcodifficukcrcurantur, primum quodexfrigoribus concipiuntur,dcinde Cjiioddc-
ti.ais mo'ibo uiribus, eoruni aer .igitatus,ex ucntorum agitationibus extcnuatur, unaq; a uitiolis cor
poribus dctraliit luccum , & efficit ca cxiliora . Contra ucro Icnis & crafliis acr.qui perflatus non ha-
bet, ncquc crcbras redundaruias,propter immotamftabilitatemadijciendo ad membra corum,alic
cos, & relicit,qui in his funt impliciti morbis.

Ma%ni refcrt acris qualitas, & ucntorum expulfio in curandis corporibus, namfxpe fit , ut quod medicinx
contrarix morbis effuere foknt , idjolum fhciat uentorum expulfio , atque hoc eji , quod dicit Vitru. in bac
parte . inde uitia ex uentis contratla enumerat , quorum curatio cft difficilis . fed animaduertendum eji mor-
bum omnem uel ex excejjit, uel exdcfeiiufieri , contrarus curari aduciendo ubi deficit , detrabeudo ubi fu-
pereft, ex quo medicinx diffinitionetufnmpfit ^iuicenna. Crauitudo esi humor a capite deflitens, nares obtu-
rans,ttocemgrauemtffickns,acJiccam tujfim monens. Hypocrates autem uocat grauitudines , cjr diftiUa-
tiones omnes Cry%as. ^Lrtbritici dolorcs funt carum partium , qitx prope' lunciuras, ligamentaej; funt. Du-
bitat Caicnusfttper Jlpb. i G.libri tcrtu Hyppocratis, quid hoc nomine ^Lrtbritis intelligatur , inqitiens.
Quas igitur articulorum pafjiones in ficcitatibus dixcrit fieri, dignum efl inquifitione.fi enimitttmodice fh-
clx confitmpferint artiadorum humidttatcm, difficilcm qucndam motum obJiccitatcmefficicnt;forteuero &
nonnurqitam dolorem, eam ttero paffionem , qux ^irthritis nominatur , haud quaquam cfficicnt,nift qttifpiam
onmem articulorum dolorcm tta uelit nominare ■ Atqw ipfe libro fecundo Epidemiarum ita inquit. in Sieno
pcrf.viicm , qui lcgttminibus uefcebantitr, infirma habcbant crura. Et qni orobos comedebant gcnuum dolo-
res paticbantio;non jLrtbriticos , fedgenua dolentes ipjos appcllauit . Quiffiiam uero fortajfis dixcrit non
unius articuli dolorem ,fcd multorum fmul ^irthntim ncmmari, & iuxta hoc genua dolentes nunquam 10
jlrtbriticos appellari . Dc morbo igitur qui jLrthntis artiadaris nominatur, hxc dubitajje fufficiat . hxc
Caleni ditbitatio ttidetur in tdtimapane foluta . Tleuritis aposlema efl intra coftas . Tthifis Junt infana-
biles puimonis plagx ,ex qitibtts posi tenitem febricithm extenuatiototins corporis, acdenique morsconfe-
quititr cejfante Jpnto . Sanguinis eiecliogrxce Hemophtbifis dicitur ;& aficcitate prouenit. prxdittimorbi
citmdifficultate curantur;prxapue cumventorum caufa oriuntttr , binc Hyppocr. libro tcrtio jLphorifmo
qitinto inquit , jLuftri auditum hebetantcs, caliginofi,caput grauantes, pigri,diJJ'olucntes. Quando hiiiufcemo-
di tcmpeslas prxitalucrit;, talia in morbis patiuntur . jitfi jLquilonia fuerit , tujfes ,fauces, alui ditrx, dif-
ficultates ttrinx, horrores, coftaritm dolores cjr pettoris . ^atio rerttm prxditlaritm esl,ut inquit Gal.quod
jLuftralesitcnti quia calidi, & humidifunt replent caput, ob hoc igitnr &fenfuum inslrumenta plunma im-
plentlmmiditate ,&capitisgraiiitatemefficinnt .principio aittem nernoritm bumetlato neceffe eflcircirca 3°
uolnntarios motus pigritiam euenire,cjr uelnti infe ipfo difiohttnm hominem apparere . Contra uero in ^iqui-
lonijs , ut ipfe inquiet inferius , corpora fiunt robufliora, uegetiora ,&• ad motus promptiora , & melius au-
dicntia . T^unc uero hxc non oppofuit his, qux ex jLuJlro circa corpus contingunt , quotiiam in boc Jlpho-
rifmo de Ixftone tantummodo, qux ex utroqite accidit uento tratlare propofterat , ut hxc cognofcentes ab illis
feparemus, qitx cx morbontm natura contingnnt. In ^Lquilomjs igititr finr.t tujfes ob inflrumentorum rejpira-
tioni inferuientium intemperiem , & propterfh.rcium ajpcritatcm . Fauces m jLqudoniJs conjiitutionibus ap-
parent durx, quoniam exficcantur , ac refrigerantur. Vrinx difficultas fit ucfica flatu jlqudonis obfiigidi-
tatctn offienfa . esl enim exangitis, &propterea ex caufisfiigidis, plvsqu.i alix partes ipfacfl offenfioni para-
ta : Homines homdi fiitnt ob aeris ambientis temperatitram . Frigidttas^ttiam tbtracis dolorcs cfficit .
Sedhxcfatis. 4°

Non nullis placuit eflc Vcntos quatuor , ab Oriente xquinocliali Solanum, a Mcridie Auftrum, ab
Occidcnte xquino&iali Fauonium, a Septentrlonali Septcutrionem.

Ventorumnumerum, nominaq;,& partes inquirit Vitruuius. neceffaria uero huiufmodi erat inquifitiot
nam citm uentorumflatus mtandos efie doceat , ratwni confentanettm c(i ut cognofcamus qui itcnti, a qmbus
partibus fiare foleant . &■ quoniatn apudanthores inventorum numero dijfenfio uidetur efie , ideo buiufmodi
controuerfiamputamuspiilcherrima diflintlione tollendam. Quatuor igitur modis venti disiingnuntnr.pri-
mum mxta omniafigtia , quxin Ori^pntis labro coliocantitr.Ori^pn enim qui finitor appeUatur, circu Itts efi
bemijphxria parttcns, quommalterum fitpra , alteruminfra eft . hoc modo innnmeri uenttfunt,ex omni enim
parteOri%ontisventiperfiant,necfub aliquamregulam caditnt. jLlio modo dislmguuntur uenti,iuxta pri-
marnm qualitat itm permixtioncm , calidum enim &ficcum, fr!gidum,<&- hiimidum principcs qiulitatcsjitnt, 5 w
tjuxhu:ufmodipermixtionemfortiuntur,namcaiidum cum ficco ,cjrhnmido conuenit ,item frigidutn cutn
ftcco,cjr hitmido. Vnde commixtiones quatitor habentur , prima calidi & hutnidi; altera calidi &ficci; ter-
tiafiigidi cjr hutnidi, ultima frigidi cjrficci. fic qitatuor vcntos medici pofuere ,fcd ego potius eos a quatuor
mundi cardinibus orientes,dixerim,itaeJ]ediJiinc7os,utSolanits a Sole Oriente , Fauoniits ab Occidentet
^Litfter a Meridie, Septentrio aparte polifitpertoris diclusfit . Conuenit enirn magis rei naturx & obferua-
tioni buiufmodi diftintlio . Vnde Vitr.inquitplacuiJfenonniilLisventos effequatuor diclos a quatuor cali
regwmbus prxcipuis. nam Sol xqitinotlialt ortu, &■ occafit oriens , occidensq; ditas oppofitas caeli partes di-
ftinguit. pariforma cum in meridie cernitur, partem mediam inter utranque difcernit, a qua, cjr ab oppofita
ditos alios uentos ponit , cjr ita qitatnor numero ejfe ventos aliqui uolueritnt. .Ac huiufmodi ventorumparti-
tio pbilofopbis , c]r ^Lsirologts peculiaris . ^ilter modus esl ventos diftmgitere ab euidentibus cceli partibus, <Je

unde

T "-^ / M V'~ S. 41

unde Sot oriri, & occiderefolet qiiatuor anni temporibus, hitiujhiodi aittempartes fimt , triplex ortits, <eqiti-
- notliatis , de quo ditlitm esl,Hybcrnits , <&■ xttiuus ; & triplcx occafusfimiti-ratione ditlus. item meridiest
& Septentrio iampofttis partibus . Vnde oClofunt ventifecundum hanc diflintlionem.hinc Vitr. in^itit.

Sedqui diligentiusperquiliuerunt, tradiderunt eoseffeoclo ,maxime quidem Andronicus Cyr-
rheftes. Qui etiam exemplum collocauit Athenis turrim marmoream ocl: igonon, & in ftn«ulis late-
ribus odtogoni , fingulorum uentorum imagines exculptas , contra fuos cuiufque rlatus- delionauit.-
{upraqjeamturrim marmoream metam perrecit» &infuperTritonema?reum collocauit dextra ma-
nuuirgamporrigentem ,&itaeft nuchinatus ,uti uentocircumagerctur , & femper contra flatusr»
confiiterct,lupraq;imaginem rllrhis iienti indicem uirgain tencret. Iraqiiefuntcollociti inter Sola-
num, & AuitrumabOrientchyberno , Eurus :inter Auftrum & Fauonium ab occidente hvberno,
Affiicus. inter Fauoniu, & Septentrionem , Caurus, quem plures uocat Corum.inter Scptcntrionem,
& Solanum , Aquilo. Hocmodo uidcture(leexpi'enum,uticapiatur numerus , &no,nina, &: par«
tes, unde fi.itus uentorum certi fpirent.

Hanc diflmtlwncm capit Vitr. tanquam diligentius animaduerfam , exemptumq;' ^Andronici ponit , qui

jlihenU turrimmarmoream otio latertim conflruxit, & in fmgulis latenbus ftngulas ucntorum imagmes

exculpt as cottocauit , crfupra turrim uolubilem Tritonem dereum pofuit , ut flante uentofkciie uerteretur.-

quod noflris temponbus obferuatumpaffim uidemus , utfciamus , qua parte quis jpiret itentus . jltta difiin-

■Xiio uentorumpaies anthorcsrepentur, multienim a duodecim figniferi partibus duodecim ventos enume-

rant. partes autemfigniferiftgna uocantur ,fub quibus Sol progrediens uim habet commonendorim uento-

rum.fedhxc difliniliojLflrologoriimpropria efl. C-eterumfi uelimus etiam nautarum rationem habere , alifi

qttoqite ventorum diflintlioncm inueniemns, comrnoditate enim & ufu nauigantes , duo & triginta nento-

rum nomina poftere . eaq; in pixidefua collocarnnt. hanc nos hic defcripfimus,ut qux ditlafunt fiiciliusper^

ctpiantur: fi itero aliqua alia uentorum diflintlio reperiatur, quemadmodum inferius eos uigintiquatuor ali-

.quifaciunt , idalio atque aliofine, & propofito faitum effe intettigendum efl . Sed inconflans adhuc vento-

. rum appellatio uideripotefl, quoniam meridionales venti nobjs qmfl.int, polares oppofit£ parti habentur, &

econtra.namuenti qui a Septentrione flant ,meridiani funt illis , quibus aii::s uertex elcuatnr : mittatur

etiam itentorum qualitas, & qui nobis fiigidi funt , attjs calidi habcntur . Itetnji a loco imde ueniunt fuman-

tur ventorum nomina , incerta nomenclaturafumetur, nam qui nobis lybicus dicitur, quod ab Lybia ueniat ,

,C*r occiduus & orieutatis aliqttibus orbis incolis habetur,qitapropter u venti, qui aparticulari fitufiimuntur,

■ * . non uidcniur habere reiiam & uuiucrfalemfuorum nominum dijim&ionem . Vnde aliqui uoluere commur.io-

ri & certiori quadam ratione, occiduos orientales, dexteros , acfmiflros uocare ventos .

C^vod cum ita exploratum habcatur,ut inueniantur regiones , & ortus eorum , fic erit ratiocinan-
dum . Imtenta linea meridiana umbrs a Gnomone direilo ,fkcile inueniuntnr puntla , &■ regiones, a qui-
bus uenti oriuntur . quare Vitr. buiitfmodi Une<£ inuentionem quxrit hoc loco. inquit igitur.

Collocetvr. adlibellam marmorcumamuiiurnmedijsmcenibus, autlocusita expoliaturad re-
gulam & libellam , ut amufium non defideretur , iupraq; eius Ioci centrum medium , collocetur xneus
Gnomon , indagator umbra?, qui Grarcc axiadiipj.i dicitur . Huiusantemendiana circiter-horam quin
tam ,fumendaeftextremaGnomonisumbra ,& punctolignanda . Deindecircinodiducfco ad pun-
Aum , quod eft Gnomonis umbra: longitudinis fignum , ex eoq; a centro circumagenda linea rotun-
4° dationis : itemq; obferuanda poftmeridiana iitius Gnomonis crefcens umbra , cV cum tetigerir xrirci-
nationis lineam , & fecerit parcm antemeridianx umbrae poftmeridianam , iignanda piindto . Ex his
duobus fignis circino decuffatim defcribendum , & per decuflationem & medium centrum linca ncr-
ducenda ad extremum , ut habeatur mcridiana & feptentrionalis regio .

Inuenta linea meridians, umbrx inpiano xquato ,fiicite re^iones uentorum omninm inucniuntur . Ouare
Vitr. fkciie , &fcite admodum meridianam iineam docet inuenire . In medio igitur urbis cottocan iubct pl 1-
nam , & deformatam marmoream tabulam , regula , & libelia penitus ex&quatam , & Uui^atam , qu.am uo-
cat ^imujfium , ^imuffis emmfiibrorum , & tapicidarum reguta , qua ad dirigenda ligna , Ltuigandaq; faxa
utuntur , in cuius medio adperpendiculum xreumflyiumfigit, quem Gnomonem uocat , quia direiius fuper pLt
no angulum reclumfhcit : hunc etiam umbrx indagatorem ab effetiu nominat, quod & Grxci /a e*r,™* Wft*?
5 ° appettantes . Lucente Sole obferuat iongitudinem umbrs. , quam Gnomon iacit per horam antemcridiem ,fex
tam enim horam meridianam fkciebant antiqui , cumfemper in duodecim partes dietn diuidebant : quinta igi-
tur hora erat proxima antemeridianam . Sed nihit refert , etiamfiab hora quartafiat obferuatio , nifi forts
commodius quinta hora capiatur , breuior enim tunc ttmbra cernitur , aitiorcm partem occupante. Sole . Ob-
feruata igitur Gnomonis umbrx extremitatc hora quinta , fi^nataq; in ^Amuffio extrahitur Gnomon y & lcco
eius centrum circini ponitur , didutloq; altero crure adfignum extremx umbrxdefcribitur orbis , posimodi-m
Onomon eodem priori loco direclus ponitur , & expetlandum efl donec umbra extrema einfdem Gnomonispofl
meridiem circmationis ivneam tangat,fignandumq; iterum & in eadem circinatione extremum tcmbr&,atq; ita.
duofigna habentur,alterum umbne antemeridianx borx qiiintx,alteri:m umbrceposHmeridiana: borxfcptimx .
nam cumfot xquabititer ab ortu,ufq; ad meridiem afcendat,& eodem ordine ac tempore a meridiead occafitm
60 defcendaJtneccjfe eli ut eodemfiatio a quinta adfextam afcendat,quo afexta adfeptima defcendit ; coibcato^

D 3 igitwr

<p_ L i B E \

iytur centro in extremo umbrx horx quintx,& diduclo altero pede ad cxtremmn horx feptimx, dncetur linea
fircin.riop.is occulta,eodej; rnodo collocato pede in extremo horxfcptitnxftgno, & didttdo altero pcd-: ditca-
.1 linea circinationis ocadr.t, -j- quibusp.irtibus ntrxq; circinationis Lmexfefe mutuo fecab'ut,qttodJh
tra,i~ „:(ra fict,:bi puntla fkcienda.qux posica una linea dirccia coniungvnda funt , Hanc lineam jneridianam
uocat,fcclioncm attttm illam utriufq; linex circinationis decuffationt- nonnnat, na dccujfare esi informa X. Li-
tcrxfc Je. fccarc , ac in duas partcs diuidere. ucrbion csi Ciceronianwnin librode uniuerfitate. extremum igi-
tur unumlmex meridianx auflralem , alterttmjcptentrtonalemplagam tndicabit , quibus inuentis fkcile ejr
rcliqux regiones inueniuntur . tdeo Vitr. inquit .

Ivnc poltcafumenda eft icxtadecimapars circinationis lineae totius rotundationis.centrumq;
eollocandum if» mcridiana linea > quat tangit circinationcm , & fignandum dextra ac iiniftra in circina ro
tionc, & meridiana,& feptentrionaliparte , tunc ex lignishisquatuor per ccntrum medium decuf-
fatim line* ab extrcmis ad cxtremas circinationes perduccnda; . ita Auftri , & fcptcntrionis habcbitur
o&aua» partis dcfignatio . Rcliqux partes dextra trcs , & finiftra treshis a?qualcs diftiibuenda» funt in
tota rotunditate , ut xqualcs diuifiones oclo uentornm defignata: in defcriptionc .

Toterat Vitr. hxcfkcilius dicere , nam inuenta linea meridiana potcrat dicerc lineam meridianam effe de-
cujfandam alia Linca , qi'X o[}endet orientis , & occidentis uentorum rcgiones , inde duas lineas alias ducen-
das , qux ctrcinationis lineam in alias xquaspartes quatuor fecent , ltndealix ucntorum regiones collocaripof
fint . Sed quia itoluit uentorum rcgioncs per medium fccari , iierbt gratiaftgnuni jluflri & Euri rccla Linea in
crrcinationc coniungi , eandcmq; lineam in medio fccari linea alia , qux a circinationc pcr centrum ad partem , .
oppofitarH ducatur , ideo fumpfu fextamdccimam partcm totius circinationis , ttt indefequatur,quoi dicit. zo

Tv.vi perangulosinter duasucntoruTiregiones,&platcarum ,& angiportorum uidcnturdcbcre
dirigidcfcriptioues . Hisenim rationibus,& ea diuifionecxclufaeritexhabitationibus,& uicis uen
torum uis moicfta . cum enim platee contra dircclos ucntos erunt contormata» , ex aperto cccli fpatio
impetus,ac fiatus frcquens conclufus in faucibus angiportorum , uchementioribus uiribns peruagabi-
tur.quas ob rcs conucrtcndx funt ab rcgionibus uentorum direfiioncs uicorum , uti aduenicntes ad
angulosinfularum franganrur , repulfiq;difsipentur.

Ex diagrammate fkcile intelligctur , quod Vitr. hoc loco , & inferius etiam dicet , quare duas defcriptio-
nes pofuimus , alteram qua linea meridiana inuenitur , altcram , qua in otlo partes uentorum rcgiones diflri-
buu/itur &J'unt numeris III . & Illl. notatc . ,A esl centrum ubi Gnomon colLocatur , JL F. esl Gnomon ,
iAC. umbra antemeridiana . jLB. umbrapoflmeridiana. D. dccuffatio. DE. lineameridiana.inaltcra 3°
dcfcriptione . FD. efi Lineameridiana. KF. uel F I. pars fextadecima . Ter angulos igitur,qui funt inte
duas ucntorum regiones diriguntur uix , uici ,pLatexq; ita enimfiet, utflantibus uentis eorumfpiritus fiangan
Uir in angulis infularum , id e(l priuatarum domimm: I\omani enim priuatas domos feiunclas cons~litucbant,nec
coniunclas commnnibus parietibus effe uolcbant,ideoq; eas infuLas uocabant .

Fortassp. mirabuntur ij, quimultauentoium nominanoucrunt,quodanobisexpofitum fittan
tummodo oc~to efte uentos . Si autcm animaducrterint orbis terra? circuitionem , per Solis curfum,&
Gnomonis cquinocrialis umbras , cx inclinationc cecli ab Eratofthene Cyrcneo , rationibus mathema
ticis , & Gcometricis mcthodis efte inuentam ducentorum quinquaginta duummillia ftadiorum,qua»
fiuntpaffusfcmel& triciesmi!liesmille& quingcntics mille,hiiiusauteino&aua pars, quam uentus
tcncrc uidetur,eft ter millics mille,& nonirigeiities trigefies icpties millc , & quingcnti paiTus , non de- 4°
bebuntmirari fiin tam magnofpatio unus uentus uagando inclinationibus,& rccclsionibus uarieta-
tcs mutationc flatus faciat.

Obicclioni rcjpondet Vitr.nonajpernendx . Qiixri cnim poterat cur cum plura uentorum nomina regio^
nesq; a maioribus inuentxftnt,ipfe tamen otlo tantnm pofucrit f1 Qnare ne dubitemus amplius , refpondet hunc
in modum . T^pn esl mirnmfi magnojpatio peruagando ucntns unus ceffatione , rcdituq; multasjaciet uarie-
tates mutationum , e quibus diucrfa nomina fortiatur , nam ttalde lata csi uenti cuinfque regio , iindefit, ut di-
uerfi artliori ffiatio ucntos feiungant pluresq; cx uno faciant,quod cjr nautx commoditate quadam fecere ,
duoq; &■ triginta nomina uentorumpofucrc . Sed quxripotefl quam magnumfit illud fpatium , quod ucntus
unus tenet . {{ejpondetur oclauam effe orbis terrarumpartcm , qux cflpaffuum 3937500. cum igitur uenti
mutationem capiant ex immcnfo fere Jpatio , aut propter oppofitos montes , aut ob terrx altitudinem,fiuc ha- 5 6
litunm cxcejfu & defetlu , fiuc aliam ob caujam , non cil quod miremur ,fi a lateribus oflo prxdiclorum ucn
torum alij pofttifunt , quos Vitruuitis numcro quatuor & uiginti ejfe dicit . Sed unde illud quod otlatta pars
orbis Jpatiumtenet pafluum 39037500 .id obj'cruaJfeEratofl})cncmCyreneumdicit,quirationibi'.s mathe-
maticis , & Ceometricis mcthodis orbis terrx circuitionem imtenit effepaffuum . 5 1 5 00000 . rationes autem
mathematicas & Geomctricas , quas intclligimus cum pcr Solis curfnm , & Gnomonis xquinotlialis umbras
ex incLinatione cceli inuejiigauerit orbis circuitionem , quod hocmodo tentatut. Loca duo in ^icgypto nota con*
fiitttit Eratoflhenes, Syenem , & ^llcxandriam , quxfere idcm habent nicridianum, uel Longitttdinem eandem,
cjr ab intertullo inter utranque ciuitatcmpofito , totius orbis magnitudinem argttmcntatus esi , erexit Gno-
moucni lAlexandrix , & in mcridie cum SoL ca ncrijignum ingrcditur , duos SoLis radios confiderauit, aitcrtm
fupra Syencm adperpendicidum cadentem , ca emm cmitasfub xjiiuo circulo ponitur, aLterum Mcxandrix, Sd

qui a

v K i m y s. ^j

Trofchemate . I.
t. Solanus. p. Fauonius , uel Zephirus. T. Septentrio , Aparentias. 0. ^fufler . M. Caurtts.
L.Ufricus,Lybs,Corus. S. Eurus. G. *Aquilo. i. Euro Aquilo. j. Euro auHer. 3. iyiow
tus,Unflro affrictts» ufque ad reliquos mminaformare oportet.

!•

29

3°

4©

50

Trofchemate. II.
a. Solanus. h. Septrentrio. c. Fauonius. d. jLufler. i. Eurus. f. jfffricus. g. Caurus.
h. jlquilo. I. Carbas. K. Boreas. L. Supernas, M. Callicus. "tL. Trafcias. 0. Corus.
T. Circius. Q^ Etheft£. !{. JLrgefles. S. Subuejperus. T. Lybonotus. V. jlltanus.
. X . Lenconotus. Y. Vulturnus. Z. Cecias. # . Qrmthk .
60 Trofchemate. f.

Jt. Jaexandria. b. Syene. ad. Gnomon. c. centrum . fbc. & edg. radijfolis. adg. &
acb. angulifimiles.

qui a Gnomonc iapofito Septer.triov.cm uerfus mittebatur , ei~i cnim Mcxandria citra xftinnm circuhim . his
pcraciis e.\ rationc , qnain bai/ct Gnomon adimbram , Geomefricauia mnefut angidionfub Gmmone , & ra-
*Mo Solis t cififir^buiifui/ cfic partcm quinquagefrmam reftoriM a/igidorum qitatuor, quare cwn is angnlnsfit
u lo , qucm folis radius in tcrrx centro per Syenem dcmijjus una cum Gnomone Mcxandrixpa-
fito , qttcm imaginamur etiamfcrri ad centrnm tcrrx , nxm cum radufere 'effent paralieli , cjrfimiles , anguli
quoquc mutuo reffiondebant , necejfe eratfpatium illitd arcitmfcrentix , inter Mexandriam , & Syenem pofi-
tum cfle totius partem qumquagefimitm , cumq; illud dimenfum cffet fladiorum 5000. continuo fequcbatur >
totnm orbem ejfe fladiornm ; 5 0000 . cumq; otlo Sladij milliare faciant , confequens eft ut 1 5 0000 .fladia
fint nulliaria Jizo^O. atqv.e il a vlimus , Vitruuius , aliiq; authores componendt fnnt , &• ft dittcrfitas aliqua t Q
eft inter cos , cam a menjitrarnm diucrfitate prof.cifci pul 0 . Hxc exfchcmatc nbi \. habcbis .

Itaqvk dcxtra, ac liniftra circa Auftrum , Euronotus,& Altanus flarclolent ,circa AffricamLi-
bonotus , & fubuefpcrus . Circa Fauonium Argcftcs , & certis temporibus Ethelix . Ad latera Cau-
ri.Circius , &Corus,circaSeptentrionem Trafcias , &Gallicus. Dcxtraac Iiniftia circa Aquiloncm
Supcrnas, & Borcas,circa Solanum Carbas , & ccrto tempore Ornithix . Euri uub mcdias partes tc-
ncnt in cxrremis Cxcias & Vulturrws .

jltque hoc modo quatnor r> uigiiui nomina iientornm habentur , qucmadmodirm figura I. oftendit .

Svnt autcm& alia plura nomina , flatusq; Ventorum , a locis, aut fluminibus,aut montiumpro
ccllis trach. Prxtcrcaaurx matutinx , qnas fol cum emcrgit delubterraneaparte ucrfando pulfatac-
ris humorem,& impetufcandcndotnidens .cxpiimitaurarumantclucano fpirituflatus. quicu exor 2£>
to fole permanfcrint , Euri ucnti tcnent partes . Et ca re, quod cx auris procreatur a Grxtis riptf ui
deturcfle appeilatus. Craftinus quoqucdics propterauras matutinas Au//srtertiirefleuocitatus.

Videbat Vitr. multas ucntomm denommationcs a locispartiatlartbiis defmiptas , ncc ignorabat inconslan
tes eas efle appellationes , idco caspofmt , nt farcmas non effc curandum quid quifqi'.eponat,fedad rern ipfam
communi qnadam rat wnc uitendendum :funt igitur plura nomtnaflatusq; ucntorum a locis , aut fiaminibus >
aut montium proccllis tracla . VocatmontiumprcceUastempcslates,qux a qii.bitfdam thontibus i-.identur
proucniri, quodpatet his , qui mxta Bcnaaim incolunt , & alijs qui a montibns imbrcsproccllasprxuidctfH-
titras . Sunt etiam ltenti qui £rc>) alm uocantur^qaoniam ab humo exiliunt . altj iyx-.KTA qui a mar.s finibns per
fiant, allij Uvtptu quod a mbulis profluant.Sed qttis emtmcrabit totflatus nomirn , fitus , regionesq; Ventorid

Svnt autcmnonnulliqui ncgant Eratoithenemueram meniuram orbis terrx potuifle colligere, ^
qiix(iuceftccrta,fiucnonucra,nonpoteftnoftra lcriptura nonuerashabere terminationcs icgio- '
num unde uentorum fpiritus oriantur .

Quarnuis cpponant aliqni, ajfrmcntq; Eratoflhenem non potniffc ucram menfuram orbis tcrrx colligercnon
tamen impedtuut rationem Vitrmu , qux pofita cfl in eo maximo interuallo, quoi quifque uentus occiipat , in
quo plitrcs mutationcs folent fieriaccejfu , ejrrecejfu itentorum . idco inquit Vitr.

Enoo fi ita cft tantum crit , uti non ccrtam meniurx rationem , led aut maiorcs impetus,aut mino
res h.ibeant fioguli ucnti.

Si igitur nonxcrtam ticnti habcnt menfurx rationem , magnaq; occupant internalla , & quandoque maio-
vcs", qnaudoquc JMrtores habcaniimpetus , iMlrefert an certam orbismer.furam iiiuenerit EratoFtbcnes.ideo
Vitr. non cotkcndit pro Eratosihene ,fcdfuam fententiam titctur . Cxteriim obferitatum efl parti itni , qitam
gradirmappcllant m maiori aliquo cceli circulo rcjpondere in terris fexaginta duo millia pajjuunicum dimidio , ^°
ejr idco uniuerfum ambitum ejjefladia 180000. quxfnnt miiliarta 1 1 5 00 . Obferuatio aittcm bmuflmodt fu-
mitur bofmodo , mctimnr aratm cii adi magni intcrpofitum duorum locornm iterticibus.methnnr etiam loco
rum intcrnaUum m te>ra , qitod caliinteruaUo refpondet , idemq; habet ccntritm , & quoniam fira.les ciratm
fcrentix habent cumproprus arcidiscomparationem , ideo utfc habebit arats inter itertices locorum ad cir-
cidum Hniuerfum , ita fe babebit terreflris itinens Jpatium mter dtto loca , ad uniuerfitm tirrx ambitnm . Sed
hxc Geometris rcltnquendas , & Vitruuiana prxcepta audienda . Ouoniamigitur brciiius aliquanto uideba-
titr Vttr. expofnijfe regiones ltentorum , & qna ratione eorum flatns noxij nitare poffcmtts in dirigendis ut;s, &
angiportts ideo inqitit.

Qvoniam hxcanobisfuntbrcuiterexpofita,utfaciliusintclligantur, uifum cft mihi in cxtremo
uoluminc formam,liueutiGrxci ^ii.uuja. dicunt duo explicarcArnumita dcformatum, utappareatun 5°
de ccrti ucntorum fpiritus oriantur . Altcrum quemadmodum ab impctu corum aduerlis dircctioni-
bus uicorum , & platearum uitcntur noccntcs flatus . Idem repetit , qitodfnpra dixit ,fedfkcilius cjr ex
peditius.inquit igitur.

ERit autemin cxxquataplanitic ccntrum ubi eft litcra A. Gnomonis autcm antcmcridiana
umbraubieft B. Etabccntroubi eft A. diductocircinoadid (ignumumbrx ubi cft B. circum-
agatur linca rotundationis , rcpolitouuterh Gnomonc ubi ante fucrat , cxpectanda cft dum decrefcat ,
faciatq; iterum crefcendo parcm antemcridianx umbrx poftmeridianam , tangatq; lineam rotunda-
tiohis,ubi crit littcra C. tunc ab figno , ubi cft B. &ab(igno ubi eft C. circino decuffatim dc-
fcribatur, ubicrit" 1). Dcindc pcr decuflationcm ubi cft D. & ccntrumproducaturlincaadextre-
mum, inquacruntlittcrx E.F. hxc lincacrit ihdexmeridianx,& fcptcntrionalis rcgionis. Tum 60

, ■ circino

T ^. 1 M V S. 4J

circino totlus rotundationisfumenda eft pars fextadecima , circinijq; centrum ponendum inmeri-
diana linea , qux tangit rotundationem ubi eft Iittera E. & fignandum dextra , ac liniftra , ubi erunt
litter«e G. H. itcminfeptentrionali partccentrumcirciniponenduminrotundationis feptentriona
]i Iinea , ubi eft littera F. &lignandumdextraac finiftra,ubi funt littera: I. & L. & ab G. ad
K. &ab H. ad I. percentrum linexpcrducenda». Itaquoderitfpatiumab G. ad H. erit fpa-
tium uenti Auftri>&partismetidiana:. Itemquoderitfpatiumab i. ad K. erit Septentrionis. Re-
liquxpartesdextratres, acfiniftra tresdiuidenda: funt a:qualiter,qua: funt ad Orientem, inquibus
littera: L. & M. &aboccidenteinquibusfunt littera: N. & O. &ab M. ad O. &abL. ad
20 N. perducenda; funt linea: decuflatim.&ita eruntxqualiteruentorum ofto fpatiaincircuitionem.
Quse cum ita defcripta erunt in fingulis angulis O&ogoni , cum a meridie incipiemus , inter Eurii,
& Auftruminanguloeritlittera G, inter Auftrum,& AfFricum H. inter AfFricum,& Fauonium
N. interFauonium,&Caurum O. interCaurum,& Septentrionem K. inter Septentrionem,&
Aquilonem i. inter Aquilonem,&SoIanum L. interSolanum,&Eurum M. ita his confectis in-
teran<mIos O&ogoni Gnomon ponatur, & ita dirigantur platese,& angiportorum diuifiones. 1 ix.

Moaus antiquus fcribendi . 1 1 x . pro 0U0 , nam duo ex decetn huiufmodi nota auferenda fignificat , quem-
admodum nota 1 x . nouemfignijicat . reliquafuprafunt explicata . bic uero diagramma urbts , cum direUio
ne platearum ponetur .

10

De eleffione locorum ad ufum communem ciuitatis . Cap. V II.

IuifisAngiportis,&plateisconftitutis,arearum eleCtioadopportunitatem, & ufumcom-
munemciuitatiseft explicanda,jedibus facris, foro , reliquisq; locis communibus. Etfi
erunt mcenia fecundum mare, area ubi forum conftituatur, eligendaproxime portum;fin
autemmeridiana,inoppido medio.

TrxcinUa munitaq; ciuitate, diuifis iticis, plateisq; . Dislributio qmrenda esT arearum, ubi adificia ad
itfum communem ciuitatis coUocandafunt. Communia&Tnblwaopera tum ad defenfionem,tumad reli-
gionem,tum etiam ad opportmitatemfpeUare dixit. HaUenus tranfaUa funt , qux pertinent ad diftribu-
tionem eius partis, qute propria eft defenfionis : nunc alias aggreditur , quare hoc Uco agit de diftributione
3 ° operum, qu& ad religionem, & opportunitatem pertinent . Tertio autem, & quarto , & qitinto Ubrofymmc-
tricvs, & dijpofitiones eorum operum, ordinem item,decorumq; expediet. Qupd igitur dicitur hoc locofkcil-
limum eft,nec noflra indiget declaratione.

Ae d 1 bv s uero facris, quorum Deorum maxime in tutela ciuitas uidetur efle,& Ioui,& Iunoni,&
Mineruse,in excelfifsimo loco, unde moenium maxima pars confpiciatur, area: diftribuantur; Mercu-
rio autem in foro,aut etiam uti lfidi,& Serapi in emporio. Apollini, patriq; Libero fecundum thea-
trum. Herculiinquibus ciuitatibus nonfunt gymna(ia,neque amphytheatraadcircum Marti extra
urbemfed ad campum. Itemq; Veneriad portum. idautem etiam Hetrufcis arufpicibus,difciplina-
rum fcriptis , ita eft dedicatum. extra murum, Veneris,VuIcani,,Martis fana ideo co!locari,utinon
infuefcat in urbe adolefccntibus, feu matribus familiarum Vcnerea libido.VuIcaniq; ui e mcenibus,re-
4° ligionibusq;, & facrificijs euocata ab timore incendiorum a:dificia,uideantur ljberari . Martis uero di-
uinitas cum fit extra moenia dedicata, non erit inter ciues armigera diflenfio.fed ab hoftibus ea defen-
fa, & bcllipericuloconferuabit. ItemCereri extraurbemloco, quononfemperhomines nifi per fa-
crificium, neceffe habeant adire,cum religione cafte, fanftisq; moribus is locus debet tueri. Gsterisq;
dijs ad facrificiorum rationesaptx templis arese funtdiftribuenda?.

Minerua arcibus praerat, luppiter item,fed lunofuprema Dea , utpote Iouis coniitx in excelfis locis ha-
beretemplnmdebet. Mercitrius iucri prdfes, uelinforo,uelinEmporio. jlpoUo,& Bacchus ludis cum
honorentur,apudtbeatrum. Herculesexercitij,&pugn£caput ad circum,uel amphitbeatrum. & ita ut
qnifque poftitlat , aptum locum,areamq; pro templorequiritur. Hocpr£cepto admonemur etiamms,quo lo-
co mpnafteria bominum, yirginumq; clauftraponenda , &ubiforum, e-r regia coUocanda, quaomniaiudicio
5 ° ^irchiteUi, & ufui, commodoq; ciuitatis relinqtto.& ad dijpof/tionem pertinent,& diftributionem,communi
quadam ratione. qux uero adfymmetrins ft>ettant,fuo loco explicabuntur,ideo inquit.

De ipfisautem ardibus facris faciendis,&de earum fymmetrijs,in tertio,& quarto uolumine reddatn
rationes, quiainfecundouifumeft mihiprimumde materia: copijs,qua: in ardificijs funt parandse,
quibus fintuirtutibus , & quem habeant ufum exponere,commenfus a:dificiorum,& ordines,& gene-
ra fingula fymmetriarum peragere,& in fingulis uoluminibus explicare.

Tipnfine ratione infecmdo agitur de materice copvjs, nam priits de materia agendum quam deforma,tum
quia expeditior, & breuior eft ciws traclatio, tum quia natura ipfa prms materiam prxbet, eademq; matenes
fluribus formis inferuire poteji. Similem rationem obferuat jlris~lotelei in Tbyftcis.

^Q Finis Trimi Libri.

4«

M-

V I T R V V I I D E

ARCHITECTVRA

LIBER SECVNDVS.

Trocemiurru.

lo

Inocrates Architcftus, cogitationibus, & folcrtia frctus > cum Alcxan-
derrerum potiretur, profectuscft a Macedonia ad exercitum ,rcgiaj cu-
piduscommendationis. Is epatriaapropinquis,&amicis tulitad primos
ordines, &purpuratosliteras,utadit'us haberet faciliores,ab eisq;acce-
ptus humane,petijr, uti quam primum ad Alexandrum perduccretur.Cum
polliciti eflent, tardiores fuerunt , idoneum tempus expe&antcs . Itaque
Dinocratcsabijsfcexiftimans illudi, abfcpetijt prarfidium. Fuerat enim 1Q
amplifsima ftatura, facicgrata, forma,dignitatcq;fumma . Hisigitur-na-
turarmuneribus confifus, ueftimenta pofuit in hofpitio,& oleo corpus
perunxit,caputq; coronauit populea fronde, leuumhumerum pclle lconi-
na texit ,dextrac|; clauam tenensincefsitcontratribunalrcgisius diccntis. Nouitas populumcum
auertiflct,confpcxit eum Alexander,& admirans, iufsit ei lociim dari ut acccderet , intcrrogauitq; quis
cffct. At illc, Dinocrates, inquit, ArchitcctusMacedo, quiad tecogitationcs&formasarferodignjs
tua claritate.Nanque Athonmontem formauiin ftatux uiiilisfiguram,cuius manuleuadelignauici-
uitatis amplifsima: maenia, dcxtra pateram, qua? cxciperet omnium fluminum , qua: funt in co mon1
tc, aquam,utindcinmareprofundcrctur. Delcfcans Alexandcr rationc formoe ftatim quadiuit, fi
eflent agri circa, qui polTcnt frumcntariarationc eam ciuitatem tucri. Cum inucniflet non poflenifi
tranfmarinis fubucctionibus: Dinocratcs( inquit ) attendo egregiam forma» compofitionem,& ea de- *
leclor.-fcdanimaduerto, fiquis deduxerit eolocicoloniam ,foreut iudicium cius uitupcretur. Vt
cnim natus infans fine nutricis lade non potcft ali,nequc ad uita: crefcentis gradus pcrduci,fic ciuitas
fineagris,& eorum frudibusin mcenibusafflucntibus nonpoteft crefcere, neclineabundantiacibi
frcqucntiam habcre, populumq; fine copia tueri . Itaque quemadmodum formationem puto proban-
dam,ficiudico locum lmprobandum;teq;uoloefTe mccum, quod tuaopera fum ufuius. ExeoDi-
nocratcs ab rcgc non difccfsit, & in Aegyptum cft eum profccutus . Ibi Alexandcr cum animaduer-
tiflct portum naturalircr tutum,emporium egregium, campos circa totam Aegyptum frumentarios,
immanis Huminis Nili magnas utilitates, iufsit eum fuo noniinc ciuitatem Alexandriam conftkuere.
Itaquc Dinocrates a facie, dignitateq; corporis, commcndatusad cam nobilitatcm perucnit

Cum de locornm eietlionc multa infnpcriori libro ira.Ba.ta. niderimus, cumq; rrbem mosnibm circmidare ^"
doctiiflct Vitru. deq; propngnacitlis, munitionibits , uiarum/j; direUiontbns abunde dtjfcrucrit : confequcns
ejl prinfquam ad alia progrediatur, utde ea, qua in xdificando , materia ntinmr ,fermont-m faciat . primnm
quia res poHulat , itt pojiqnam deforma in uniuerfum tradita prxccptafunt, de matcria Jiatim loqttatnr , irt
ijuamforma inditcitur . Dcindc quiafacitts , & expedita ejl ea ratio , a qua cumfe explicarefiatim deberef,
ne rcliquis moram facerct,peropportune dc materia orationcm injiituit : Ofieditq; quid JircbiteSo elfet optts,
& qua ratione id totum in liruUuraponerctur , nam non eslfatis copiofam & eletlam materiem babercfed
illud maxime dignofcendum esi, qna ratione in opus deducatnr , ut domus bene, & ratione xdificata,nonma-
le matcriata , ac ruinofafit. Jlgit igitur infccundo libro de toto boc gencre , qnod ad materiam ffedat . Dc
latcrtbus , de arena , de calce, dc pulncre Tnteolano , de lapidicinis , de gencnbits slru&nrx , & de earmn
qualitattbus, rnodis, ac locis, de matcrie cxdenda, & buiufmodi rcbus , quas neceffario in xdificando babe-
rc debcnins. Sed antequam ad bxc deueniat , multa de prifcorum bominum uita , deq; initiis bumanitatts, &
ddifiaorum primordiis edifferit. moxrerum principia, cuiufmodi ab antiquis pofitafunt ,breuiter percirrnt.
Cxtirnmfnbt ilitcr admodum, ac ingeniofe proamium buic tibro appinxh , nam cum maxime attcndamus ad
ea, quxfiatim obuia nobis,& ab initio proponuv.tur, cumquc ucllct autbor maxime nos aducrtere ad rem ual-
de necejjariam, buinfmodi procrmio nfus cu,nt commodo utcrclur cxcmplo. 7{am prxter cxtera, illudinpri-
mis obfeniandum ejt,utperopportunis locis urbes condantur , quia non natura folum & defcriptione , xdifi-
ciorumq; pulchritudine rrbes nobiles extrnendxfnnt,fedfitu, & locorum commoditate infignes,ubi mclus,et
rerum copia fit expeiita ; inbabttabiles enim, & dcfcrtas urbcs facit inopia . eontra uero celebres , e> fre-.
quentes reddit copia , qttxfoli ubcrtate , cceli clementia, fluiiiornm commoditate , portuum Jecurit ate augc-
rifolct , qtiodfi naturx addatur induftria , ibi nobdcs mcrcatus, emporia , nundinxq; celebrantur. Legtmus &d
\ apud

5o

s jr $ v Jt^ d v s. 47

apudMifl. ( fi cvis ille est liber qni de mirabilibus infcribitur;]) Carthaginenfium msrcatores o'im extra
Cades dierum qnadraginta itinere (fireclememini ) infldam in Qceano reperifie fcris tantum babitatam,
c£terum cali temperie , agrorumfcrtilitate , arboritmproccritate , & flumornm mxgnitudine prxclaram,
qnam cumincolerc capiflfent , multi in patriam redettntes alioseo migrare hortabxntur . Qjtxmobremedt-
Bo cauere Carthaginenfes , ne quis ulterius eb transfretaret, ne deferta omnino Cartbago relinqucrctur, tan-
tnmualet foli , cxliq; benignitas . Quare adhxc animaduertcns Fitr.procemio nfus efl,inquo Aiexandriy
& Dmocratis uteretur exemplo , quo nos commonefaceret, qivbus in locis urbes condi deberent.

Dinocrates Architectus. Licet StafichratcmTlutarchus legat , & alij non D:nocratem,feduel Chino-
cratem, uel Chiromocratem , cum vlinio tamen, Solino, & Xenophonte Dinocratem legerem, nifi Democra-
10 temexGr£cainfa-iptione,( MVhiUndro placet, ) legendum putarem. Cogitationibus.&Solertia.
■ J<[pn oblitus eonirn, qitccfecundoprimi libri capite Vitru. dixit. Dijpofttionis Ideas \naflci, ex cogitationc,
&inuentione , hoc loco itfus efl his uerbis, cogitationibus, & folertia, quibus Dinocratem fuijfe jLrchiteilii
esrendit , quare & infra paidoposl , { Jlt ille\(inqitit)Dinocrates jLrchiteflus Macedo , qui ad te cogitatio-
nes , drformas affero dignas tua claritate. \ nam quid aliud inmtunt tterba ill.i £ cogitationes, & formas \
nififhbricam, & ratiocinatioaem ? quod figniflcatur, & quodfigniflcat? opus , & operis rationem s3 ex qui-
bus orta jLrchitetiura esi, utpriori uolumine oslendimus . | f/Ldprimos ordines , & purpuratos . \ Qui
penesprincipes dignitate reliquos anteibant,purpurea ttefie utebantitr, hos purpuratos & primi ordinis Vi-
trttuius appellat. \K[amq;jLtkonmoatetn.\ MonseftinterTbraciam, & Macedoniam nunc Sanffus
mons dicitur, lat. gr. 41. 10. long. 51. T>ulcbrumfani,&fubtileDinocratis inucntum, modo proui-
20 fum conftlio fuo eflet, quarationemultitudo municipiorum ,& incolarum tanta,quantam in urbe tllafua
concludere uolebat,ali poffct, nam ad decem mil. hominum fitmmam afcendebat. Ceteru depotu optime atlu-
ri erant, cum tot aquas unum tn alueum corriuare uellet . Sed nec uicini agri , nec portus , nec nauigabiles
fluuvj erant, undc fuppeditari copia itllapoffet . Quare ne idern nobis accidat Vitr. monet,jLiditq; rationem
pulcherrimafimilitudine conflrmatam , quam Dinocrati yllexander attulit, de nutrice , & infhnti. \ lufflt
cumfluonomine jLlexandriam conflituere.\ Legitur apud Iiislinum Cleomenem jLlexaniriam miiflcafle,
fed biec alijs. ^ilexandria vrbs e(i ^Leg ypti , de qtta idem multa dicit librofecundo.

Mihi autemImperatorftaturamnontribuitnatura,faciem deformauit a?tas,ualetudodetraxit
uires, itaque quoniam ab ijs pradidijs fum defertus» per auxilia fcientii , fcriptaq; ( ut fpero ) perue-
niam ad CGmmendationem.
3 ° Etfiforma corporis commendabiles fiunt homines , ducimitr enim ad id , quod pulchrum efl , nifi tamen
interiori pulchritudine , id eft uirtute , aut doclrina pr&ditifmt , quod primo intititu ftbigratiam ob infignem
fpeciem comparauerat , mox confuetudine flt odiofum , nam qnanto prxflantior corporeett animus, tanto (pe-
ciofum magis, amabilius , & optabilius efl animi ornamentum, quam corporis pulchritudo . commendat igi-
turfle ipfum Vitr. ab ammi dotibus,cum natura illi bona corporis denegauerit.

Cvm autem primo uoluminc dc ofricio Archite&ura:, terminationibusc]; artis perfcripferim:item
de mcenibus & intra mcenia arearum diuilionibus,infequaturcj; ordo dc xdibus facris, & publicis ardi-
ficijs , itemcj; priuatis, quibus proportionibus, & lymmetrijs debeant efle, uti cxpliccntur: non pu ta-
ui anteponendum,nifi priusde materiaj copijs, e quibus collatis atdificia ftructuris, & materia; ratio-
nibus perficiuntur, quas habeant in ufu uirtutes , expofuilfem. quibusq; rerum natura principijs, eflet
40 temperata dixiflem. fedantcquamnaturalesresincipiam explicare,de xdificiorum rationibusunde
initia cceperint,& uti creucrint eorum inuentiones , anteponam,& infequar ingrefliis antiquitates re-
rum naturje, & eorum, qui initia humanitatis , & inuentiones perquifitas, fcripferant praceptis dedi-
cauerunt. Itaque quemadmodum ab his fum inftitutus.exponam.

Termtnationes artis illxfttnt , de qitibus fecnndo primi uoluminis capite differuit, cumdiceret.

Architefturaautemconftatex ordinatione, quatGrjece tL£,h dicitur,& reliqua.

Terminatur enim , & prxfimtttr ^irchitetlura illisfex rebtts , quibufdam quafi formis , unde & infra in-

qitit eadem loco. f Htefunt terminationes diflpofitionum. \ Concludit autem hts uerbis ordinem , qticmfe-

cundus liber habet ad reliquos, quafi dicat ubi deforma in uniuerfltm dixerim , tttpofe de re illa , qus & no-

men, & uim rebus tribuat, confequcns efl,ut de materia quoque agam, prittfquam pergam ad reliqua.-fed de

5 9 materia expeditius agetur,fi rerum initia, ex quibus tanqttam elementis res conflant , primum traclauero,uis

enim elementi, & qttalitas esipernofcenda,ut ufits effeclusq; lignorum, lapidum , cMerarumq; rerum,quibus

nobisefl opnsin tsdificationc, dignofcamus. quareinquit.

Nilipnusde materiecopijse quibuscollatis a;diricia,ftrucT:uris ,&reliqua.

Vt autem originem ponat unde profellafit ratio illa, qua uaria indigere materia homines cceperint, prius
deprifcorum hominum vita,& de iw.tus humanitatis edijferit.

60 . De

48 L I E E 11

De prifcorum bominum uita,&deinitijs humanitatis}atque
tectorum,& incrementiseorum. Cap. I.

^&Prfi Om'ncs> "ctcri morc,ut fere in fyluis>& fpcluncis,& ncmoribus nafcebantur, ciboq; agrc-
II pr-^ i fti uefccndo ,uitam exigcbantjinterca quodam inloco ab tempcftatibus, & uentisdcn-
■j E?^ ^ fc crcbritatibus arbores agitatx,& intcr fe terentcs ramos ignem cxcitauerunt.ex eo fla-
gLroCT C| ma uchcmenti pcrterriti, cjui circa eum locum f ucrunt, funt f ugathpoftca rc quicta pro- : 0
pius acccdcntcs, cum animaduertillent commoditatem magnam clfc corponbus, ad ignis teporcm li-
gnaadijcicntcs, &cum conferuantes aliosadducebant,& nutu monftrantcs oftcndcbantquashabe-
rcnt cx eo utilitates. in eo hominum congrellu cum prohmdcbantur alitcre Ipiritu uoces , quotidiana
confuetudine uocabula , ut obtigerant , conftituerunt : deindc figniflcando res fxpius in ulu ex euen-
tu fari fortuito cceperunt,& ita fcrmones inter fe procrcauerunt . Ergo cum proptcr ignis inucntio-
nemconucntusinitioapudhomincs,& concilium,&conuiftuseflct natus,& in unum Iocum plures
conucnirct, habentes a natura primum prxter rcliqua animalia , ut non proni , fed erecSi ambularenr,
mundiq; & aftrorum magnificcntiam aipicercnt , item manibus , & articulis , quam uellent rcm faci-
litcrtradarent: ccepcrunt inco cxtu alij defronde facere te&a.alij fpeluncas todcre fub montibus,
nonnulli hirundinum nidos, & xdifirationes carum imitantcs , de luto , & uirgultis faccre loca , qux ,
fubirent. Tuncobferuantesaliena tecta,&adijcicntes fuis cogitationibus res nouas,etficiebant in
dics meliora gcncra cafarum.Cumeflent autemhominesimitabili , dociliq; natura, quotidieinuen-
tionibus glonantes , alijs alij oftendebant xdihciorum eftedus , & ita exercentes ingenia certationi-
bus, in dies mclioribusiudicijscfficiebantur.primumq; furcisereftis,& uirgultis interpolitis Iuto>
parietcs texcrunt . Alij luteas gle bas aretacientes ftruebant parietes , materia cos iugumentantcs, ui-
tandoq; imbrcs, & arftus tcgebant arundinibus,& fronde . poftea , quoniam per hybernas tempeftates
tcc~ta non poteranc hymbres fuftinere, faftigia facientes luto indu&o, proclinatis tcclis ftillici-
dia deducebant.

HaCicnus ordine qttodam miro , <&~ artificio initium xdificandi , incrementum , e> finem , quatenus buma-
nx natnrxfatis cft,V>truuius explicauit, ordine inqitam miro , namq; slatim caufam , qux homines in unum
coegit , cxtusq; fociauit , expofuit : ex qua re dtto profetla funt homini maxime necejfaria ;fcrmo fcilicct,
& cognitio . Ex cognitionc, qua prxditum fuit humanumgcnus,iit omnia experiri,& tentare poffet ,ftu-
dium , & concertatio quxdam orta eil, qita in operibns utentes, arttficiitm eduxcre ; Artificiwyi enimfludio,
& ttfu comparatur . Vnde Vitr. cap. primo libri decimi mquit. \ Et ita qux animaducrtcrunt ad ufum uti-
lia efle , ftudus, artibns, inflitutis gradatim attgcnda dotlrinis cttrauerunt . \ Ex quo locofatis patet Vitru-
uium hac quoque parte ettndem ordinem feruajfc , itt priits qux natura exigeret , explicandum Jibi dnceret ,
mox ad maiores commoditates, inde ad liixumpcrgeret oflcndaidum. Vnde ibi quoque dixit. \ jLttendamus
enim primum inuentum de neceffitate , ut ucftitus, & reliqua . f Tatet mfuper nos reclc in primo itolumine
artis originem declaraffe :fed ad interpretationem quorundam uerbornm accedamus condonantes Vitru-
uio tanquam ^trchiteclo mitlta non ad Crammaticontm normam elaborata . Intenm quoque animaduertcns,
quod licet inferius initia xdificandi , itafttiffeprobet , ut dixit , non tamen comprobauit . Et illud quod attulit ^*
de initus humanitatis, <&• congreffionis hominum , quos ignis utilitate llleclosfimul conucniffe dicit. alia enim
forte, certiorq; caufa ,utpotea naturaprofcclanos ducit, ut credamus hominem natwca fociale animal in
unum cxtion uenifje , ut qutfquc promeret quodalteri opus ejfet, acciperetq; altunde , quod ipfeprxslare non
poffet . At poeticum quoddam induxit Vttru. quictiam cafu,<& fortuito fermonem tnduclum fuiffe dicit. Cx-
terum dixerim ego uocem a natura,fermonem ab inflitittionc ortumfnmpfiffe . Inslitittio autemfermonis fi-
ue a natura rei,fute ab eo, quod cuique placuit profctla fit , nihilad nos modo attinet: illud tamen obferuan-
dum ett m Vitr. quodftue doclrina , ftue ingenio duclusfuerit, ordinem quendam oftendit , in quo quadruplex
rericm perfetlio dcclaratur. Terficiuntttr enimres primo ut jint , moxut agere appetant , inde ut aptitudi-
nem quandam babcant,& uitn ad agendum,poflremo ut fccundum eam uim , fkcultatemq; agant , & finem
agendo confcqttantnr . Tatent igitur hxc omnia in Vitr. confeqnentcr . cum dtcit . { Ergo cum propter ignis S °
inucntionem connentits initio \ hic ponit homincs effe. jLt citm dicit . \ Habentes a natura prxter rcliqua
animalia , ut non pronifed crclli, & reliqua. \ Item \manibus,& articulis .f tangitaptitiidinem,cr im-
petum: Mox acliones Jubdit . \ Obferuantcs aliena tecla, f qmbiis aBionibusfinem adeptifunt , ut qux fibi
conuenirent ,agcrcnt. \Trimumq;furcisercclis,cjriiirg!dtisinterpofitis.l Hic mos etiam nunc feruatur
a monticolis,zT ab tjs, quospremit inopia. Furca aittem dicitur omnc id, qtto qitidftdcititr,cjrjitflentatur , in
modumfurcx fhclum . \ Materia iugumentantes\ ideft Jhbslrat is lignis , ac ordine quodam inuicem col-
locatis tranfuerfario, dire&eq; opits continerifhcicbant , ut littcas glebas fitflineret , hoc in Anglia cernimusy
& tunc temporis etiamfieri Vitr. ajfirmat , inquit enim.

Halc autemcx ijs.quxfuprafcriptafunt originibus inftitutacfle, poflumusficanimaduertcre,
qvjod ad hunc diem nationibusexteris ex his rcbus asdihcia conftituuntur, utin Gallia, HHpania.Lu- 60

litania

secvKdvs. 4P

fitania > Aquitania fcandulis robufteis, aut ftramentis. Apud nationem Colchorum in ponto propter
fyluarum abundantiam arboribus perpetuis , planis dextra.ac finiftra, in terra politis , Ipatio intcr ea
reli<5to,quantoarborumIongitudinespatiuntur, collocantur. In extremispartibusearumfupraal-
terae tranfuerfe, qua: circumcludunt medium fpatium habitationis , tunc infuper alternis trabibus es
<quatuorpartibusangulosiugumentantes,&ita parietescx arboribus ftatuentes ad perpendiculum
imarum,educuntadaltitudinemturres,interuallaq;, quje relinquunturpropter crafsitudinem mate-
riae fchidijs, & luto obftruunt . Item tefta recidentes ad extremos angulos tranftra traijciunt,grada-
timcontrahentes. itaexquatuor partibusadaltitudinemeducunt medio metas,quas& fronde,&
luto tegentes,efficiunt barbarico more teftudinata turrium tefta.

1 ° Certumfatis inditium uidetur exterarumgentium ufus adprobandttm cedificationem , ab initio btiiufmodi
fuiffe , cuutfmodi a Vitr. defcripta efl, nam quo artispulchritudo , & exccllcntia nondumperuenit,fhcile efl,
ut ibi, quod efi naturx ,fhcile retineatur: quod uero naturafit, uniufmodifere femper , acftmile cernitur .
Quis autem non uidet artes omnesfuas quafi tctates babuiffe . pueritiam , adolefcentiam , uirilitatem qttan-
dam, acmaturitatem? Quemadmodum alias de jLrbitetlttra diximtts , cttiits\erudimenta prioribus feculis
inceptafunt, mox in jlfia creuit, adoleuitq; , cui Grxcia uires dedit , Italia dignitatem . Trimum ighur ra-
tioni confentaneum eil jLrchitetluram ab ijs inhijsprofetlam, qtt£ neceffitas humanogeneriftatim oflendit.
Quemadmodum legitur in his e/ie, qus. nuper inuentxfunt, infulis, ubi cafic roboribus innixce , cannis , & ui-
minibus intext£,ftramentis, & luto contetlx cernuntur, ea tamen rationc , ut magnitudinc , pulchritudine ,
& commoditatepcrfonarumdignitati plurimumtribuatur . Hxca noflris,ut natura tulit,ita inuenta,fcd

2 ° poftquamjrequentia celebrari ea loca caperunt, politioribus lignis , elegantioribus formis ornata conjpiciun-
tur. Certum efl igitur in dies artificia, htuentaq; bominumfludijs attgeri . Trimum igitur quid poffit natura,
& necejfitas oilendit , dum caufam declarat , qux homines antea dijferfi , & palantes imd congregati funt,
mox quid confuetudo , & ufm prxflent, argumento a multis nationibm defumpto , demum quid ars conferat,
& obferuatio ,fludtumq; demonftrat: \A neceffitate igitur ad commodum, a commodo addignitatemperuenit:
"i^aturx autem arsinnixx. nihil immutat eorum,qux naturafiunt,fedmodo'quodampolitiora,& ctdtiora red-
dit, quemadmodum mira exemplorum uarietate innotefcit hoc loco. \ Scandtdts robuftcis, &flramentts. §
Thilander.fcandulis ideft robore ajfulatim fetlo. Sunt autemfcandulx tabellx uicem tegularitm prxftantes,
qttibus conteclam fuiffe B^omamannis.^-jo. .jLuthor efl Cornelius nepos apudTlin. lib. 16. cap. 10. Vidi
ego huiufmodi tabellis teffas domos in Gallia . ifidorus putat nomen efjefortttas a fcindcndo ,fed cur non a

30 ftandendo , qui enim uidit, quaratione aliafuper aliam imponitur ,fcandere aliafuper aliamjquamarummo
regradatim cognottit ,figuntur autem ligneis claitis . Sunt ueteres qutdam codices , ut notat Hermolam,qui
loctim Tlinijfiipracitatitm legant hoc modo . Scandulam non confpeilamfuijfe F^onm annis, & reliqua . In-
Jra autem fcandulas fifftles dixit Vitr.fed b&c alus. \ Schtdtjs. \ Affula itbro duodecimo Cap. z 3 . Hermo-
laus in Tlin. tttitur & Vitr. Sed profragmentis qu& marmoraru ex operibus deijciunt .fciros a Grxcis appcl-
latur . E lignp autfchidiaidem author appellat ,ficuti Epifchidionpro cttneo . id quoquea Grxcis tratlttm.
In casligationibm idem. jlffula inqutt , td qttod Grxce Schindalmos uocatitr a Diofcoride in hac defcriptio-
ne calami , unde ajfulatim idemfere qttod minutatim Tlauttts in Captittis, & Menachmis . \ jLpud natto-
nern Colchom in Tonto\ Taulatim ad meliores modos deducit,nam &perpediculo ufamfttiffe nationem Col-
chorttm dicit , & in Tyramidis formam tetla cdttxiffe teftatur, & politiori xdificandi modo ttfam.

4° Phryges uero qui campeftribuslocisfunt habitantespropter inopiam fyluarum ,egentesma-
teria eligunttumulosnaturales, eosq; medios follura exinanientes,& itinera perfodientes, dilatanc
fpatia quantum naturaloci patitur.Inluperautem ftipitcs inter fe religantes metas efficiunt,quas arun
dinibus, & ftramentis tegentcs exaggerant fupra habitationes maximos grumos e terra : ita hyemes
calidifsimas,a:ftatesfrigidifsimas efticiuntteftorum ratione.

Vtdiego huiufmodimoremin Germaniaqiiibufdaminlocis:nonenimfutl*,fednat£ uidentur cafie.Cru-
tnus atttemeft congeflitiaterrxglobus. Mttltis autem exemplis utitur ,ut adttfm ttarios fhbricandi perue-
niat ;namubiquid natttra poftttiat declaraitit , adid tranftt, quod ufus requirit, ut tandem ad «trtis opus
deucniat.fequitur ergo.

Non nulli ex ulua paluftri componunt tuguria tecfca . Apud csteras quoque gentes , & nonnulla

5° locapari, fimiliq;rationecafarum perficiunturconftitutiones. Nonminus etiam Mafsilieanimad-
uertere poiTumus fine tegulis fubafta cum paleis terra tefta . Athenis Areopagi antiquitatis exemplar
adhoctempuslato teftum. itemincapitolio commonefacerepoteft,& fignificare moresuetuftatis
Romuli cafa in arce facrorum ftamentis teSa.

In omntbiisfcrt! Vitruuianis cxemplis tetlorum potius , qudm parietum ufm exponitur,nec ab re qttidem:
tetlo enim indutlo , ratiofinis, ad quem domus ddificatur , apparet, nulla enim alia de caufa <edes fiitnt , mft
ut a Sole , imbrtbus , & tempeftattbus tttti, & tetlifimm. Vndefktlum eft, ut Thila ndro qttoque plactterit,
unitterfamfere tetlorum rationem breuiter explicare, his uerbis. T^equiret altquisfemel uniuerfamfere te-
gendorum tetlorum rationem, qu<e aut fuerit, aut nttnc in ufu esl, explicari . Quare non ab rc hic tiifum eft
fubiungere . Tella tegi animaduerthnm ex Vitr. arundinibus , & fronde(quodprimis homhtibm attribttit)

60 fubatla omjialeis terra ( ut Majfilienfes, )ftrcimentis , &fcandulis ( ut hgmani > ) fronde & luto , ut natia
..... £ Colchorum

So L i B E i\ ■

Colchoram,) ar:tndinibM,& flramentis, (v.t Thrygcs. ) cjr anthorTlinhis Lib.\6.cap. 5 y.ait Mav.n.tm.x-
paluflnafcrpis tcgere.Taidus Diaconm refert Vantbeona xreit tegv.lis tetlum,quarum nos infltmmojbrnice
prxgrandis aliqnot itidimns . labolcmus htrifconfidtns libro pandeBarnm qitinquagiftmo, dc v.erb. Jignifi.
bo tegi indicat, quodrcccptum ctiamminc esi . Mci ntuntirr Lataflris lapideis ,cu:us rei inuentoreni
Bi^am \.n.nmfnifie perbibcnt ,ut tradit in EliaciiTaufanias , aiit tegidis,ijsq; uel planis,uel haniatii
ci'.i>ii.iibriabus,fedita collocatis ut mditobm bamatisftnguli imbricesinuebantur. Vtv.ntur &ceruleiin
r.:gro , lapidisfetlilibv.s , taminis , criiflisvcus lapisferra dcntata ut iignnmfecatur ajfidatimq;fiangitur,nm
itt cxtera in cxmenta. .Ardofiam uocamus. Eo antem Mnjici, r> .Algonflx pro abacis ittuntttr.idefl tabulisi
in quibns illi notas uocum , Jonituumq; idcfl, Echea , ifli nttnurros Jv.binde deletiles ducunt. Vidi & ad i\auen-
namfolidotapidetcttamxdem rotundam Dinx Marix , cuins diameter effet pedumplits minus tri^intafc- IO
ptaa . Tanonacca a •:tem, qttx nocantnr a Tltnw lib. 3 6. Cap. z z . tegendi gener.iipro qtto panimenta ab ali-
qttib/is fcribitur, aftmditudinc candx pauonnm nomen accepernnt , Jetldiumfcilicct lapidnm bratlcis , lami-
nisve atijs fttper alias fedentibus , &• interfe imbricatis conflrutla, quod & adpanetitm incrnftationes refer-
ripotest,Jeildibus marmorum cruslis imbricnm modo interfebxrentibm. l\os dc raf.one nniuofa teclo*-
runi fuo loco exatlim dicemus. E(l autem ulua palndi , qttod atga mari . I{omidi mro cafa efl illa de qua
Virg. jleneidos o&auo. i\omitleasq;recenshorrcbat rcgia citlmo . Horrcbat , erat enimin arce facro)itm,
& ilramentis tetla, nnde Onid. Fafl. 5 .

Qua fuerit nojlri ,ft qnxris t\cgianati,
lAjpice dc canna , flraminibusq; donmm.

Cvm autemquotidiefacicndo tritiores;manus ad xdificandum perfecifTent , & folertia ingeoia 2fl
excrccndo per confuetudincm ad attes perueniflent,tum etiam induftria inanimis eorum adieclj,per-
rccir, ut qui ruerunt in ijs fttidiofiores, fabrosfe eflc profitcrentur.

Vfus, obferv.atio, animadv.crftoq; natnrxartem dcmv.mpeperit,qnxprimosiatim uocabulo artijicem fh-
bri nomine inftguiw.t , undefaber cmnfqite rci opifexprima insiitutione diilus el~i, tetlon Grece, unde jlrd':-
tetlnrx nomen dedutlttm com.ynv.nc omnibus artificijs . Fabri igitur diccbantur,quifiudioJiorcs effent, cjr di-
ligcntiores opifices: ad natnram enim, ujirmq;, ejr folcrtiam adiungebant inditsiriami qtiA nebemens laboris
ejl dcjiderium , ingcnii , artisq; uft, cj- diligentia finis canfa nd agendum. Colligit ergo Vitr.

Cvm ergohsecitaruerint primoconftittita,c\:natura non folumfcnfibus ornauiflet gentes, que-
admodum reliqua animalia, fed etiam cogitationibus, & cofifilijs armauilTct mentes,& lubieciflet ear-^
teraahimaliafubpotcftatc, tum ucro e fabricationibus xdificiorum gradatim progrefsi , ad caneras ?°
artei, & difciplinase fera,agrcftiq; uita,ad rhanfuetam pcrdirxerunthumanitatem.

Scnjrmm adminiculo ad artes pcrncncrc bomincs, cogitationibits v.cro, cir conftlijs ad fcienlias , & bnmax
nitatem . Fnde quod ditlum efl . \ cfabricationibhs xdificiorum gi-adatimprogrcffi ad cxteras artes, refer-
tur ad ilhid. \ T^onjolnmfenfibns ornauijfet gentcs, qncmadtnodum rcliquaanrmalia.Et illud | difciplinas\
rejpondct illi uerbo \cogitationibns.\ Etillud \efera,agreflifuitaad maiifuetam perduxa-itnt humani-
tattrm , \ rcfertur ad illud \ Et conftlijs armaniffct mentes f unde ars , dtfciplina , atlio his yer-
bis cxplicatur .

T vm autcm inftruentcs animofe, 8c profpicientes maioribus cogitationibus , cx uarietate artium
natis.non cafas , fcd etiam domos fundatas cx latcritijs parietibus, aut c lapidc ftruftas , materiaq;, $c
tegula tedras, perficcreccepcrunt ,deindeobferuationibus ftudiorum cuagantibus iudicijs,cxinccr- 4°
tis ad certas fymmetriarum rationes perduxcrunt: poftcaquam animaduerterurrt profufos cfle partus
& natura matenx,&:abundantemcopiamad a?dificationesabea comparatanijtracTando nutriucrunt
& auctam pcr artcs ornaueriint uoluptatibus ad elegantiam uita?.

jld artem dcmum & magnificentiam , luxumq;pcrncnit hiimdispancisq; contenta natura , hoc nis homi*
num innata , induftnaq; ejfccit, copias fubminijtrauit natura, ejjefius obtinuit appetitus . hoc inprogrcjfi
animaduertendum cfl , qitibus uocabulis hancferiem Vitr. cxplicanit . nam cafarnm nominc , titguriornmq;,
& huiufmodi itfns ejt , dum res httmdes, & primordia naturx cxponcret, posiquam uero ad concertationes ,
fliidia, obfcruationesq; oj}cndcndaspcrucnit,domos,£dificia, leciaq; nominauit . Qwre & £dificiapcrfecit%
nam perfccijfe xdificinm is uidctur ( nt ait Vidpianus ) qui ita confumav.it , ut iam m ufu eJfcpoffit,<Zr eadcm
ad magmficentiam operum pcrduxit . Tngnrif ucro appcllatione omne xdificium , quod rusticx. rei magis cu- 50
flodicndx conuenit, qudm quodnrbanis xdibusfignificatur . Ojfdiusait , tugurium a teUo tanquam tcgnla.-
*ium,alitcr a tegendo , tanquam tegnrinm cffe diiium .

Igit vr de ijs rebus, qu.r funt in ardiiicijsad ulum idoncx, quibusq; fint qualitatibus, & quas ha-
beantuirtutcs (ut potero)dicam.

EXplicat hoc quoqtte loco mcntcmfuam Vitr. poflquamfatis digrejfns csl, ucritns ne 1 rccordaremur eoru,
qux in procrmio dixit de inflitnto , e> ordine bitius libri, quare & illud quoqne repetit,addita tamcn lucidiori
quadam ratione, qnxcxjiiis ncrbis facdc dignoja poteji . inqnit enim quxrendi modo-;

Sed fiquisdeordinehuiuslibri difputare uoluerit, quod putaucrit eum primum inftituiopor-
tuiflc,neputetmeerrauifle, ficrcddam ratlonem. Cum corpus Architecturx fcriberem primo uo-r
lumine,putaui quibuseruditionibus,& difciplinis cflet ornata exponcre , tinircq; -terminationibus. 60

eius

20

3°

S £ C V T^ D V S. 51

ciu« fpecies, & e quibus rebus eiTet nata,dicere. Itaq; quid oporteat cffe in Arcbitecto ibf proniiciaui.

Et merito qmdem , optime enim inslitutnm efl,ut proponatur finis , cuius uis maxima efl , mox ut ea , qu&
adfinem ducunt ; excquamur.

Ergo in primo de artis officio , in hoc de naturalibus materise rebus, que habcat ufum difputabo.

T^am res naturales funt ex quibus xdificia confurgunt : officium autem, & finis, & terminationes ex qui-
bus dotlrina, &fcientia perficitur; cum igitur aliudfit artis , aliud rei artefkclx. initium , cumq ; rationefinis
arsprimumterminandafit quam opus ejficiatur , non immerito primum uolumen buic prxpofttum efl. 0<t,im-
obrem Vitr.dicit. | T^amq; bic liber non profitetur , unde jLrcbitcHura nafcatur; £ boc enim primo uolu-
1 0 mine declarauit . \ Sed unde origines .-edificiorum funt inslitutx , & quibus rationibus enutritA , & pro-
grejfefunt gradatim ad banc finitionem. \ Ergo ita fuo ordine , & loco buius ent uoluminis conflitutio. Et
fubdit quid boc uolumine continetur, figura utens perfpicuitatis dum prmionet quibus de rebus agcndumjit.

N vnc reuertar ad propofitum , & dc copijs, qua: aptse fiint xdificiorum pcrfc&ionibus, quemad-
modum uideantur efle ab naturarerum procreatx, quibusq; mixtionibus principiorum congreflus
temperentur, ne obfcura,fed perfpicua legentibus fint, ratiocinabor. ^ecle inquam dixit ratioci-
nabor, nam Hatim fubdit .

Nancwe nulla materiarum genera, ncquecorpora.ncqueresfine principiorum canu nafci,neq;
fubijciintellectui poflunt, neque aliternaturarerum prseceptis Phyficorum ueras patiturhabere ex-
plicationes , nifi cauf-c, quse iunt in rebus, quemadmodum , & quid ita fint , fubtilibus rationibus ha-
beant demonftrationcs .

B^es omnis ita ut efl, cognofcitur, & perfras caufas cognofcitur, nam ubi non prxcedit caufie notitia', nec
reifubfequi notitiapotefl, quare cum omnia permixta elementis conflent : clementa autem [caufie rernmfint,
nonpoffnmus res cognofcere nifi cognitis clementis ; porrb elementa cognofcuntur per fuas qualitates , affe-
clionesq;. de us igitur merito trailandum eflprius.

De principijs rerum [ecundum Thilofopborum opinio-
nes. Cap. II.

Hales quidcm piimum aquam putauit omnium rerum efle principium. Heraclicus

Ephefius,qui propter obfcuritatcm fcriptorum a Gra:cis fcotinos eft appellatus , ignem.

Democritus, quiq; eum fequutus eft , Epicurus, Atomos, quas noftri infecabilia corpo-

ra,nonnulliindiuidua uocitauerunt, Pythagoreorumuerodifciplina adiecitadaquam,

&ignem aerem, & terrenum. ErgoDemocritus&fi nonproprieresnominauit ,fed tantumindi-

uiduacorpora propofuit, ideo ea ipfa dixifle uidetur, quod eacumfint di(iun£ta,nec leguntur, nec

internitionemrecipiunt, fedfempiternoxuo perpetuo infinitamretinentfoliditatein. Ex his crgo

congruentibuscumresomnescoire, nafciq;uideantur,&hxinintinitis generibus rerum natura ef-

fent difparatx, putaui oportere de uarietatibus , & difcriminibus, ufus earum, quafq; haberent in xdi-

ficijs qualitates exponere; uti cum fuerint notx,non habeant,qui aedificare cogitant,errorem,fedaptas

ad ufum copiasardificijscomparent.

Thilofopborumfententias de rerum initijs boc loco cnumerat. initia uero non omnia intelligit,fed ea qux. ele-
mentauocantur . Eflautemelementum e quor.es flatim fiunt,& in quod denique dijfoluuntur . Jlqiam
Thales initium rerum omniumflatuit , humida enim rerumfemina uidebat . Heraclitus ignem ; agere enim
imprimis cernebat ignem, caloreq; ommafoueri . Indiuidua quxdam corpufcula Democritus , &Epicurus,
Quatuor elementaVytbagorici , J^on moraturnosVitru. uUa contentione , fed Tytbagoreorum fententi.z
fubfcribit, utpote]qu£fenfibusmagisamdeat,clariustamen inprocemio oclaui libri de illa edifjerit.nonpi-
geat legcntes ebfe conferre . Sed quoniam Democritimens ab(lrufa,& recondita eft,non erit abre magni pbi-
■lofopbifententiam pancis explicare,ne rem abfurdamtanto uiro, cui jLrifloteles tantum tribuit, imponamus.
Momisideflindiuidu}scorporibus elementorum nim tribuebat ille, namcum cerneret omnia corpora natura
conflantiapartcs habere nonnuUas, qu£ <jr ratione, r> nomine intcrfe diffentirent, alias uero,qu£ uocabulo,
5° &uiconfentiebant,deqmbusprioriuoluminefatisefldiclum,dilfimiles ill.ts partes ex fimhbus tanquam
elementis conflare uolebat, nam manus, pedes^aputq; qmfunt diffimUi uoce , & fkcultate partes , ex fan-
guine, carne, offibusq; componebat . Sanguinem uero,carnem, offaq;, & huiufmodipartes appellatione , &
ratione fimiles ex indiuiduis quibufdam corporibus conslare uolebat . Indiuidua uero iUa innumerabilia ,fi-
gura,formaq; diferentiaflatuebat,quaideo effe indiuidua dicebat, nonquia fecari non pojfent, nullum enim
corpus , quatenus corpus efl mfecabile,nam & in latum & in longum , profundumq; dislenditifr omne cor-
fus , &protrahitur,fedideoinfecabiliai quia tamminima erant, ntnullum naturalem ufum,aBionemq; prx-
ilarent. Quatenus ergo natura conftabant^fecari non poterant, nam caroufqueadeo inminutas partes con
cidi poteH,ut neque carofit ,neque carnis officiumprxftet .fanguisitem & offa buiufmodifunr, cum aimi-
nimum deuenere,ex ijsergo minutijsconflareomniacorporauolim. bocipfo auero abirrans , quod figuris
60 tribuit, quod erat nalune, figura enim accidens eft , auidens aufem ad naturam, & uim confiandum mn per-

E i tinet.

40

p

p8

5i

L I E E \

tir.et. caflu quoque & fortuho concurrcrc dla corporadi.xit . Qupd aratione alienttm efl . Cxterum quod ad
eius ii i .:. ffl H-i\t.u , iiibilcsi alindqttam qttbd k itr.uidctur innncrc Dcmocntum clcmcnta curn Tytbago-
rh u inttilexijfle cum atomos induxit , dnm dixit.

Erso Dcmocritusctfi non propricrcsnominauit, fed tantum indiuidua corpora propofuit, ideo
ipf.i dixilfe uidctur.quod ea cum flnt difiunc"ta,ncc Icguntur,ncc intcrnitiontm rccipiunt.

Huiufmodi fitnt clementa , qitxflciuntla quatcnns pcrfle fnnt,xteriutfnnt, necmutaripoffuntnifliflecunditm
partes , & utcibus qmbufdam , ut m pbyfuis efi declaratum . ibi enim dicitur elementa tot tucibus ac per~
turbationibusfubietla efse , ut cumfintprtma , cj- maxima uniucrfi corpora , ex quibus natura onmiagignit,
w.ras flane" aUtciendorum animorumfacultatcs babcnt, proptcrea quodjine bis natura bebcs , &• ociofla ejfet,
res deniqite omncsfliofinefruftarentur,cjr mundm is~ie tam uennftus,cj- pnkber omni , quo nunc prxcellit or-
natn pemttts priuaretur . hxc cnim afupernts motionibits agttata ttices annorum efficiunt , vcr , xilatem , au-
tumnum , cr byemem . H.ic maximas orbis rcgiones difiinguunt,ortum, occafum, meridicm ,fleptcntriones,
ciii/i in bss partibus diuerflts res opercntur animalia, plantas , margarttas, metallorum ucnas , aromata , &
reliqua demum, qiixfluis quxquc locis bornm confiatugignuntur; prxterca qnicquid dulce, &fuaue,quicquid
afperum,& lev.c, quicquid colorem habct, &perfpicuitatcm , quicqutd dttritm cft,& mollcquicquidfapidum,
&■ infiptdum iitdicatur , quicquid demum alia quaiitatc affetlumfit , id ab bisqnatuor ortum babet. Vndc
etiam imbres , qui in tcrrxgremium dccidunt , &grandmes,fulgura , tonitrua, uenti, niues, flulmina , maria,
moutcs , infulx , ifibmi , pcninflulx ,fieta, & alia ab ijsprofecla initifs , prxclaram banc efficiunt uninerfita-
tcm, cuius notitia meritb ab boritm cognitionc profclla dicitnr. Quare Vitr. de iisfermonem infiituit,uti cum
fuerintnota,nonhabeantuquifabricaricogitant,crrorem.Eccc igiticr quantum,& quatenus jLrchitetlo
Thilofopbia neccjiaria cfl , quodinprimo libro diximus.

De lateribus.

Cap. III.

rfnxcipua <£

rlapides

dificionon

matcrics.
Qux flecitdo \ ^Ugna,de ijs agititr cap.

uolnmine co/ea, qux ma- ?wno,& dccimo & cofidcrantur bxc

ttnentur.

(■autnatura conflant.
I de usflcptimo capite.

) matcries.

*-aut artefiut, de ijs tertio r tempus,quo ditcuntur ,
capite,&funt lateres,de J qualitas.
quib.cbfiderada funt hxc Cfignra,& gcnera , qtttC afigura ducuntur

tempus cxdendi ,

modus.

natura.

Vfns.

r lociis nbi ejfoditur >

J natura.

C vfllS.

teric fimul rcalx de qua capite r natura
componlit. I quinto agitur 3 comparatio

j Ciiflus.

| ptilnis puteolanus , de quo capitefexto

I

^~arena,de qna cap.qnarto ubi rfpecies,

confiderantur,

genera,

^firutlurx mod':. cap.otlano J quahtates,
vbi confiderantur C. loci.

10

Taqve primum dc latcribus, qua de tcrra duci eos oporteat,dicam. non enim dc areno-
fo, ncquccalculolo, nequefabulofolutofuncduccndi, cjuod cx Jiisgencribus cum finc
ducli , primum riunt graues, dcinde cum ab imbribus in parictibus a(pcrguntur,dilabun-
tur, & difioluuntur, palea:q;,qua: in his ponuntur , non cohjercfcunt propter afperitatcrn.
' -actcndi autem funt ex terra albida , cretofa, fiuc dc rubrica, aut etiam mafculo fabulone. Haec cnim 3 o
gcnera propter leuitatem habcnt firmitatcm,&: non funt in opere ponderofa,, & facilitcr aggerantur,
De Uiteribus primum agitur . Omnis enim xdificatio in eos demum curn diffoluatur ,primi fiint nimirum ,
qni in opcre tanquam elcmenta ponunticr: ab eontm autem ufu,& effetluoccafionem Vitr. habet traclandi
dc iiutena cx qua conficiuntnr,et osiendit ex qtta terra duccndi funt . in prtmis autem eos hiimfmodi effle de-
bere dtcit,ut pouderofi nonfint,poffint eir imbribus rcfisierc. Klositniuerfammatericmorc noftroante oculos
certa quadam dijiribittioneponemus , ut qmcqnid hoc uolumine continctur expeditum fit , nulloq; labore in
inteUigentiam buitts rci unmerflx deu eniatur. Trimum cnim dc materia omni xdificationi flubictla dicendum ,
poslca de us , qux niatcriemflimul aggerant, demum qtta rattoneflruclurxfiant: bxc enim hocflecnndo volu-
minc continentur. Materiem autcm inteUigcex qua aliquidfit.

V>

5o

<fo

De

SECVT^DVS. 73-

De lateribusr.obisprimumagendumefl . Ducendifuntex terra albicanti , cretofa,fiue de rubrica , au
ttiam mafculo fabulone. abflineas ab omnigenerefabulofo , arenofo , & calculofo , quia buittfmodi non cohs,-
rejcant,(it tiero domabilts Mrgills modo. Hic mirum quod Vttr, Mafculumfabulonem afcifcat in laterttm dtt-
ftr, cumpaulo antegentts omne arenx, calculi,& fabulonis abegerit. quare qusrendum eft quid fit fabulo ma
fcidus,cumetiamfolutumfabiiloneminotlauoufurpaueritcap. primo. Videturergo Thilandro genusma-
teris folidions, qudmftt terra. Sed cumfupra dicatfabulone mafcttlo, ideflfcabro, ajpero, mimts flauo,fubfu-
fco ; non nideo qita ratione ob ajperitatem lateres ex eo commodefiant, namque afperitaspinguedini contraria
efl , materies autem ex qita ducendifunt lateres, pinguis, & tenacis naturs effe debere idem affirmaufic enim
leuitatisuerboftgnificaridixit,quod &uerumefje duco , & illudquoque fabulonern mafculum effe folidum
* ° qitoddam terrxgentts arbitror ,fed non ajperum . unde Tlinius Hbro trigeftmoqumto cap. quartodecimofentit
cumVitr.noneJfe lateresexfabulofingendos,fedinquit,uelftiam exfabitlo ,ex mafculo certe . namforte
melior efl , aut minus maltts . Vidi ego folidumfabulonem ex Tlauifluttio non afperum ,fed pinguem rotunda
forma, a quaforte , ut mafcula thura dicuntur , fic mafculus appellari potuit , tefles enim rotunditate refert .
ejfe aittem arenam magnitudine infignem memorat Tlin. lib. 3 6. cap. 1 1 . jLrena latepura circundantis ftmi-
litudine , qnalis in maiori parte jLffrics, . Qupniam uero ars imitatur r.atnram, dicam ego nonnulla de lapi-
dum ortit , ut in laterum dutlione , qv.id natura prsftet obferuare pojiimus .fute de rubrica . Quam colore de-
prehendi Tlinius dicit . Mbertusfe animaduertijfe ex ueterum sdificijs in lateribus mixtam effe partem non-
nullamarensprsfertim rubrs, & rubricam,& marmor immifceri affueuiffe : Expertumquefe ej]e,eadem una
ex terra lateres reddi multo firmiores ,ft ueluti panes confetlnri , maffam prius qtiafi fermentauerimus , de-
to mum iterum, atqtte iterumfubatlam reddiderimus , ut ftt admodum csrea , & omnibus etiam minutis calculis
perpurgata , durefcere qiudem cvtlam , ttt multo igne inftliciam duritiem uertatur . Huiufmodi etiam ter-
ram omnem adplaflicem effe debere , & inter egregiasprobari Samiam,jLretinam , & Mutinenfem,Sagunti-
nam in Hijpania, Tergamenam in jLfta, Ex Tlmio dixit.

D v c e n d 1 autem funt per ucrnum tempus , & autumnale , ut uno tenore ficcefcant . qui enim
per fo!ftitiumparantur,ideouitiofifunt,quodfummu coriu folacritercupercoquit, efficit,utui-
deantur aridi , interius autem fint non ficci , & cum poftea ficcefcendo fe contrahunt, perrumpunt ea
qua? erant arida, i;a rimofi fafti efficiuntur imbecilli . Maxime autem utiliores erunt fi ante biennium
fuerint ducti, namque non ante pofTunt penitus ficcefcere, itaque cum recentcs,& non aridi funt ftru-
Ai tectorio inducto,rigideque obfolidato permanentejpfi fidentes non poffunt eandem altitudinem ,
3° qua eft te&orium, tenere, contraftionique moti non hzrent cum eo . Sed a coniunctionecum eo di-
fparantur . Jgitur tcctoria a ftruftura feiuncta propter tenuitatem per fe ftare non poffunt , fed fran-
guntur.-ipfiqueparietesfortuitofidentesuitiantur. Ideoqueetiam Vticenfes, laterefi fitaridus,&
antcquinquenniumductus, cumarbitriomagiftratusfueritita probatus, tunc utunturin parietum
Irru&uris .

D e tempore quo ducendifunt lateres nunc agit,quamrationem ttt exatle cognofcamus , de laterumqua-
litate aliquid dicemus . Laterum alu' cotli , ex quibus quiftruunturparietes, teslacei nominantur, alij crudi,
unde laterittjparietes ex his dicuntur . Vtrumquegenus cruflamfacit , tanqudmpanis . iuuabit ergo tenues
fkcere , quo plus cruftsfiat , meduUs minus . JLlbertus inquit , & in his experiri licet ,fi terfi, &perpoliti
aftruantur , durabunt 'dls.fi contra tempeftates, quod cui ius lapidum squa accidit , ut terji fcabritie non exe-
4° dant ur. Teslas autem id efl lateres, qui ignefiunt, tergendasputant,ut nuper exemptas efornacc, antequam
ccmmaduermt, autft madent,antequdmftccefcant,namfemel madida , & rurfus exftccata dureflit tefla.adeo
ut ferri aciem delimet, atque confumat. Sed nos commodius proxime dutlam, & adhuc urentem radimus. ll-
linuntiir ttiam ttitro tesls.fed nos ad rem . Lateres non ftatim ducendi exempta terra, fedfodi eam autumno,
& totabypne commacerari, & uerno tempore iubent duci. R\atioaVitr.fttmitur. gelu enim rimoftfiunt , &
<cflu finduntur , & contorquentur . niftforte xslate uelis humeilispaleis , uel hyeme indutla ftccijjima arena
lateres neceffitate quadam adduiius effingere . lam patet quam negligentes noftri temporis hominesfmt , uel
uno Vticenfium exemplo, de quibus Vttr.

F 1 vnt autcmlaterumgencra tria,unumqr!odGrsece didoronappellatur.i. quonoftriutuntur,
longum pede, latum fcmipcde . Cseteris duobus Grsecorum sedificia ftruuntur . Ex his unum pcnta-
5e doromalterumtetradorondicitur. Doronauttm Graeciappellantpalmum, quod munerumdatio
Grrece doronappellatur: Idautemfempergeriturper manus palmum. Ita quodeft quoquouerfus
quinque palmorum, pcntadoron,quod quatuor, tetradoron dicitur . Et quse funt publica opera pen-
tadoro, qua; priuata, tetradoro ftruuntur. Fiunt autem cum his lateribus iemilateres,qui cum ftruun-
tur,unapartelateribus ordines,altera femilateresponuntur. Ergoexutraqueparteadlineam cum
ftruuntur, alternis corijs parietes alligantur, & medij lateres fupra coagmenta collocati, & firmitatem
& fpeciem faciunt utraque parte non inuenuftam .

Hvnc locumtotumfereTliniusa Vitr. mutauit libro prsallegato . jlgitur hic de figura , & forma

laterum , undegenera diuerfa dutlafunt . Ex quibus tum maiora , tum minora adificia conftntuntur ; alijs z-

temgeneribus in publicis sdificvjs, alus in priuatis ufosfwjfe ueteres inttemmus . Trsterea uero, ea qus Vi-

6o tr. narrat effe laterumgenera,funt & alia, qu# in adificus uifuntur , de quibus Mbertus . Lateres ( inquit)

E 3 uidi

54

L 1 B E t\

uidilongos digitos nonphisfex,craffos tmum, latos tres .fed de ijs quoque Vitr. librofeptimo cum depauimen-
tis loquitur . lllud certc ^lberto concedimus, lateres quofdam fihi probatos effe, quiboc modo ducebantur .
Quadratum lateran fingunt , pede latum quaqua uerfus, digito , &femis craffian , diagonusad mediam craf-
fitudinem duclis , undeparia quatuor cxtabant triangula . Lateres bi , & ufum , cj- commodhatcm , cr ue~
nu$latem prxHabant ,minus enim terrx m bis ducendis mfumebatur . aptius mfornacibus collocabantur , ex-

10rt

V/////M'// . '
'////////

L

^^"^ feficuUf um ~^--^^

x^ /v/^vV^

^X/Xx^

>/* xfS<V

xxxx

/\y\/\/><-

\/V /\/\X

IO

20

3°

ortoffHl*'-

B\

eniplccton n ijodomon.

1~^"

&>

40

5«>

trabebantur, tratlabantur , ornatius in parietibus aslruebantur , namque his per frontes parietum ordines
inducebam, laterepedali extrinfecuspofito , utpateret, nam csmentanus itlu leui triangula difparabat , an-
gulo uero introrfus obieclo, ut dentatim infarcluns parietum ill gati, opus firmiffvmum redderent , <&• extenus 60

integri

IO

20

S E C V *l D V S. jy

integri uiderentur . Sed illnd animaduertendum esl apud Tlinium legi diodoron, quo ntimur longumfefqitipc-
de, latitmpedc . namfi quernadmodum tetradoron diatnr a quatuor, & pentadoron a quinquepalmis, ita dio
doronuel didoron dicendumefladnobrspalmis .certc noneritinTlinio legendum ffquipedc ,nec cumVi-
truuio legendum erit longum pede, latumfemipede . Sedfi quis confideret tetradoron ejfe quoquo uerfus pal-
morum quatuor, & pentadoron palmorum quinque,forte dubitare poterit, cnr non & didoron ejfe debeat quo
quo uerfitspalmorum duorum, qu£ res forte fujpeclam effc, & Tlinianam , & Vitruuianam leclionemfuciet .
Sed ego cum Vitruuio Tlinium corrigi uellem . Satis autem erat a latitudine laterem didoron appellari , erant.
enimfemipedali latitudine , id efl duorum pabnorum ,&abea huinfmodi laterum genera nommatafunt . Et
cwm noninueniantur in £dificus ea laterumgenera, de quibus Tlinius,fed ea de quibus Vitr. agit in Tlinio, le~
?erem longumpede,latnmfemipede,ut cum Vitr.confentiret. lllaauternTlinij nerba, \ quoutimur, \ re-
"fyondentuerbisillisVitr. \ quo nosiri utuntur. f

E s t autem in Hifpania ulteriore Calentum, & in Gallijs Mafsilia, & in Afia Pitanc, ubi lateres cii
funtducti,&arefa&i, proiectinatant inaqua. Natareautemeospoffcita uidetur ;quod terraeft,
de qua ducuntur , pumicofa . Ita cum eft ieuis, aere folidata, non recipit in fe , nec combibit liquorc .
Igitur leui cum fit, raraque proprietate, nec patiatur penetrare in corpus humidam potcftatem , quo-
cunque pondere fuerit, cogitur ab rerum natura , quemadmodum pumex , uti aqua fubftineatur . Sic
autem magnas habet utilitates, quod neque in sedificationibus funt onerofi , & cum ducuntur , a tem-
peftatibus non difloluuntur .

Ov a l 1 t a t E m , feu proprietatem laterum quorundam exponit Vitr. caufamq; reddit ex rerum ini-
trjs pb:lofopbando . Jlit enim aliquibus in locis lateres duclos, & arefhtlos ,fi in aquamproijcianturfnper-
natare . ratio huius esl leuitas temc, ex qua ducuntur , leuitas autem aerefolidata , non permittit humorem
combibi ;folidatam aere, iiitclligit repletam aere , nampmnicofum quod eft , aerem undequaque recipiens,a-
liudnon admittit . Strabolib. i^.ftcait : InipfaTitana locus qnidammari proximus , artaneus uocatury
JnbTitanamiitxta eam, qus infitla nuncupatur. Tradunt apud Titanam lateres fuper aquis innatarcy
qnod, & in Ethruria in inftla quadarn contingit . T^am cum terra lcuiorfit quam aqita , uehi eam contingit .
Tojsidonius itidiffefe refert , ex quadam creta , qua res deargentatas abslergit , lateres faCios fiuitare . Lege
jLlbertum Magnum cap.feamdo libri primi demimralibus , & dibi in eodem traclatu .

3° DeoArena. Cap. II II.

N csementhijs autem ftrueturis primum eft de arena qu«rendum,uteafit idoneaad ma-
teriam mifcendam , neque habeat terram commixtam. Genera autem arenx fofsitia: funt
haec , nigra, cana, rubra, carbuncuius . Ex his qua: in manu confricata fecerit ftridorem ,
eritoptima .queautem terrolafuerit ,nonhabebit afperitatem, item fi in ueftimentum
candidumeaconiectafuerit, pofteaexcufLi, uel icta, idnoninquinauerit, neque ibiterra fubfiderir,
eri: idonea . Sin autem non erunt arenaria , unde fodiatur , tum de fluminibus, aut e glarea erit excer-
nenda . Non minus etiam de littore marino ; fed ea in ftru<5turishxc habet uitia , quod difficulter fic-
cefcit, neque ubi fit, onerari fe continenter paries patitur , nifi intermifsionibus requiefcat, neque con-

^ camerationes recipit . Marina autem hoc amplius , quod etiam parietcs cum in his tectoria faCta fue-
rint, remittentes falfuginem, ea diffoluunt . Fofsitia? uero celeriter in ftructuris ficcefcunt , & tetlo-
ria permanent, & concamcrationes patiuntur ; fed ha:, que funt de arenarijs rccentes. fi cnim exemptaj
diu tius iaceant ab Sole, & Luna, & pruina concocl^ refoluuntur , & fiunt terrofa% Ita cum in ftc uftu-
Tamconijciunturnonpoffunt continere carmcnta; fedearuunt,&labuntur,oneiaque, &parietcs
non poflunt fuftinere . Recentes autem fofsitie cum in ftructuris tantas habeant uirtutes, ce in teclo-
rijs ideo non funt utiles, quod pinguitudini eius calx palea commixta, propter uehementiam non pof-
funt fine rimis inarcfcere . Fluuiatica uero propter macritatem ( uti figninum ) bacillorum fubactioni
bus in tcetorio recipit foliditatem . •

yAntcquam de lapidibus , qui a natura fiunt , dicat : De arena , calce , &■ puluere puteolano , fermonem

5 ° inftituit . Videtur enim traclatio dc ijs rebus non diffimilis ab ea, in qua de materia laterum mcntionemfecit,
ut & cognofcamus quid interfit inter eam , qua in ducendis lateribus uti debemus , & eam , qiae in Uruclura.
laterumfit ncceffaria, cuiufmodi est calx, & ea, qim in calce conficienda requiruntur, ut arena,nel puluispu
teolanus . De arena igitur fummatim tria funt commoflranda, quemadmodum fupra diflinximus . Species
colorcs, & comparationes . jLrenx. (peciesfunt tres, Fojfkia,Littorea, Fluuialis. Foffitia quadruplcx nigra,
cana,rubra, carbunculus . Foffitiaprsflat omnibus. Fluuialis, & ea prxcipue qii£ uel a torrcntibns , uelfu-
fremafub cuteprimum eximititr ,fecnndnm obtinet locum, omnibns deterior marina , qu£fi nigrefcat , aut
ititrumreferat, non omnino improbatur. &iUaquoqueinter marinas,feu littcreas commoda eft,qit£ ad
rupesfubfideatf&granisfitfimilis. jtpud Ticentes ( nt refert jdbertus ) agro Salernitano arcnam ex mari
fumptamfofiitU non poflponimt . Quare arbitror ego Vitruuium parteplurima eagenera probaffe,qu£ tunc

o ° erant in ufn , citm & locorum natura ita ferat,ut arena alia mcliorfit, qit£ alias meliari ex genere exima-

tnr.

IO

S4 L 1 B E J^

tur, hoc dico, quod licet fofiitia prxfiet, qux optimifit, aiijs, fieri tam:n poteii ev locorum tti , nt foffitia
diutdam ced.n mction marinx, ucl flmtiali . Vnde Jiatimfitbiungit jLlbertus ,fed eius rcgionis non omm cx
Lttorc deffumptam probant,& ratio ab effefftt, nam inquit , Comperf.tm quidem babcnt , littoribus , qitx ai
jLusiros cxcipicndos patcant, arcnam cffc omnium deterrimam . De generibus arenx fatis. i^unc de colori-
bus, cjr qualitattbus . jLrena cana , nigra,carbunctilns, cjrglarea. Cana inter fojsitias ultima eji . animad-
uerfum ejl Rpmx pnblicis xdificijs tifos non inpofiremisrubra, nigrafatis commodapofi canam . Commodior
ejicarbiniciilus tcrrx peruHxgenus . ciareamfundameutisaptam ttolunt , quare fi arenam adttfus diitcr-
fos comparare siudutm fit, antmaducrtemus primum carbunciilum obtinerc iocttm. Marina agre ficcefcit,
tllico madet, cjr diffoiititur, oncrum quoqitc impatiens efl. Fluuialis non adeo itt marina bttmens ,fed foffitia.
piinc duffibilior , & magis idonca in tefforus . Verum qux ex foffa cximitnr tenax ejl , & cum fit recens
optimos itfns prxflat > nam tcmpcjiatibus exempta ut ditt manet abfitmitur, <&• in terram tranfit > unde ajperi-
tatem amittit > terramq; colore, cjr odore imitatur,& in aquam conieffa , limmnfacit , nec ulla ratione uti-
lis cji . Atque hxc de arenafatis , nam reliqua in Vitruuio patcnt . \ In cxmentitus flruffuris \ Fortc Vit.
nonjiatim de\lapidibus , qnx a natitra fittnt loquutns cfl, quia cjrgenera erant quxdam lapidum minuta, qttx
ncc dignitatem eam confcquttta crant , quam magai lapides , & marmora , qux. ornamento , & firmitati xdi
ficiorum maximc conjidunt. Efl autem cxmenwriut ait Herm.in caflig.ex Vitr. & Tlinio lapidisgenus , quo
cum ahbi tum I{omx utuntnr, excifo monte aliquo , ttcl [ejjofjb : important eum quotidie ittmcnta ,fodmas
quoqttc ipfas rujiici Campanix cxmentarias appellant . Citm igitur & lateribtts, & cxmentis Jiruffurx fiant,
qv.as nos muraturas appellamus, meritbpoflquam de lateribus dixit,de arena qttoque fiatim,& de calcc tra-
tlauit: nam ex arena , & calce intrititm ex tntrito Jirullura conficitur . Quemadmodum uero lateres ex JO
tenaci terra ditci debent ,fic arenanihil terrx habere debet, unde optirnx arenxfignumeji^digitisconfricatx
firidor, quifane ab ajpentate proficifcitur.

Item fiinueftimenuimcandidumconiectafuerit. jLliud idonexarenxfignum. {Sinautemnon
erttnt arenaria . \ IdcJifoJJx,cjr loca unde eximnntur arenx, nam non omnibm in locis arenx foffitix com-
moditates habemm, nam tota Italia ab caparte qitx ad meridiern uergit, foffitiam repcriri arenam tejiantur,
ab jtppenino citra non reperiri . Cum tgitur foffitix nobis dejitnt, tunc de flitminibm extrahenda, uel egla-
reacxcernendaerit,ucldemum e littoribm ; ita enim fcrt neceffitas , ut cum optimam habcre ncqueamm,
mmm matam feligamm. \ Sed ea irisiruffuris hxc habet uitia. \ Ojicndit incommoda fluuialis arenx , &
glareofx,xgre enim arcfcunt, oncra nonfujiinent, concamerationes non recipiunt . exprimo uitio hxcduo po-
tieriora contrahit,namfi ficcefceret onm obduratafufciperet, & jnde quoque ad cocamerationes apta reddc 3°
retitr. |'2^(f/J intermijfionibm requiefcat.\ Opusenim esl,itt ftrnffitrafolidefcat ,qttarenon continuanda
efi fhbrica, fedintermittenda, dum enimmadet,non fert onera.hoc in primis maritimis locis obferuandttm
eji. \ Marina auterm hoc ampiim. \ ideo corrigenda, & lacuna humoris ditlcis immergenda , ut aquantm
duicedinc lota falfughem deponat . \ Foffitix ttcro ceieriter in Sirutlttris ficcefcunt, & tecloria permanent,
eir concamerationes patiuntur. \ Connumerantitr foffitix commoda,fed earatione , ut derecentibm intelli-
gamm, nam inquit. \ Si enim exemptx ditttim iaceant, ab Sole,Dina,& pruina concotlx refoluuntttri&
drfittnt terrofx. \ Qu£ res muitas affert incommoditates, nam rttunt,quia non continent cxmenta, & la-
huntttr, unde oneranonfujiinent.qitx uitia recentibus noninfunt . Sedhxquoque nitiofx fimt ,noninslru-
cliirts,fed in opere tetlorio,nam citm ob uehcmentcm ttim caicis paiex commixtx , quamcelcrrimc inarejcant
rimas fhciunt. Quidautemintefforijsrimisturpius ?cH?nplana,&perpolita,ejr cohxrentia effe debcant? 40
\Flutiiatica uero propter macritatem.\ Cumrecentes foffitix nonaptcm tcfforia inducantur , fluuiales in
his operibusfunt comparandx , nam macrx cum fint , & bacillis fitbigantur , non fecus tefforijs firmitatem
ajferunt, ac opus quod figninum nominatitr , quod ex teslis contitfis addita calcefierifolet . Citm Tlin. dicat
tib. ij.cap.v-. Quidnon excogitauit ars ? fraclis etiam teslis ittendo ,fic ut firmuts durent, tufis calce addi-
ta, qttx itocant fignina, qttogenere etiam pattimenta cxcogitauit.

T>e Calce, & unde coojuatur optima* Cap. V,

E areni copijs cum habeatur explicatum; tum ctiam de calce cfiligentia eft adhibcnda uti 50
de albo faxo, aut filice coquatur , & qu;e erit ex fpifTo, & duriorc , erit utilior in ftructu-
ra. Quxautcmcx fiftuloiointcctorijs. Cumeaeritextincta,tunc materix itaimmi-
fceatur, utfi eritfofsitia,tresarcna:,&unacalcisconfundatur: fiautcm fluuiatica.aut
marina, dua: arena: in unam calcis conijciantur . Ita enim erit jufta ratio mixtionis temperatura: . Etia
in fluuiatica, aut marina, fi quis teftam tufam, & fuccretam ex tertia parte adijecerit , efficiet mate-
x\x temperaturam ad ufum meliorem.

Tattca dc calee contmemorat Vitr.prius de qua materiafiat, posi quomodo corrigatur exponit , inde cau-
fam qttandam adducit e rerum inittjs,itt effeffum qncndam declaret. J^ps dc calce in unitterfum agemus,
materiem, & uim euts explicantes. mox comparatwnes, ejr modos quofdam adijciemus . jLlberttts und de
falce,&gypfomentionemfkcit,nosaliudin tempusconfiderationemgypfitransferemus . Cypfitm enim ad 60

firuffuras

S £ C V 7^ D V S. 57

firnUnras non pertinet,fedad tetloria, nel albaria, de quibus infeptimo libro agitur . Calcisigiturproban-
d& ratio ea efi, itt materiem primo feligamus aptam,& idoneam ; ea autem eji , utprsduro e lapide,Jpiffoque,
& albo prxjertim fiat . hinc coUigitur exhaujlos, putrefcentes, arefcentesqtte lapides reijciendos , madidos ite
nimis, terrofosq; nonprobandos, effccltis emm ab tjsfiunt, ufui,firuclur£que contrari-j. C£terum &filex non
ajpemibilis eji,modomacerata ex eo calx , & diumultumque fubaclafit . ^ilbam & uiuam appellantno-
Jiriexfilicibits,uetextorrentiumglobofofaxoconcottamcalcem. Oportet autempinguem ejje, & tena-
cem , & tertiaparteponderis, qudmfuerit eius lapis leuiorem . Sedalia exalio lapide confetla adres diuer-
fas utilior. nam inflnttiitris, qus, exfpiffo & duriore erit aptior, in teclorus uero qit£ ex lapidc fifiulofo , po-

j 0 flea docet quomodo permifcenda cfi . \ Citm ea erit extintla tunc materim, ita mifceatur . f Matcria ideji
arens, mifceatur autem aqua. ex arena cnim & calce intritumfit, maltham nofiri appellant. Tlin. de calce,
intrita ( inquit ) quo uetuflior eo melior, unde & in antiquarum adiim legibus inuenitur , ne recentiore tri-
tna uteretur redemptor quifquam . Ideoq; nuUa tetloria eorum nmx, fasdauere . Sed menfura diuerfa,fi arena
fitfofiilis , uelfluuialis, uel marina, ut ait Vitr. Coquitur autem lapis in calcem horis non minus fexaginta.
\ Si qms te(lam tufam , &fuccretam, § Idesi cribratam , per incemiculum enim tranfire debet . de macera-
tione calcis dicetur infeptimo. Etplura^AlbertuslibroJecundo cap.n.

Qvare autemcum recipit aquam,& arenam calx,tunc confirmat ftructuram , hxc cfle eaufa
uidetur , quod e principijs uti cartera corpora,ita & faxa funt temperata, & qu.-e plus habent aeris, funt
tenera, qua? aqux lenta funt ab humore, qux terrse dura,quce ignis fragiliora. ltaque ex his faxa fi an-
tequam coquanturcontufa minute, mixtaq; arenar conijciantur in ftrufturam , nec folidefcunt , nec

* ° eam poterunt continere , cum uero coniecta in fornacem ignis uehementi feruore correpta amiferint
priftina: foliditatis uirtutcm , tunc exuftis, atque exhauftis eorum uiribus relinquuntur patentibus fo
raminibus, & inanibus . Ergo liquor, qui eft in eius lapidis corpore, & aer cum exhauftus , & ercptus
fuerit, habucritq,- in ferefiduumcoloremlatentem^intinfcusinaquapriufquam exeatignis, uimre-
cipic, &humorepenetranteinforaminiim raritates conferuefcit , & ita refrigeratus reijcit,ex calcis
corpore feruorem . Ideoautemquo pondere faxaconijciuntur in fornacem, cum cximuntur non
pofluntadid refpondere , fedcumexpenduntureadem magnitudine permanente excofco liquore
circiterteriiaparteponderisimminutaciTeinueniuntur.Igiturcum patent foraminaeorum, & rari-
tates,arena: mixtionem in fecorripiunt , & ita cohajrcicunt, ficcefcendoq; cum cxmentis coeunt, &
cfficiunt ftruc~turarum foliditatem.

3 ° Thilofophatur hoc loco, ut in alus pltiribm author,fed ita pbilefopbatur , ut ^irchitetlus . Quam uera
profit principiorum, & eiementorumcognitio , tumex hoc , tum ex alijs plerisque locispercipi potefi, qu£-
Slio igitar efi. Curpofiquam aqnam,& arenam imbiberit caix,flrullura confirmatur ? Solutio ex Vitru-
uio eji. Exhaufia faxa calore fornacisforamina, & raritates fkctunt,perforamina,& raritates fhcilc com-
mxtionem admittunt, uis enim catoris exugit, corripitq; quod immifcetur, unde coalitum, & coharefcensfo-
lidumfit,ex qua re omnis llritttur&folidilas emanat . ■ Hxcfumma. Sed Vitr.prolixius rem tetigit,addiditq;
ftgnumexhaufiifaxi,pondere enim concotlttm leuius efi tertiaparte . TJospattca de mixtione , dicemws unde
teneritas , lenitudo , duricies, & fragititas proueniat. ut locus Vitruuij elucidetur , cum dicit.

Qvae plus habentaeris funttenera,qua:aqua:lenta funt abhumore,quae temedura ,quse ignis
fragiliora. Quatuor efle dixiprimas rerum qualitates , a quibus tanquam principvjs cMeras quoque

'4° ortasfuiJfe,fed earttm qtt£ tatiu percipiuntur ,feptemfunt rejpondentes fibi contrarietates , calidum,frigidu,
humiditm,ficcum , quas Vitr. elementorum nomine uocat , dum inquit , aerem, aquam , terram , & ignem;
tlemenm enim qua primafunt rerum corpora , prirno infunt , & propterea prims qualitates uocantur, jim-
plices enim, <&prim<zfunt, &primorum corporumpropru ufque adeo ut nonnullis placuerit eas effeformas,
& in ijs effe uim, & naturam elemcntorum . reliqux contrarietates funt graue,leue, durum mol\e,lubr\cumx
aridttm, ajperttm,leue,tenue,craffum . Caterumgraue & lette neq;agendi,neq;patiendiquicquam uim habet..
caltda calorem fhciunt accedentia rebus ', humidumrecipit , & patitttr aliquid ,fedgraue , & leue ,firebus
nddantnr , nihil agunt , nihilpatittntur . Tari quoq; ratione inter phyficas qualitates modo non connimera-
mus rarum, & denfum . Tartium enimfitum , & coRocationem quandamfignificant . Denfum enim esl quod
partcs propinquioreshabct,rarumquodremotiores, anuerohic aliquafit ratio qu& partcs propinquiores ,

50 itelremotiores ejficiat, alia quafiio esl. MediciaJfirmant\denfumeJ]e,quodmeatus paruos per fe totttm ha-
bet. rarum contra, quod meatuspcrfe totum amplos habet , ad denftmfolida , compatla , unita, coatla. ad
rarumlaxa,fungofa,folutadeducunt.SednosadcJficientias qualitatum accedamus . Calido, &frigido itis
inesl agendi , calido tamen uehementior , acrior , & penetrabilior efi uirtus. in humorem autem , &ficcita-
tem agunt, quibus recipiendi , acpatiendinatura inefi . Omnibus tamenproprium ius qttoddam esiinnatura.
l^am calidum quod efi , qu&fimiliafunt attrahere folet , cum uero dijpertire , as dijfipare quodammodo dica-
tur ea , qux diuerfifunt gencris , hoc illi ea ratione connenit, quatenus adfefimilia rapit, neceffe enim efl, ttt
dum fimilia rapit, difcutiat, expeilatq; diffimilia . Diffoluit ergo ignea uis,& motusfolet ciere , tanquam a
centro ad circumferentiam ducens . Contra uero quodfrigidum efl a circumferentia ad centrum ducit, con-
ilringit resfimiles , & dijfimiles in unurn , prohibetq; rerttm motus,quo fit ut frigida diutius confcruentur .

60 Htmiduni ttero nuUo proprio obducitur termino,fluens enim cumfit , aliunde quxrit , quo contincri,& quaft

coerceri

:o

f8 L I B E r^

cocrccri pofjit . Contra Hcroficcnm quod esl,fu-ts continet partcs , fibiq;propria finitionc cohxrcns , v.cqita-
qttam csl diljipabdc . Tenitcgrxce leptomercs dicitur , cjr efi qitodfacile infnbtiles, cjr tenucs partes commi-
nu: potcsi . Scd & inftccis, & liqitentibm tcnuc inuenitur . inficcis enim tcmtijiimum figmficat puliuri m,
fcd in liqnentibus, quodfacile dijfunditur, cjr quod continet ipfum corpus , quam citifjimc rcptct , boc ab bn-
mido neccffe csi fieri . dixi humidum qttiaftuens efi , alieno contincn termino,ftitercq; ad omnes partes am-
bientis corporis,& propterca eas onmino rcplcre . hoc cjrfttbtite ,tenucq;fhcit. imbnit enim, & qitodlibtt,
quamuis minimum,circunftantis corpons fubiutrat , quare ad humidum dedacitnr . Cxtcrum tenue ilhtd ,
qitodin ficcis confidcratur ammaduertendum cft trauslatione quadam ita nominare ,nam ad ipfum igncum,
aercum, uftum , amarum , acre , perincidum refertttr,qux caliditatcm qnandam potitts fapiunt . Tcnite au-
tem humidum eft aqtta uitx ,oleum tercbintinx,& buiitjmodi . Craffum dicitur pachimcres ,'hoc aficco pro-
uenit , ftcci cnimpartes nonfhcile comminuitntur , unde ad craffum terrea , lapidofa, arcnofa , refcruntur .
Lubrica ab hnmidis oriuntur. himiidum cnim quod aliquid perpctititr pcrmixtione terrcnifubtitis ttntluofum
fit, indc fluxilc,& lnbricitm , qitia temte illud terrcnm,quod illiineft , hnmidt partcs non finit difumgi ,quodin
oleo cernitur . Lv.brko aridnm rcfpondet . jtmtttit enim humcns untluofwmfrigorcpartes condcnfante.Mol-
le cft hitmoris, ditntm ficci effctlws , cft enim mollequod cedit noflrx carni , & durum citi cedit noslra caro .
Molliitm egen&efitnt tencra , camofa ,fuccofa , fungofa , mucofa,pinguia , flexdia*, lcnta : Durorum lapido-
fa ,lignea,firma,folida,arida,friabdia,rigida,offea ,fraclu contumacia . Mollc igitur esi humoriseffe-
t!m , tangentiq; cedit,fed infe fidendo , non enim uclut aqua difiipatur, &■ ambit qitod tangit ipfam,fcd tnfra
fui continentiam cedit, ditrum ucro taclioni reftl~lit,ciimaftcco proucniat ,ficcum enhnftas coarclat partes,
terminatq;quantitnipoteftfolidifsime. ^ifperum quoque cirleue alterum ab humore , altcrum a ficcitate
prouenit .nam ftccitas in fttperficie citm fit tnp.qitales rcrum partes efficit , qitcmadmoditm humor xqualcs.
Cxteritm afperttm nonfolnm tatl.it cst iuxqitalufcd ctiam citm gnslatione percipititr , inxqitattter partcs con-
trahit exftccatq; , quod igititrforis cfl afpcrumpartes habet inxqitalcs citiufmodifunt [pinofii ,hirfitta , hama-
ta ,nodofa , lanugine , uel pitis obducla. Qjtoditeromolteesl,feiiieneueipotititm enodc esi,fpinis caret,fi-
biq; ftmde , & xqualeforis, cjr intus cft. Hx igititr qitalitates omnes ab illis profeclx initijs res dinerfo modo
immntarefoicnt , qitxdam enim cttm adfunt neqne qualitatem , ncc magnitudinem , nec figitram immittant,
fedfitus, & collocatio partium tantum mutatur . Quxdam figuram , & magnitudmem immittant . Trioris
generis esi lenitudo, & rigiditas. Lcntum Crxcc gtijchron dicitur infolidis eft, & in bumidis tenitudo. Info-
lidis quidem quodfraclu cfl contnmax , quodfit cum humor mitltus terreas partes agglutinat,nt infparto,fa-
Uce, ytmimbus , corijs , <&■ ligamentis . In humidis ucro qnicqitid xgre diffoluiiur , adhxrctq; ,fcu qnod
dttm trahitur ,fubfequitur trahentcm, & contimtitatem diufcruat, non abruptitm, non infemfum , cuiujmo-
di esigtutinum, mci, pituita, &• buiitfmodipinguia,gummofa,tenacia ,fibi dum ftuunt continua . B^igiditas
esi uis , quxfleclt , &■ citruari non poteft, ut in lapidc . Ftexio autcm , csi rei motio in concaitnm,eadem rei
ferttata longitudine , Lenta igitttrfunt quoritm longitudo cx rcflititdine in citruitatem , & circnii ambitum
mittari poteft. Sed animaduertenditm es~i , qitod nonnullx res direclxfiitnt, redeuntq; exfe cnm ab altqito fte-
Hitntur,alioqiti)iperfenonfleclerentur,utgladiits.nonnitllxadrcclititdinemnifi cxtcrna ui non deditcun*
titr, cjrfuaptc uiftecluntur . Sttnt & aliqux,qux utrunq; efficiunt . qux igitur citrita citm fint cx fc qnoquefi
dirigantitr, redeunt adftexum,<& adducuntur,eaparte, qna fletlnntur, tenacem humorem,ac denfum babent,
altera uero partc rarior efl humor aa-eus potiusqita aqiteus,nifcitm tamen,&tenacitatem qitandam babct:qux
uero direcla funt, & posl flexitm fita iti dirigitnriir,fubtiii immore , cjr uifcofo aliquantimimoucntitr in lon- 4°
gitudincfed ubi craffa uifcofttas incsl , ibitcnacitas, & traclio quxdam inesl, & quia tenax cft, & lcnta,
diftendiq;potcfl , ideo cum in aiternm latns fteclititr,non frangitur, & quia craffa est, & trabens , ideo cum
remittitur , redit utprius . In altero autcm comtexo latere citm iti lncuruatitr , & concauum comprimitur,
fubtdior, cj-tenii ior humiditas, qitx potiits aeris esl, quam aqux, in ea parte comprimitur , quo fit ut remif
fa ui fua fponte dirigantur, nam uifcofum qnod eftin parte conuexa trahit , & tenue qitod csiinpartecurua
rcmittit , cxpcllitq; partes tenaciores,cogitq ; res dirigi . hinc fit ht enfes , qitiflexi restant , inepti Jbit , quia
ferrum non esl a tentorc expurgatitm . Lentor enim & uifcofttas ineptafunt ad incidenditm. Hinc arcus ba-
liftarum aut corneifiitnt, aitt cx nobdibus lignis, qitx obfubtdcm bumorem rcdeunt inpriorem fttum . Lenta
igitur ab aqtta , ideil bumore crafiiora, tenera ab aerc, td eft ab humido fubtiliore . Dura a terra, idcsi afic-
citatc. ftagilia ab igne proucniiint . Fratlio atttem csl dinifio inmagnas partes,& boc dijfert a comminu- 50
tioncquod comminutio efl fcparatio W partes plitrimas, uel minimas, uel plures duabus, lignum quod ientum
efl, nitllo modo comrninuitur , frangi tamen potcft ,glacics, e-r lapidcs comminuuntur, cjrfranguntitr , lateres
comminnuntur , &nonfi-anguntitr . nulla uero ratione fiangitnr, aut comminuitur,nifi Jiccum coallum,qu&
igitur coatla funt eo modo, ttt mnltos meatus babeant altemos, dirctlosq; , quiper omnes corporis dimcnfto-
nes mcent,feq; ubiq;fecent,£omminni fucilcpofjitnt. qitx ucro multos meatus babent ,fed non altemosfra-
gdiajitnt . qux uero ntroquc modo meatus habcnt. Sed qui cos qui maioresfunt , multos cjr non altccnos , ea
& comminui , cjrfrangi aptajitnt . ^itque bxc pro Vitr.fortaffe mitlta . Tlacet aiitcm cjr de catce ea addu-
cere, qitx D. ^tuguftinus affert libro mgcfimoprimo dc Cinitate Dei cap.qitarto. Intueamur etiam miracu~
lum catas, excepto eo,de qno iamfatis diximus, quod igne candefcat, quo alia txtra redduntur , etiam occul-
tijjimeab igne ignem concipit . Cumqfutmgicbaiangentibnsftigidafit ,igncmtaml<tter,terferH4t,iit nttlli 60

noftro

50

S M C V T^ D V S. 19

•noflrofenfitiprorfus appareahfed compertus experimento , etiam dumnon apparet fiiatnr efie fopitns • pro-
pter qnod eam calcern uiuam dicimns . itelut ipfc ignis latens , animafit inuifibilis uifibilis corporis. Iam ue-
ro qndm mirum efl,qnod cum eflhtguitur ,,tmc accenditur : vt enim occulto igne careat , aqua ei infunditur,
aqua ueperfunditur , & cum antefitfrigida, inde feruefcit, unde feruentia cnntlafrigefcunt. Velut expirante
ergo illagleba, difcedens ignis , qui latebat , apparet : ac deinde tanquam mortua fic frigida efi , ut adietla
unda nonfit arfura ,& quam calcem nocabamus uiuam,uocemus extinUam, quid efi hoc quod buic miraculo
addipoffeuideaturt&tamenadditur.T>{amfinonadhibeasaquamJed oleum , quod magis fomes eil ignis,
tiulla eiusperfufioneferuefcit.

10

ao

~De puluere puteplano. Cap. VI.

■

St &genuspuIueris,quodefificitnaturaliterresadmirandas .nafekurin regionibus Ba-
ianis, & inagris municipiorum,qu£,funtcirca Vefuuium montem, quodcommixtum
cum calce,& ctmento non modo ca»teris «edificijs praftat firmitates,fed etia moles, qua*.
conftruuntur in mari,fub aqua folidefcunt.
Ts(on puto ego necefiarinm boc loco afferre quid depuluere puteolano turn Tlinius , tum Seneca , & alij
dicant, totum enima Vitr.defumptum eft,&fides ea, qua Tlinio, & alijs debetur , non aliunde efl, qudm a
Vitruuio, quare fatis.efl admonere, quidhoc capite agatur . jLgitergoVitru.de quodam genere pulueris,
quodTuteolanum dicitur; declarat ubinafcttnr, moxqitidin tedificijsprceftet utilitatis . Caufam demumrei
deducit ex initijs rerum & Thilofophite. T^afcitur inqttit in regionibus Baianis , & in agris municipiorum .
Trxs~iat autemhttnc itfum ,utnonfolum tedificijs ,qute interra fittnt ,foliditatem afferat,fed molibus qu&
conflrituntur in mari firmitatem maxima?n comparet, utiquefi Citmano mifceatur amiento , ut ait Tlin. Lib.
3 5 .cap. 1 3 .ubi etiam aliaterrxgenerapohit , qux in lapidem conuertttntur. Eius enim esl naturx, ut merfits
citm calce , & cpnentis lapidefcat . Tuteolanusdicitur aputeolanis collibus , ubi nafcitur . Tuteoli ciuitas
clim a uiflo imperio Dicarcbia uocabatur . Esi autem ea ciuitas nunc To-^olo nominata, in ora Campanite a
'puteorum multitudme fic nominata, a Samijs condita,ut Eufebioplacet, quo tempore Brittus Tarquinios ex-
pnlit.alijabaquarumcalidarumputoreiiolunt diclam. Baiteeti ciuitas Campanite aBaio Vlifiis focio ibi
fepultOy amanifiimofttu pofita. unde Hor. 7{uIIhs in itrbe locus Baus prducet amasnis. Municipium qttid
> fit,dixilibro primo.

Hoc autem fieri hac ratione uidetur,cjuod fub his montibus , & terrxfcruentesfunt,& fontes
crebri, qui non eflent, finoninimohaberentautde fulfure.autalumine, autbitumineardentes ma-
ximos ignes . Igitur penitus ignis, & flamma* uapor per interuenia permanans, & ardehs efficit leuem
eam terram,& ibi,qui nafcitur,tophus exugens eft,& fine liquore. Ergo cum tres res confimili ratione
ignis uehementia formata» in unam peruenerint mixtionem,repente recepto liquore una cohserefcut>
& ccleriter humore duratx folidantur,neque eas flu<5his, neque uis aqua» poteft diflbluere.

Hatlentts caufam reddidit qua puteolanus pulnis undis inexpugnabilis ejficitur in Mificijs arena, & cttmen
to permixtus .fimilisfericattfa efi , ubi de calcis foliditatc dixit. Ignis uebementia leuem eam terram efficit,
& tophus, qiti ibi nafcitUr ea de caufa exugens efl, &fine liquore . cttm igitttr calx , pitluis, & tophusper-
4° rdifcentttr ,& cum ignis uirtttte ualde permixttefint , &inunttm coacls ,imbibunt fkcile liqttorem , qttem
cum adpartes interiores abundanter traxerint,folidefcunt acriter,& ita cohtcrent , ut nihil extra indepene-
trarv ineas pofiit. hitmor enim quaslibet ficcipartes , adquaslibet traxit, quiubi exficcatur,exficcatur enim
tx contra&o tam calore, qui efi in ea terra,folidefcit . Fit autem tophus ex terra in qua liquor fpurnat, qtti ei-
dem terrnn commifcetur, & cttmcalore coagulatur , ideo fpongiofttm , & leue inuenitur. Tumex autem fit
ex multo liquore, citiusfpuma a terrenofibipermixto uehementer quicquam eflpaffa . Friabilis igitttr tophtts
efi & leuis . Tnmex quoquc aridtts & afper. Thilander legit , | quodfub bis montibus , & terra feruentes
funtfontes crebn, \ ideflfub bis monttbus, & fub huiufmoditerra ,fed parum refert . Sed qttia dubirare
qutspoffet , an in illis montibus, &fub illa terrafit ignts uel ardor ullus, probat Vitr. Ardores effe in ijs lo-
cis , quamq; idfatis ea uerbaargtterint. | Quinon effentfi non in. imo haberent aut defulphure, aut alttmine,
5° aut bitumineardentesmaximosignes .\ Sulphum internzgeneribus natttramira quo plttrima domantnr.
"Hafcitttr in infitlis jleoltjs inter Siciliam, & ltaliam, qttas ardere diximus, in Italia qttoq; inttenitur in K^ea-
politam Campanoq; agro , collibus qui uocantur leucogxi, quod e cunictdis ejfoffttm, perficitur igni,fidphuri
uicina esi bituminis natttra, alibi limus, altbi terra,ut ait Tlin.limits a ludsnx. lacu ( ttt diximus ) emergens,
terra in Syria circa Stdonem . Efl uero liquidttm bitumenficut %acynthinm , & qitod a Babylone inuebitur,
ibi qttidem & candidum gignitur, liqaidum eft&j£polloniaticum,qu<e omnia Craci piffafphaltum appel-
lant, ex argttmentopicis , & bituminis . 1\(ec minor ab eo difiimilis eft aluminis natura, quod intelligitur fal-
fugo terrx , fit autem omne ex aqua, limoq;, hoceft terne exudantis natura , & multa alia de alumine Tlin.
inquitergo ut litcidiusremtotamexplicet.

Ardore s autemefleinhislocis,etiamh£c res poteft indicare . QuodinmontibusCumano
6o rum,&Baianisfuntloca fudationibusexcauata,in quibus uaporferuidusabimo nafcens ignisuehe-

mentia

20

6o .1 I B E 11

mentia perforat eam tcrram , per eamque manando in his locis oritur , & ita fudationum egregias effi-
cjtutilitatcs.

tAquA pcr lucafnlpbnrea pernadentcs incenduntur, emerguntqite calidx , odoretn femper , faporem ficpe
ftdpbitrettm babentes . Flatmnam uero ejuam celcrrimx conapit Julpbur , qua refieri potesl ut motu aliqito
in iliis locis , quemadmodum ignis tn nubibus, acccndatur, uel uapore , ucl uaporis terrei motn . In monttbus
igitnr Cumanorum, ©* Baianis ctimfmt locafudationibus excauata , ardores cffe in bis locis oftendunt . Sintts
autm Batanus efl CampanitC MeJJeno mote & Tnteolis claufo, ibi mons esl, ad cuins radices Tbermarumfunt
loca, & aqttxferuentcs, a qnibus adjiidationis locum tribus &■ quadraginta gradibus ajcenditur , tritolam a
tcrgendo, uel fritlolam a fitcando,dictmt .Tlnriitm qitoquc locontm meminit Vitr. ubi buiitfmodi finnt incen-
dia , ex qua occafwne ad aliam qtt&fltoncm tranfit . ca efl . Citr ctiam itbifunt crcbrifontes , & feruentes ,
qitcmadmodum in Harnria , noufcmpcr cfl puluts etufdem natttra , quaputeolanus . banc qnoqtie qusflionem
folttit , cr totitm negotium dc ptdita-e puteoiano abfolnit. commemorat atttemprtus ut di.xi , mitlta incendio-
nmioca. quarcfatis arbitror effe Vitrtiutamm fententtam apponere , &inrefacili nonimmorari. inqutt
igitur.

N o n minus ctiam memoratur antiquitus creuideardorcs , & abundauifle fub Vefuuio monte , &
indeeuomuiflccirca agros flammam . ldeoquenuncqui fpongia,fiucpumcx Pompeianusuocatur,
cxcodusexaliogenerclapidis ,in hanc redactus efle uideatur gcneris qualitatem. ldautem genus
fpongix , quodindeeximitur noninomnibus Iocisnafcitur, nificircum Etnam>& colIibusMyfiar,
qua; a Grarcis catachecaumcni nominatur, & li qua; huiufmodi funt locorum proprietates.

Dixipatdofuperius cattfamfontiutn caltdor.im . T^unc cattfam incendiorum , e> Vulcani afferam . Iuue-
niitr.tur multis in locts ardentcs , &-flanrtnas emittentes montes , cattfa efl materies ftdpbnris indeficiens, ea
tjiioquc tmcluofo ty pingui pcrmifcetnr . Efficitur aittcm & excitatur ignis ex uaporc commoto,qui intusper
turbatur, ncc exitum babct , ej- quando obstrttitur os terncab aciua tnaritima , tdeofit ut citius accendantur
in Iocis pcnes mare, qtiam alibi . ardet autem ta tn diu quamdiu fttbesl materia . Quoniam itero in multts lapi-
dtbus imbibitur multum \apht£,nbi adcptifunt, meatus habent plurimos, & leuesfiunt,& enatant m aquis,
quemadmodnm pumcx . Vcfuuiiis mons Campanis, Summa hodie diclus, Vinum , quod Grxcum appdlant
ab co babent,f£pius arfit mons tilc . Maximc autem fub Tito. Sedmefcribente& typos corrigente allatum
efl incendium ujquc ad decem milliapajjus tanquamfliininm cucurnjje , & cxtia&os pumices adfenum pedum
altitudine rcliquijje . De Myfix colltbus dicetur cap. tertio. lib. otlaui. Conciudit atitem Vitr. quodprobattit.

Si ergoinhislocisaquarumferuentesinueniuntur fontcs ,&in montibusexcauatis calidi uapo- *
rcs,ipfjquc loca ab antiquis memorantur pcruagantcs in agris habuiflc odores, uidetur eflc certum ab
ignis uchcmentia, ex topho, terraque ( quemadmodum in fornacibus & a calce) ita exhis ercptum ef-
fe liquorcm . Igitur difsimilibus , & difparibus rcbus correptis , & in una potcltatem collatis , calida
humoris ieiuniasaquarcpentc fatiata, communibus corporibuslatenticalorc conteruefcit,&uche-
mcnter cfficit ca coirc, ccleriterque una foliditatis percipcrc uirtutcm .

Ha&enus rationetnfuamftgnificantibus uerbis figntficauit,cocltifitquc,qHod propofuit, mmc ad aliam qtiA-
slionemtranfit.

R e l i n Q_y e t v R dcfidcratio,quonia ita funt in Hctruria ex aqua calida crcbri fontes.quid ira
nonetiamibinafcitur puluis,e quo cadem ratione fub aqua ftructurafolidelcat <? itaquc uifumeft
antcquamdefideraretur,deijsrcbus, quemadmodumcflc uideantur, exponere. Omnibus locis,& ^*
rcgionibusnoneademgcnera tcrrje,ncc lapidesnafcuntur ; (cd nonnulla tcrrofa, alia fabulola,icemq;
glarcofa,alijs locis arenofa,nec minus alijs diucrla, & omnino dilsimili, dilpariquc gcncre, ut in regio
numuarietatibusqualitatesinfuntinterra. Maximeautcm id licet conlidcrare; quod qua monsA-
pcnninus rcgiones Italia;, Hetruriaeque circumcingit , prope omnibus locis non defunt tolsitia arena-
ria, trans Apcnninumuero, qua; parscft ad Adriaticummarcnulla inueniuntur. Item Achaia,Afia,
&omnino transmarcnenominanturquidem. l^icurnonin omnibus locis , quibus cftcrucnt aqua:
calida:crcbritontes,cardemopportunitates poflunt limilitcrconcurrere. Sed omnia utinaturare-
rumconftituit.nonaduoluntatcmhominum , fcd fortuitodilparata procreantur. Hrgo quibuslo-
cis non funt tcrrofi montes , (cd lapidco gcncre matcrise qualitatcm habentcs , ignis uis per cius uenas
egredicnsadurit eam,& quod molleeft,& tencrumexurit.quodautem afperumrclinquit. Itaque '°
ut in Campania cxufta tcrra puluis , (ic in Hctruria cxco<5ta matcria efricitur carbunculus . Vtraquc au
tem (untcgrcgiainftruc~turis. Scdaliainterrcnisa,dificijs, aliaetiamin maritimis molibus habent
uirtutem . Eftantem ibimateria: potcftasmollior , quamtophus; lolidior, quam terra, quopenitus
ab imo uchcmctia uaporis adufto nonnullis locis procrcatur id genus arene.quod dicitur Carbiiculus.
Jlrgnincnium a materis. qualitate . Eodem igne csra mollis, lutumfit durum, licet ergo ardorcs fint multis
in locis, non tamen idcmpuluis ubiquciiiucmtur , nam lapidcs , qm cxcoqmtnttir diuerfi generis pcrmixtioncs
initiornm babcnt, quofit ut ignis in eos diucrfa ratione agat . lSi[atiira uero comparatum efl ut non eademfit ubi
qtie terr.trtthi materics lapidum . Quod autem de arena dicit Vitr. quamq; falfum compertumfit , inuenitur
enim ab <Apcnnmo ad padutn,tamm mjitmvia ucrwni cll quod dtcitur . non omnisfert omnia tellus.

6q
De

10

SECF^DvS. 61

T>e lapicidinis, eammque qualitatibus. Cap. V II.

E calce & arena'quibus proprietatibus fint,& quas Iiabeant uirtutes dixt : Sequitur ordo
de lapidicinis explicare, de quibus,& quadratafaxa,& cxmentorum ad xdificia , eximun-
tur copix,& comparantur . Hx autem inueniuntur effe difparibus, & difsimiiibus uirtu-
tibus. Sunt enimalix molles, utifuntcircaurbemrubrx, PalIienfes,Fidcnates, Alba-
nx: aliae temperatae uti Tiburtinx, Amiternina?, Sora&inx, & qux funt bis generibus. nonnullx dure;
ut filicex. Sunt etiam alia genera plura,uti in Campania ruber,& niger tophus, in Vmbria,& in Pice-
no,& Venetiaalbus,quietiamferradentata utilignum fecatur. Sedhxcbmnia,qux molliafunthanc
habent utilitatem,quodexhis faxacum funtexempta, inopere facillime traftantur, &fi fintinlocis
tec"tis,fuftinent laborem,finauteminapertis, &patentibus, gelicidijs, & pruinis congefta , friantur,
& diffoluuntur: item fecundumorasmaritimasabfalfugineexefa diffluunt,neque perferunt xftus.
Tiburtinauero,&quxcodem genere funt,omniafufferunt,&aboneribus,&a tempeftatibusiniurias,
fedab igni non poflunteffe tuta, fimulq; ut funt ab eo trada,difsiliunt,& difsipantur,ideoquod
temperatura naturali paruo funt humore: item quod non multum habent terreni, fed aeris plurimum,
&ignis. Igiturcum& humor,& terrenuminhisminusineft, tum etiam ignis taftu ,& ui uaporis
ex his acre fugato penitus infcquens, & interueniorum uacuitates occupans feruefcit , & efficit ea fuis

20 ardentia corporibus fimilia. Sunt uero item lapidicinx complures in finibus Tarquinienfium.qux di-
cuntur Anitianx, colore quidem quemadmodum Albane , quarum officinx maximx funt circa lacum
Vulfinienfem: Item prefeftura Stratonienfi . Ex autem habent infinitas uirtutes.neque enim his geli-
cidiorum tempeftas, neque tactus ignis poteft nocere, fed funt firmx,& ad uetuftatem ideo permanen
tes, quod parum habent e naturx mixtione aeris, & ignis,humoris autem temperate, plurimumq; ter-
reni,ita fpifsis compaftionibus folidatx,neque a tempeftatibus, nequeab ignis uehementia nocentur.
Id autem maxime iudicarc licet c monumentis,qux l unt circa municipium Ferentis ex his fa&a lapi-
cidinis; namque habent & ftatuas amplas fa&as egregie , & minora figilla,floresq; & achantos elegan-
tcr fculptos, qux cum fint uetufta fic apparent recentia, uti fi fint modo fatfta. Non minus etiam fa-
bri xrarij de i js lapicidinis in aeris flatura formas habent comparatas,& ex his ad xs fundendum maxi-

* mas utilitates, qux fi prope urbem eflent, dignum eflet, ut ex his officinis omnia opera pcrficerentur.
Cum ergo propter propinquitatem necefsitas cogat ex rubris lapicidinis,& Pallienfibus,& qux funt
uvbi proximx copijs uti: fi qui uoluerint fine uitijs perficere,ita erit prxparandum. Cum xdificandurrt
fuerit, ante b icnnium ea faxa non hyeme, fed xftate exi mantur, & iacentia permaneant in locis paten-
tibus,qux autem a tempeftatibus eo biennio tacla lxfa fuerint, ea in fundamenta conijciantur ; cxtera
qux non erunt uitiata,ab natura rerum probata,durare poterunt fupra terram xdificata,nec folum ea
in quadratis lapidibus funt obfcruanda, fcd etiam in cxmentitijs ftructuris.

Tratlat de xdendis lapidibns, nam dc ijs, qua arte fiunt fuprafatis efl diclum. Eos uero qu?ta natura con-
ceduntur , (uU uirtutibus diftinguit, alios enim molles , duros alios , nonnullos [temperatos dicit , hisq; addit,
album,ritbrum,& mgrum tophum . mox quas utilitates, quique affierant cxponit ratione appofita ex rerum

4° initijs,& elementis: demum quomodo probentur lapides docet, qu& omnia facillimafunt in Vitr.fedditlwni
^Architetli propria,nam nollem hoc uel alio aliquo loco Vitrnuium obferuari, tanquam elegantem , & lati-
num,fed tanquam jlrchiteflum . Lapidum,qui natura conflant, jtrchitecli etiam naturam,& uflum con-
ftderant, in qua re bipartita ratio nobis proponitur,nam & tempus,quo eximuntur , & ufus comparatio no-
bis explicaada efl. prxtereo autem lapides illos, qui cmientitijs operibus aptifunt, & eos adduco qui in ilru
ftitram ueniunt. in lapidibus deftderamm , nt tempeilatibus refiftant ; ventorum, imbrium,gelicidiornmq;
uim perferant: foliditatem operibus pr^slent: & jitis quique locis collocentur , quarefit ut tempora eximen-
dorwm lapidum, & experimenta confideranda fmt. Hinc prxceptum illud Vitru. & Catonis. £ Cum xdi-
ficandumfuerit,antebienniumeafaxa,nonhyeme,fedaslate eximantur,& iacentia permaneant in locis
patenttbus. Et reliqua. \ 'Njfiforte & illud experimentum addendumflt, ut ex ueterum &difiajs,potiusq;

5° ex natura initvjs lapidum uires iudicemits,conflderemusq; quid uetullas attulerit ,\quodmaximum erit do-
cumentum . Sedadufumueniam,&comparationem . Comparantur lapides inter fe colore,perlj>icuitate,odo-
re, pondere, duritie, afperitate, tempore, uenarum numero, & qualitate . De his flngulis dicendum . Color
efl qualitas infuperficie lapidis oculis apparens. Albi lapidesfkcilioresfunt fnfcis . T^igri punBis emanan-
tibus , indomiti :fed angularibws guttis aflerfi funt firmiores, quam quiglobofas habent,guttxq; ipfiepar-
uitate lapides probant . jlure& uero intermicantes fcintilla contumaces indicant . Sed illud in colore ani-
maduertendum eft, quod color omnis limpidus , & expurgatus diuturnitatis index efl : Fufcus lapis quo dif-
creuit uena magis , eo plusferri eft impatiens . Diuerfitas autem colorum in lapidibws a diuerfa exhalatio-
ne, ex qua oriuntur, accidere folet . Fufcienimaterreno adufto, candidi a puro atque aereo uelaqueo,ui-
rides ex humoris copia , rubeus a uehementi calore, non hjtmente materia fit,c&ruleus ex rubra natura coa-

6o lefcit. Terfl>icuit<u , qualitas eU lucipemia,cuiitscontrarium opacitas. Siquis ergo perjpicuum lapi-

F dem

<Ji I / B E ^

dcm comparet opacofciat perjpicmtm opaco effe fhciliorem, cjr duclibiliorem. Inter pejpiatos qui falanma-
gis imitabunttir , eruut intrailabiliores . Terjpicuitatis antent caufa ctt , expurgatx aqucx partes a terreni
permixtionc, & qux relinquuntiir tenues , & aqueo bumori perfetliffime compaiix . Odor ett qualitas in
lapidibus fratlis > aut fricatis ad nares pertinens . unde lapides,qui dure perfricati fidfureitm mittunt odoreni,
acnorcsjitnt odore carcntibws. canfa cftfoiiditas, cjr compailio cx calore . Tondus cfl uis in lapide infita ad
motum deorfum ,ttnde quigrauitate prxpollent leuibusfunt folidiores , poliunturque magis. Friabilesau-
temmagisfunt leues. Denfttas antemin dapidibusrefonamagis,q>.um fnrditas iudicatur,funt enim lapides
quidamqHiiiiireddit!itfunum,quidamueronihilrefpondent. Durities in lapidibus qnalitas eflitlibits re-
fittens, quofit ut lapides contumaces , cjrjolidos , & aduerfns tempesiates magis conflantes habcamws eos, x 0
qsd adfauces fodinx aim diu iacuerint, maiores glebas aj]'ern.t:icri/it,fignum enim firmitatis ett, cum lapis
tcmpeftatibiis non immiuuititr .■ illudautem obfernamus qnotidie , flatim defoffos lapides molliores cffe,qukm
qv.i di:i cxempii iacuerint . Vnde in ^inglia penes agrttm Dunclmenfem ( Dnrem bodie uocant) lapis effodi-
tur, qni nifi cxdatur flatim ejfoffus,ufque adeo dnrusfit, ut mdliferro cedat . quodftforte inde rudis alio defe-
ratur , neceffe ett utper bycmem in ftuuio molliorfiat . hnmidnm enint penetrat, & diffoluit , unde & bumi-
dxfodinx 7nolliores lapidcs mittimt,qudmftccx . ^Ajpentas in lapidtbus quemadmodnm in cxteris quoque re-
bus ett partiuminxqualitas .Vnde quilapis cum frangititr, cuteminus ajpera cernitur,fcalpro habilior tfl,
fed interfcabros , candidiores quifuerint , minus obfequuntur . Acutx acies > & terrx diffrailoriim lapi-
ditm concretionem indicant . Sed mtnc ad itenas lapidnm tranfeundum . Similitudine qitadam uenx in lapidi-
bus > cjr arboribus dicuntur. hx ubi multx, inconftante, nbi paucx, integriorcm, ubt reiie infidclem , ubi te-
nues morofum , ubi concolores lapidi tiniuerfo xquabilem demonftrant . omnium autem dijficillimx ucnx, qux
glacicm prxfertim cxruleam imitantur,pittrefcentes,molles,difcolores , fiffiles damnum intcntant . jl temporc
qttoqite lapides aliquid fnmunt, namflante auflro dolari ,flante borea findifacilius pojfunt . Cxteritm expe-
riri poffitmus lapides aqua, & igni, nam qiti pondus madefaiii aqua cumftnt , maius acqnirunt , hitmore dif-
fobtuntur,qui igne fracefcunt, xttu, cjr Solefranguntur . Crudifunt qui aqua afperftforis tardius ficcefcimt,
fed itt dixi lapides in uctcrum xdificijs probantur , confulendi quoque funt cuiufque regionis incolx . Ligu-
res , Veneti , Belgx , Hoflienfes , Campani, Lucam , cjr altf,frtcile enim quifque de fuis rationem & experi-
mcntitm habet . Midta fummtttr a Tlinio lib. 3 6. Cap. z z . ex hoc loco , qux diligenter qttxrenda relin-
quuntur, itt quid latine , quid melins dici potefl , agnofcamns . \ Item prxfeiiura ttatonienft. \ Hermolaus
prxallegato capite cafligat plinianam letlionem , in qua efl,& inflratonienft.legit enimflatonienfi ttt Vano.
fi.ic flatoncnft ut Vitr. cjr inquit Tlinius fecundo libro de infulis natantibus . JLgro inqnit flatonienft in uadi- '
monis lacu. Straboin Etruna ttatoniam haberifcribit , unde ftatonenfes Jiue fiatones,ut Tlinius m eo-
demfttu appellat.

De generibus flruclur& , £tf earum cjualitatibus , modis,
locis . Cap, VIII.

Tru&urarum gencra funt ha?c: reticulatnm, quo nunc omnes utuntur, & antiquum>quod
inccrtum dicituncx his uenultius cit reticulatum : fed ad rimas faciendas ideo paratum>
quod in omnes partcs difloluta habet cubilia , & coagmenta : incerta uero cxmenta alia '
fupcralia fcdentia,inter iecj; imbricata, non fpecioiam , fed firmiorem>quam rcticu-
lata , prsertant ftrufturam.

Trxparatam , & feleclammateriem habuimus, arcnam, calcem,lateres,faxaq; . reliquum ett utflrutlnrx
ntodtim prxcipiamus, magni enim refertquo qnxq; modo xdificia inflntantur.Deijs igititr qux adftrutluram
pertinent prxfens eft inttitntio: Agitnrq; deftruilurxgeiienbits, cjr qualitatibus , comparantttrq; interfege-
nera ftrutluranim , cjr qux a quoquegenere commoda > uel incommoda proueniant , declaratitr . Exemplis
demttm , &■ rationibus totum negotiunt abfoluitur cum maxima commcndatione lateritix ftruilurx . Strn-
ilitra efl lapidum in xdificijs calce, & arcna apta,& cohxrcns collocatio . In explicandisftruilnrxgeneribus
duplex ratto traditur a Vitr. prima ett fuorum,altera Grxcorum . quod adfnum pertinet genus, in antiquum,
& nouum diuiditur,nouum retiadatum appellatur , antiqttum dicitnr yicertum . Iictiadatum genits Grxce 5 °
ett diilyotheton,flruilura enim eius ett infpeciem retis. Incertum efl ex lapidnm figitris diuerfts coagmenta-
tttm . Conueniunt intcrfe utraque gcnera hxc, qttod ex minutifiimis fnnt iiiflrnenda , inftruimiis medias,ttrui-
mus extimas, fubftruimus infimaspartes. ut id quoque notttmftt , indefubftrr.iliofundamentorum , (iruitura
frontium,inftruilio eftpartium mediarum. fubjtruilio occidta in imo, inttruilio in medio ,fola ftruilura ap-
paret.hinc eftquodVitr. omniaflruilurxgenera a figitra lapidum vel cxmentorum , & fitu partium,qttx
ccrmtntur, nominatterit . Dijfcruntprxdiilagenerafinnitate, & uenuttatc . nam retiadatum uenHfttus, &
debdius , incertumfirmius, fed non eftfpeciofum : ratio ett, quod retiattatnm diftiniiis, ac dijfolutis atbilibus
continenter ettftriiilum, ut enim eam (peciem refcrat , neceffario ftne coagmentis eft fkclitm. Inccrtum uero
coagmentatum efl , nam cxmenta imbncum modo aliafttper aliafedentia,fefe nttttuo tuentur, nec rimasper-
nJttunt fiert; cubilta enim non habet direila,fed intercifa ob ttariam cxmentorum magnititdinem,collocatio- 6°

nem,

SECVJ^DVS. 6$

nem , &figuram . Q[tod uerojpeilat ad Grxcorum ntodum, tripertitum flrublurx gcnus babeiur . .Aequale,
Inxquale , Sartum. ^icquale dicii ur ifodomum, qttodfit e lapide duro,aut fdicc xquato, perinde ac fiunt late-
rittj parietes . Inxquale dicitur amfodomon, l icet nonnulli pfeudifodomon uelint, cjuodjit cum inxquali craf-
fitudine ftrttciafunt. Sartum autcm ac plenum dicitur Empleclon, quod fit frontihus tantum politis , cxtens
fortnito collocatis . Coagmentafunt arflx, & compares religationes coatlx , & (Iritlx coniuncliones . unde
coagmentogrs.ee efl idem quod iuxrapim&i uel <7(uiap/j.6^co. cubilia inflruclurafunt fedes latcrum,& lapidtt.
J\eticulatum igitur efl cum laterculi, uel c&menta non iacentia,fed in latus , & in angulumjlantia ,fiue ru>,
dia, & utd%aria,fiue cxfa,& plana quod melius eft, collocantur. Gcnus hoc l{omx fiequens in ueterum rui-
nis. Incertum genus eflex lapidibusdiuerfiefigurx,&magnitudiniscoagmentatum,cum unum duorum ca-
mentorum angulis iniiehitur, quemadmodum inuclutx, & in canalis modum \duc~lx tcclorum tegulx , qux im-
brices dictmtur. quare fit uthuiufmodi coagmentatio firmior fit, quam reiiculata.nam reticulata diffoluta
babet cubdia,& ideo adrimas fitciendas eft parata. I{tma quxGrs.ce Clithria dicitur exigua efltabularum
iri ittn&uris diflantia, indefijfurx omnes rimx dicuntur. fiffuras, uel pilos noflri uocant.

Vtraqve autemex minutifsimisfuntinftruenda,uti materiaex calce, & arena crebriter parietes
fatiati, diutius contineatur . Molli enim,& rara poteftate cum fint, exficcant fugendo e materia fuc-
cum, cum autem fuperarit,& abundarit copia calcis, & arena:,paries plus habcns humoris , non cito
fiteuanidusjfcd abhiscontinebitur.

Extimis partibus differentibus in incerto, & reticulatogenc-re, interiores conueniunt , parietes enim,qui

utroque genere flruuntur, intusfunt ex minutifiimis cxmentis ducendi, namper minuta quxq; intritum , quod

20 calce,aqua,&arenafit,fhciliuspermeat,agglutinatq;partesbumorefatiatas, qttxnifi abundet copiacal-

cis,& arenx,qttia rarxfunt,& molli poteflate exficcarent fugendo e matcnafluccum , & parietes cito eua-

mdifierent. quomodo autem fiat euanidus paries ftatim Vitr.dicit.

Simvl autemhumidapoteftasemateria percarmentorum raritatem fuerit exucta,tunc calx ab are
na drfcedens diffoluitur, itemq; carmenta non pofTunt cum his coha>refcerc,fcd in uetuftatem parietes
cfficiunt ruinofos.

Euanidusparies, & rumofusfit difcedente in eo calce ab arena , nam cum calx difccdit ab arcna qttx efl
perinde acglutinum cxmentorttm , diffoluitur paries, necfolum rimasagit ,fedruinofusfit paruo tempore.
Diffoluitur autem calx ab arena cxucto humore a cxmentis , abforbent emm rara , & mollia cxmenta mi-
rum in modttm Intmorem, quarefit ut materia calcis , & arenx fuperare , & abundare debcat , qua fiatia-
3° tus paries , untum imbibat , quantum contineri , & cobxrefcere pofliit. Exemplo,& experimento dam-
num hoc probatur.

Id autem licet animaduerterc etiamde nonnullismonumentis, quajcircaurbemfactafunt emar
more,feu lapidibusquadratis,intrinfccusq;mediocalcata farcturis, uetuftate euanida facta mate-
ria,caementorumq; exucca raritate proruunt,& coagmentorii ab ruina diflolutis iunfturis difsipantur.
■ Ex htiiufmodi experimento prxceptum hoc habemus, non effe parcendum impenfx, utparictes durent, dtt-
rare autem poterunt in uetuftatem,cum farclurx medix intritt copiafatiatx cohxrefcent. Satiari autem , &
cohxrefcerequomodopofiintydeclarauit Vit.in calce ordinanda.qua ratione uero euitetur uitium eorum mo-
mtmentorum, qux circa urbem funt,hic oftendit.

Qvod fi quis noluerit in id uitium incidere,'medio cauo feruato fecundum orthoftratas intrinfe-

4° cus ex rubro laxo quadrato, aut ex tefta, aut filicibus ordinarijs, ftruat bipedales parietes , & cum an-

fis ferreis,& plumbo frontes iunctsefint.Itaenim non aceruatim,fed ordine ftruccum opus poterit

cflcfineuitiofempiternum:quodcubilia,&coagmentaeoruminter fefedentia,& iuncturis alligata,

non protmdent opus neque orthoftatas inter fe religatos labi patientur.

T^ulli dubium esl,quin ordo,xqualita<s, diretlio adperpendiculum & libellam ftrucluris firmitatempr<a-
beant, cttm uero & cormniffuris inferitur quippiam,clauisq; religatur,& configiturne protrudi\, uel extrudi
poffit,quidfirmius,qiiiddurabiliusfieripotesl? Hoc remedium affert Vitru. ^Arreclaria cnim primum eri-
git, qux orthoftata quafi directeftantia nominat, lapides in hisplanos, ordinatim inter fe fedentia atbilia con-
tinentesponit ; bipedalesparietesftruit,partibw medtjs inanem locum relinquit , ut fhrtlura ex minutiffimis
insxrulla repleatur,contineaturq; a pariete, quiprxter ordinem, & coagmenta,iuncJunis quoque habct,anfis
5 ° ferreis, uel plumbo coniuntlxs.iungendi autem multiplex modus esl,aut enimpartes medix inferiores cumf.i-
perioribus claim,itel cochleis ad utrafque pertinentibw ,& penetrantibw iunguntur.-aitt extimx partcs an-
fis ferreis, uel plumbeis, aut etiam xreis alligantur, aitt incifis canalibw , ia his qitippiam committitur , idq;
duplici ratione,aut enimfubfcudibw, & fecuridis,idefl non direcla norma,fed partibw fubintr.intibns , attt
flanis,cum quid in alterura tanquam mafculttm ineat,tum lapides , titm ligna , his modis conftrir.guntur , &
continentur. Adde quoque lateres uel lapides quidam extantes, & proieclt tanqaam dentes in angidispa-
rietum reliquuntur, cumlquis intermiffo opere iterum producere parietem poft aliquod tempv.s uelit, utftru-
ttur&partes perfecl&cum his,qiupofteafunt addendx quafimordicw comprcbendantur. iaudat autemVit.
Grxcorum ftrucluram,hoc modo.

Itaqve noneftcontemnendaGrxcorumftru&urajnon enimutuntur e molli casmenro polita,
60 fed cum difceflerunt a quadrato> ponunt de filice,feu lapide duro ordinaria, & ita uti lateritia ftrucn-

E 2 tes,

64 L 1 B E \

tcs.alligant corum altcrnis corijs coagmcnta , & Cic maxime ad «cternitatcm firmas perficiunt
uirtut^ .

Lapides fitnt qnidam lateribus,angulis, planis xqualibns, quidam incertis.fnnt item & alii magnx molis,
ncc tnji i/ucbints ad opus deduciintur;Junt, er mtniiti quidam, qniiicl imamantt tratlantnr ;funt cj- medii
nomulli xqtia,cjr trattabili magnitudine.flrutlura qtix ex qnadratis magnis, uel mediocribus ordine, cj- non
acerualtm ad perpendictditm , normam , & libellam coltocatis confiatnr , ordinaria nominatur; minutam
Crxct rctf.fant eamfctlicct,qitx ex molli cxmento Jhuitnr,& mtelligit dcfhrttura media,item & ordinartam
illarn, qttx ex qiiadratofaxojlruitur, prior enim mcerta tfi>& dubia, nocetq; materix extimx, poflerior dif
fictlis, & impenfx maioris. reltnquttur bis ordinaria, qux ucl exfiltcc, ucl e durigencris lapideponitur.iii or-
dinana igitur slrtictttra, qux Utcrttum in collocatione laptdum imitatitr ; dnplici modo lapides ponunt ,ut x °
inquit Vttrii.

Haf.c autem duobusgcneribusftruuntur.ex bis unum ifodomum , altcrum pfeudifodomum.
Ifodomumdicitur, cum onmiacoriaa;quacrafsitudine fucrint ftructa, pleudifodomum cum impa-
res,&ina;qualesordinescoriorumdiriguntur. Eautraquefuntideo lirma ,c)uod ipfacxmcnta funt
fpi(fa,& folida proprietate, ncqucdcmateria poifunt exugere liquorem,fed confcruant cam infuo
bumore ad lummam uetuftatcm,ip(aq; corum cubilia primum plana , & librata poiita non patiuntur
ruere matcriam,ied perpetua parictum crafsitudinc rcligata continent ad fummam uctuftatem.

Ordinarta ftrutlura lateritiam imitatnr inxta modimt collocandornm lapidum,ordinem enimferuat,dnpli-
ccm tamen xqualem, & inxqualem. xqualts modtis cfl, cum omnia coria xqtia craffitudinejhuuntur. hinc cfl,
ut boc xdificandi genus ifodonwn dicatur. xquabilts enimjpeaes, <&• unmjmodi infmgidis ordintbus confptci- - o
tur. inxqualis modus cjl, atm ordmc quidem collocantur lapides, & impares ipfij'unt,& inxqualcs, quoniam
non xqua craffitudine lapides in hisponnntur, hac rationegenus hoc,uel antfodomon,idcfl tnxqualis fabrican-
di modiis, uelpfendifodomon quafi mentiens xquale genns, mentitur entm,quia ordinemfernat , ut ifodomon,
fed imparem & inxqnalem. Vtrimqne tamen gennsfirmum efl,tum ex parte extima], qux cernitur,tum ex
partc mcdia,nam in mcd.ia non funt mollia cxmenta,J'cd qux funt Jpi/]a,& folida proprictate, &■ hac de cati-
fa de materia non poflitnt exugere liqnorem,unde euanidafiat : cx parte extimafttnt firma quta cubtlia lapi-
dttm bene ftmt coagmentata, plana, ejr librata & interfe cohxrentia. Qux hatlenus diclajimt diagramma-
te osicnduntur inferius, cumjhisnotis.

Altf.ra eftquam cmplectonappelhnt, quaetiam noftri rufticiutuntur, quorumfrontcspoliun
tur,rcliqua uti funt nata,cum matcna collocata,akcrnis alligant coagmcntis." fcd noftri celeritate ftu- 30
dentcs, erectacoria locantcs>froncibusferuiunt,& inmcdiofarciunt, fractis fcparatim cum materia
carmentis, itatrcsfufcitanturincacruftA;,dua;frontium,&'unamedia rarctura:. Gra:ci uero non
ita,fcd plana collocantcs, & longitudines coriorum altcrnis coagmentis in crafsitudinem inftrucntes;
non mcdia farciunt, fcd e fuis frontatis pcrpctuum, & in unam crafsitudincm parietem confolidant,&
pritercxtcraintcrponuntlingulosperpetua crafsitudine utraque parce frontatos, quos diatonos
appcllant, qui maximc religando conrirmant parictum foliditatem .

In flruLlura latinoru , & iiitnflrutlionc oatlts potitts, qtiam fimitati confulcbatur , unde Tlin. T^uinarum
urbis ea maxima caufa, quodfurto calcisfme ferrttmtnc Jito cxmenta componnntitr, lib. 37. 13. Crxci di~
ligentiores erant, frontes enim coagmentis religabant , lateresper crajlitudinem muri longos interponebant,
quibus fiontesinter fe contincbantur, hos diatonos quaji extentos uocabant, erant autemfhrtlurx\oco,quia 40
partes medias contincnter replebant ,J'ed in unam crafiititdiiiempartetem confolidabant, nec crustas illasfu-
fcitabant , qucmadmodnm latini , cruilx nomme non dttbttauit autbor fhrtluram mediam nominare.

Itaqv e fi quis uolucrit cx his commentarijs animaducrterc, & cligere genus ftructura; perpetui-
tatis potcritrationcmhabere.

Tign firmas tantum ,fedJpeciofas quoqucfiruUnras eligere cx Vitruuianis commentarijs fhcultas crit,fei
utilitati potius inferuiendum , unde Vitr.

Non cnim quxfuntemollicxmcnto fubtilifacieucnuftatis,nonese poftunt cffe in uctuftatem
non ruinofar.

T^egantes part 'culx mitltx obfcurant fenficm,fed ratio fiicilis, qnx inqnit uenuflati confulttnt, potius qttam
uetuslati, qnalesjimt, qux cx molli cxmcnto sirititntur, ruinofx ncccffario fttnt. molle cxmentnm , cjr hic & 5 o
fuperius nominauit , ut uideatitr plura ejjecxmentoritmgenera,qitod & Vlin.lib. 5 6.innuit, dnm dicit, cnm
boc etiam in cxmentis mnttorum generttm accidat, & infra . e rcliqitispalhdits in cxmento raro utilts efl, erat
& parietes,formacei difti , dc quibus Vltn.lib. 3 5 .cap. 1 a.hunc tn modum . Quidnon & in Jlphrica, Hijpa-
niaq: ex terra parietes, qtios appellant formaceos , quoniam infonna ciratndati utrinque dttabtts tabnlis in~
furcinntur, ueriusq; inslrunntur, xttis dttrant , incorrupti imbribus , itento, ignibus, ommqitt cxmentofirmio-
res? Sedad lateritios ueniamus, de quibus copiofe Vttr. hoc loco tratlat .fumpto prius teHimonio ab ipfit
parictum xfltmatione , in quo nidetur comparare tateritios parietes cum his qut e molli cxmcntofiunt,ut curn
Tlinio dicamns lateritios inflrui, cxmentitios infhrciri,tnquit igitur Vitr.

Itaqve cumarbitiiacommunium parietumfumuntur,nona:ftimant eos,quanti facti fuerint;
fcd cum ex ubulis inucnmnt corum locationes, pretio prxtcritorum annorum fingulorum deducunt 60

oftogefi-

SECVT^DVS. <Jy

o&ogefimas,&ftaexreliquafumma, partimreddiiubent pro his parietibus, fententiamq; pronun-
ciant, eos non pofle plus, quam annos octuaginta durare . De lateritijs uero , dummodo ad perpen-
diculum fint, ftantes , nihil deducitiir,fedquantifucrintolimfacTi, tanti e(Tc femper a:ftimantur.

C&mentitiusparies o&uaginta annos durare pittatur . qui ergo tnflimabant huiufmodi parietem, cum arbi-
tria communittm parietum fitmebantttr , fi idannoprimo tranfatlo fkciebant, oCiuagefimamparte fumptus,
&impenf£dcducebant,fifecHndo duas offitagefimas,fi tertio tres, & fic deinceps , quoufque ad offuageft-
tiv.im annumperuenirent ,in quoparies nutliits prettf, & aftimationis habebatur . fed lateritius paries "ianti
fempcr eeflimabatur, quanti olimfuerat fufftts, modo adperpendicidumslaret, ncc extra cubilia ordinesq; co-
ria uidcrentur. Ergo dubium nullt efl, qnin lateritins paries c&mentitioprxflet. Qupdttt uernm efl,ita a multis
1 ° m magnificis <cdificijs obfernatum dicit Vitr.

Itaqve nonnullisciuitatibus,& publicaopera, &priuatasdomos, etiamregiaselatereftructas
licet uidere.

Exemplis probat , quod dixit: Tlinius autem lib. 5 ? .cap . iq.mutuatus esl locum istitm , dicens. Graciprx
terquam ubi eftlicefieripoterat ftruffura parietes lateritios pr&ttdere, fttnt enim xterni ft adperpendiculum
fiant,ideo & adpublica opera,& regias domos adduntur . ftc extruxere murnm Athenis, qui admontem
Hymetumjpeffat, fic parietes&dis Ionis,& Hercidis, quamuis lapideas columnas,& epyflilia circundarent,
domnmregiam Jlttaii Traiiibus , item\Sardibus Crafi,quam Cerufian fecere HalicarnaJIi Maufoli , qux
etiam nunc dnrant , Lacxdemone qnidem excifum lateritijs parietibus opus tefforium propter excellentiam
piffur& ligneis formis inducitm I{omam deportauere in tedilitate ad comitium exornandum Mttr&na , & Var-
10 ro. Quod opus citm perfe mirum ejiet : tranflatum tamen magis mirabantur. In Italia quoque lateritius mit-
rus Jtretij, & Meuanid efl, I\pm& nonfiunt talia xdificia, quiafefqnipedalis paries,nonptitfquam unam con-
tignationem tolerat,cautumq; eft ne communis crafiiorfiat , nec intergerinorum ratio patitur . h&c Tlin. ea-*
dem prior Vilr.

Et primum Athenisjmurum, qui fpectat ad Hymetum Ynontem, & Pentelenfem.-Item pa-
rietcsina:deIouis,& Herculislateritias cellas , cumcircalapideainsedeepiftylia fint& columnar ,
In Italia Aretio egregie fa&um murum. Trallibus domum regibus Attalicis factam , qua» ad
habitandum femper datur ei , qui ciuitatis gerit facerdotium , Item Lacsedemone c quibufdam
parietibus etiam pi&ura* excifse interfeclis lateribus inclufa» funt in ligneis formis , & in comi-
tium ad ornatum ardilitatis Varronis & Murena» fuerunt allata* , Croefi domus quam Sardiniani
*° ciuibus ad requiefcendum cetatis ocio feniorum collegio Gerufiam dedicauerunt, Item Halycar-
nasfi potentifsimi Regis Maufoli domus cum Proconelio marmorc omnia haberet ornata , pa-
rietes habet latere extructos , qui ad hoc tempus egregiam prseftant firmitatem , ita tectorijs operi-
bus expoliti, ut uitri perluciditatem uideantur habere .

Exempla dedit operumpublicorum mworumfcilicet, & tndiumfacrarum , deditetiam exempla regiaritm
domorum , in quibusparietes erant ex lateribits ut rejponderet illiparti , ubi dixit . § Itaqite nonnullis ciuita-
tibits, & pitblica opera, &prittatas domos etiam regias e latere flruffas licet uidere: \ lllitd qitoque de Mau-
foli domo animaduertendum efl , qitod Vitr. dixit adfuum tempus egregiam pneflare firmitatem parietes illos
ex latcrc flntffos,nam Manfolus obijt olympiadis centcftmx anno fecundo urbisRjm.e anno cccij. tempore
aut Vitrituij tranftffttm erat tempits annornm ccccxxv.Sed quid ? ait Thilander etiamnitm dnrarefe andiuif-
4° fe. Illudquoqite obfentandttm quod dixit Lac&demone e quibufdam parietibus etiam pitlitr£ excife interfe-
ffis latcribtts inclufe funt in ligneis formis , & inferius:ita tefforijs operibus expoliti , ut nitriperluciditatem
uideantur habere . in qua refitmmam antiquoritm diligentiam confiderare debemns, itt non modo ad tsternita-
tem, fed etiam ad nennflatem fabricaffe uideri pojiint , paries ex lateribus ad perpendiculumfhffusperpetuo
durat . Tefforium opits, de qito librofeptimo diccmus, itajolidum, & politum erat, ut colores, & Jplcndores
admitteret. jiuget autem Vitr. lateritinm Maufoli opits dicens.

Neqve isrexabinopiaidfecit, infinitis enim uedigalibuseratfardus,quod imperitabat Ca-
riae toti.

Ergo £ternitaticonfulebat,fciebatquelateritiumopits prsponendum . &hic aliitd documentum accipi-
mus , eosfaticet qui &dificare uolunt dcberc rei, quamfhcere sludent, notitiam habere, nec omnia jLrchitetlo
5° committere : commendatur ergo ingenium Bpgis his uerbis.

A c v m e n autem eius & (olertiam ad a;dificia piranda Cic licet confiderare . Cum eflet enim na-
tus Mylafis, & animaduertiffet Halicarnasfi locum naturaliter munitum. emporiumq; idoneum , por-
tum utilem, ibi (ibi domum confiituit.

Seruauit prxceptum in eligendo loco idoneo,cum enim ejfet natus Mylafis, in finibits Ionix , & CariA , non
tamen ibifuam regiamfabncauit,fed adpedes Taurimontis maritimo loco Halicarnajfum elegit , ubi princi-
pum I{egias collocaret, hanc Zephiram prius nominauere , imitatits Mexandru , qui Dimcratem momierat ,
ne in Atho ciuitatem conderet,Jed jLlcxandrits. opportuno loco, commodoque uteretur. Mylafa inqttit, Stra-
bo lib. xiiu. in campo iacent admodumfertdi , eifupra uerticem mons imminct , in quo albus lapis ejfoditur ,
nonparua profetlo utilitas eft , cum ad c£tera mdificia , tum ad templorum , & aliorumpnblicorum operim
60 fhbricas lapidariam copiam habere, Imc enim urbs & porticibus,& templis pulchenime inslrutla eft,Ji qua

F 3 alia;

66 L I B E F^

ali.u Sedmh-andumprofe&o eil, quomodo urbcm tam temere eucclo, & accliuiprmpitio fubicccrunt , unde
i. . | . Hdamrem aimiratus dixifie traditur,qm hanc itrbem condidit ,ft non fcmpcr metuebat, nccetiam
erubefi tbat .

is autcm locusThcatri curu.iturx Ci nilis. Itaquein imo fecundum portum forum eft conftitu-
turn,pcrmcdiam jutemalticudiniscuruaturain pra,vinClioiiemqae placca ampla latitudine tacta , 111
qOa mcdia M.iuloieum ita cgrcgijs opcribus elt faCCum, uc in leptcm fpectaculis numcrctur.

Tlinius lib. xxxvi. cap. v. Maujblei menfuras ponit : Vitr. locnm uniuerfnm dcfcribit , jldditque bijlo-
riam pulcberrimam . Scopasfinquit TiiniusJhabmt xmulos ea.lem xtate, Briaxim , & Timotbeum , &Leo-
charcm , dc qmbns ftmul dicendmn cfl, qiioniam parittr cdauere, Manfoleumque hoc eslfepulcbrum ab uxo x Q
rc jLrtemifia fhtJum Manfolo Cartx rcgnlo, qv.i obi;t olympiadis centejimx anno fecitndo , opus id , uteffet
mtcr jefpt iii mrracti la , r maxime artificcs feccre , patet ab aitslro , crjiptentrione fexagcnos tcrnospedes .
bremus afrontibus toto circuitn pedes qnadringentos xi. jLttollitnr in altitttdinem z 5 . cubitis , ciugitur co-
lumms x xxvi. jLb oriev.te cxlauit Scopas , a feptcntrionc Briax , a mcridie Timothcus , ab occafu Leoca-
res , pniisqne auam pcragcrent , f\vgma jlrteimjia, qux mariti memorix id opus extrui iujfcrat ; obijt. ~\on
ta «Bt n rt 1 eflcrurt, mji abjbluto, lam idglorix ipjbrum , artisque monumentum iudicantes , hodieque certant
nianus . jiccclfit ,cj~ quintus artifex .namquc fupraptcron pyramis altitudine inferiorem xqnanit uiginti-
quatuorgradtbus in metx cacumenfcfe c or.tr ahens . In fummo cs~l quadriga marmorea qnam fccit Tytbis.
Hxc adictla centum quadraginta pcdum altitudnie , totiim opus includit . Hxc Tlinius . De Mau-
folo & yArtem <fia Jic Strabo . Hecatomnus , ( Taufanias dicit Ltgdamis ) Carix i\cx tres babuitfilios. Mau ,
folnm, Idrycv.m, cj-Tyxodcrum , & filias duas, e quibus Artemifiagrandior Maufolo ex fratribus grandio-
ri nitpjit ; Secundo ucro idcfl Idryco altcra Soror data cftnomine \Ada. Maufolusitaque regnauit ;quomor-
tuouxor impertum habuit. qux illi jepulcbrum conflrux\t. Artemifiatabc confumpta propter luilum»
qitem ex uiro fufcepcrat , Idryctts imperanit . atque huic etiam ex morbo abfumpto , uxorfucccjfit . at Tixo-
dorus, qui reliqiiits crat exfilvs Hecatomni , hanc eiecit . Taufanias de Maujoleo in jLrcadicis itafcribit . li
cct atttcmfepitlcl ra digna admirationijciam complirra , duo tantum recenftbo . tum quod Halicarnajsi ,tion
qnod in tcrra hebneorum extat . Illud qmdem Halicarnafsi Maufolo Halicarnafjeorum regifatfnm : magni-
tudme tanta cst, totoqueapparatu tam.illuslrcut er I{pmani qux apudfe impenfe admircntur prxclara mo-
numenta Maujblea appellcnt . ]\ccie igititr Vitr. defcribit locum uniuajim Halicarnajfi inquiens.

Is autcm locuseltTbcatricuruatur.-elimilis. T^amhocmonet libro qumto cap. xij. dumdicit, de
portubits 1 oquens . Hi autem naturaliterfifint pofiti , babeautqiie acroteria,fiuc promontoria procurrentia J
t.v qnibtis tntrorfus curuatnr£,fiue uerfurs ex loci natura fucrint conformat£,m.zximas utilitatcs uidcntur ha
bac . Circum enim porticus .fme naualiafitnt fhcienda , fute ex porticibus aditus ad cmporia , turresque ex
utraquc partc collocandx, exquibuscatenx traducipcr machinas poffunt . hxctbi . nunc autem fcquitur.

1t aq^ e in imo iecundum portum, torum c(t conititutum . Hoc enim iibro primo prxccptum reli-
quit, cap. ult. cttm de cleclionc locorumad ufum communcm cmitatisloqueretur, quod ad difpofitionem , uel
dislnbutionem pertinct, &fi(inquit)crunt mtzniafecundum mare; area ubiforum conjiituatur eligcada pro-
xrmeponum.

Per mediamautemaltitudiniscuruaturam ,prxcinc~tioncmque platea ampla latitudine faCta,
in qua mcdia Maufoleum ita cgrcgijsopcribusctt fjctum , ntin frptem miraculis numcretur.

Tofita elcfiionc loci , dijpofitione , & diflributione adufum comnunem,ponit hoc loco quod ad decorem ^°
pertinet, uelflatione , uel confuctudine expreffum . connenicnti enim & eleganti operi locus egregius , cjrjpe-
clabdis datus efl; Inmedia igitur platea Maujbleum ett pofitum tammagn<Jicefacliim,utinfcptcm mira-
culis numcretur . Miraculafcptcm fuere . Templum Dianx cphefix, de quo aiids, Maufoleum , Colojfus Solis
apud Hjjodios , Iouis olympici ftmidacbritm, quod Thidias fecit ex ebore , Muri Babyioms , quos Semiramis
conl~iruxit, Tyramides in ^icgypto, &Domi:s Cyri Medorum I{cgis , qitam Menon arteprodiga illigatis au-
ro lapidbusfubruamt . Dc ijs omnibnsjuislocis. Tlin. lib. 3 6.

In lummaarcemediaMartisranum liabensftatuamCo!osfi,quamacrolithondicunt nobilima-
nu Leocharis faftam .

Martistemplacxtramaniadedicandaiuffitlibroprimocap. idtimonefit intcr ciues armigcra diffcnfio,
fedab hoHibus ea dcfenfa , a belli periculo conjeruabit ; eadem ratione non uidetur mdccens fanum Martis in 5 °
arcc mcdia poJitum,tum qma in arce non slant ciues , fed milites , tum quia Mars cuslos in arce , ut propellat
hoflcs collocandus, itautin campo arcet,ne accedant. Colojsi flatuam fanum illitdbabebat. quam iccirco.
Jy.fot\i'c\/ dixcre, quia infummaarcepofitaerat.

Hanc autcmftatuamalij Tclocharis ,alijTimothci putant efle. Apud Tlinium Leocharis ,non
Teiocbaris legitur , & Vitr. dttm narrat eos, qui de MaufoleofcripJere,Leocbaremlegitinproamiofeptimi.
De Maufoleo enimfcripftt Satyrus, & Thiteus ej- reliqua.

In cornu autem lummo dextro Vencris,& Mercurij fanum ad ipfum Salmacidis fontem.

Mercurio tnforo , ctiam uti ifide , & Serapi in emporio fana fabricanda dixit eodem primt capite. Veneri
tamenextravrbem alias,fedadportum ex difciplinisHevrufcorumarufficitmfanaeoidocanda efiedixit.
Defonte Salmacidis. Strabo & altj.Jed uerius Vitr. ex hiftoru inquit emm. <**

Is

SECVJ^DVS. 6-j

1$ autemfalfaopinioneputaruruenereomorboimplicareeos.qui exeobiberint. Sed hxcopinio
quare per orbem terrarum falfo rumore fic peruagat i,non pigcbit exponere. Non eni m q aod dicitUr
molIes,& impudicos ex ca aqua fieri, id poteft effe, fed eft eius fontis poteftas pcrlucida, laporq; egrc-
gius . Cum autem Melas,& Arcuanias ab Argis & Troezene coloniam communem cu loci dcduxe-
runt,barbaros Caras,& Lelegas ciecerunt. Hi autem ad montes fugati fe congrcgantcs difcurrebant,&
ibilatrocinia facientes crudeliter eosuaftabant, pofteadecolonisunus adeum fontein propterbo-
nicatem aquae qua;ftus caufa tabernam omnibuscopijsinftruxic,eamq;excrcendoeos barbaros al-
le£tabat,ita fingulacim decurrentes,& ad canus conuenientes e duro, feroq;more cominutati in
1o Gra;corum confuetudinem, & (uauitatem,fua uoluntate reducebantur. Ergoca aqua non impudico
morbi uitio , fcdhumanitatisdulccdine, mollitisanimisbarbarorum, eamfamameftadcpta.

Strabolib.14. Item Salmacis fons,nefcio quamobrem calumniatus,tanquam emoUiens eos,qui inde bi-
bant, homimtm enim mollities uidetur ab aere, uel ab aqua caufam trahere, cum ea minimefint catifa moUi-
tiei ,fed diuiti£,& iticlus incontinentia.

Barbaros Caras, & Lelegasabiccerunt. Caras barbari ditlifunt , confitlo nomine,ut ait Strabo. quia
difficulter,ajpere,ac duriter loquerentur,ut bl&fos. Balbosq; dicimus.fumus enim ad confingenda Cjgnata
rebusnomina ingeniofi, qualia apudnospermultafunt, utMurmur, Clangor,crepitus,firepitus;omnesitaque
quicraffe loquuntur,Barbari dicuntur, quales funt nationes omnes pr&ter Gmcos , quare illos propriebar^
baros appellauit poeta cum dixit, Barbarici Caraa Mnesihes fermonis agebat.^ic initio quidem per conuitium
quafiduriloquos,&craffUingucs,pofleaiicroeonomine abuft fumus tanquam communi , ac gentili ,diflin-
guentes eosa Gr&cis; nondum emra multaconfuetudo , & commertium eratcum Barbarvs, quodex craffitu-
dine lingute, et quadam uocalium inflrumentorum ineptitudine , e> non ex linguarum uernaculis proueniebat.
Sed cum multa de Caribus diclafint a Strabone id,quod inter omnes confiat, efl, quod ipfifub Minoe fuerunt,
grtunc Leleges dicebantur,& infulas habitabant.

Relinqvitvr nunc,cjuoniamadexplicationemmceniumcorum fuminueiftus , tota,utifunt,
<Jefiniam. Quemadmodumenim dextra parte fanumeft Veneris, & fons fuprafcriptus ,itain fini-
ftro cornu Regia domus, quam Rex Maulolus adfuam rationem collocauit. Confpiciturenim ex ea
ad dex tram partcm forum, & portus,mceniumq; tota definitio, fub finiftra fecrecus fub montibus la-
tens portus, ita ut nemo pofsit , quid in co geratur, afpicere,ncc fcire, ut Rex ipfe de fua domo remi-
gibus, & militibus fine ullo fciente,quaj opus eflcnt imperarer.Icaque poft mortem Mauioli, Artcmi-
5 iia uxore eius regnante, Rhodij indignantes mulierem imperare ciuitatibus Cariae totius,armata claf-
fe profecti funt,ut id regnum occuparent . Tum Artemifix cum eflet id renunciatum , in eo portu ab-
ftrufamclaflem,celatisremigibus,&epibatis, ( idcslclafliarijs militibus ) comparatis, reliquosautem,
ciues in muro effe iufsit. Cum autem Rhodij ornatam clafsem in portum maiorem expofuiffent.plau-
fum iufsit ab muro his darent,polliceriq; fe oppidum tradituros . qui cum penetralfent intra murum,
relictis nauibus inanibus , Artemifia repente foffa fafta in pelagus eduxit claffem ex portu minore, &
ita inuecta eft in maiorcm. expofitis autem mi!itibus,& remigibus, claflem Rhodiorum inancm abdu
xitinaltum. ItaRhodij non habentes, quofe reciperentinmedio conclufi, in ipfoforo funt truci-
dathita Artemifia, innauibus Rhodiorumfuis militibus, &remigibusimpofitis Rhodumeftprofe-
cta. Rhodij autemcumprofpexilfent luas naues laureatas uenire,opinantes ciues uittores reucrti,
4° hoftes receperunt. Tunc Artemilia Rhodo capta, principibus occilis, trophaeum in urbe Rliodo fus
uic~coria:conftituit, £neasq;duasftatuas fecit,unam Rhodiorumciuitatis,alteram fua; imaginis,&
iftam figurauit Rhodiorum ciuitati ftigmata imponentem . pofteaautem Rhodij religione impediti,
( quod nefas eft trophia dedicata remoueri ) circa eum locum a;dificium ftruxerunt,& id erccta Gra-
ia ftatione texerunt, nequis poflet afpicere,& idjabaton uocitari iuflerunt.

Digreffus efl Vitr. hifloria non ignarus,ut deleciaret nos. ^irtemifta Maufoium uirum , ut ait Aul. Gel.
lib.decimo amajfe fertur fupra omncs amorumfnbulas, ultraq; affetlionis bumana fidem, nam luclu , atque
defiderio mariti ftagrans ojfa, cineremq; eius mifla odoribus contufa in puluerisfhciem aquoz indidit, ebibitq;
multaq; alia uiolenti amoris indicia feciffe dicitur, & certamen apud Maufoli fepulchrum laudibus mariti di-
cendis fecit, pofuitq; pr&mia pecunix,aliarumq; rerum bonarum ampliffima : eo certamine Theopompum ui-
5 ° ciffe iudicatum esl. cum Theodctles, ls[aucrites, ejr ifocrates in eo certauerint.fed uosad rem.

Cvm ergotam magnapotentiaregesnoncontempferint latcritiorum parietum ftru<5curas,qui-
bus & uectigalibus, & prseda frpius licicum fuerat, non modo ca;menricio , aut quadrato laxo,fed ecia
marmoreo habere,non pucooporcereimprobari,qua:elateritiafunt ftruccura fa&a a;dificia,dum-
modo refte fint perfecta .

T^onimprobari ,immomaximi commendari lateritia operadebent.fedquidefl, quodinurbenonfiebant,
caufam reddit Vitr.

Sed id genus quid itaa populo Romano in urbe fieri non oporteat ,exponam . qua:q; fint eius

rei caufx, & rationes non prartermitcam. Leges publicae non patiuntur maiores crafsicudines , quam

fefquipedales conftitui loco communi,ca?teri autem parietes ne fpatia anguftiora fierent, eadem

4o crafsitudine collocantur. lateritij uero ( nili diplinthij aut triplinthij, fuerint)fefquipedali crafsitudi-

nenon

nc non poflunt plufquam unam fuftinerc contignationem, in ea autem maicftate urbis,& ciuium iiST
nita frcqucntia, umumcrabilcshabitationcs opus ruit explicare. Ergocum recipere non poflctarca
plana tantam multitudinem ad habitandum in urbc, ad auxilium altitudinis xdificiorum rcs ipfa coe-
git deuenire.

Quodpianisareis ad babitandum multitudo magna recipi nonpoffet,ad altitttdinem tedificiornm pertten-
tum esi,tit quod in planofieri non poffet, id in alto commodc fieret.Quarc citmpopnlares domns communi lo-
co conflritebantur, lege catttttm erat parietesmaion crafitudine fefquipedali nonejJ'c,ne cratjitudoparietitm
maiorem aream occuparet . Si igitur itolitifjent lateritios parietes confiruere, oportuijfet dnplici, uel triplici
ordme lateron panum ufosfuifji; qttoniamfi minori acfimplici unicoque latere erexijjent, non potuijfent am-
plms , qtiam unarn habere contignationem;debiies enim critdi lateres fttnt , nec pojfitnt fusitncre onera-.popu- J °
lns aittem Bpmanus in alt itudinem babitabat ob angusiiam are£ ,ideo legesnon patiebantttr lateritios effe
parietes,qitoniammaioremareamoccnpabant .parietesergoquidomum circundabant non erant lateritij.
qtix res ejfecit,ttt non adeo puicbrc effent popuiares donms t&proptermtdtas contignationes , & materia-
tiones,quibus tttebantur, ut in aitttttdincm erigerent domosfuAS , ignibus erant jubieclx . Hinc l^ero ine.x-
tin^mbtleni f.nie ignem i\om£ excitattit , nec extinguipotutt,nifi maiori parte itrbis abfumpta . Hinc Vitr.
\ T^iji diplinthit aut tripiintbu $ idefl duorum,aut trium ordinnm planorum , uel in corif latitttdinem infira-
torttm : plmthtts entm laterem fignificat , nos qitoqtte crafsitudinem parietttm dttorum uel trium quadreilo-
rum dicimtt cparictes antem nos~trt, quoniam eos ex cotlis lateribus dnctmtts , ideo firmifltmi fitntji nnius <jr
dimiilti , itcl duoritm lateruni Jitnt . llludatttcm obferttandnm efi boc ioco.p itrunium popttlarcs domus hic de-
fcripfiffe per tranfcitrfum,na altbi de tllis non memmit. priuatas autem domos ciuium , '& nobilittm fexto libro 10
defcribit. \ C£teri aittcm parietes ne fpatia angufiiora ficrent. £ C&teros parietes inteliigit eosqui babita-
tiones disiinguunt , & in medianisparttbus difponuntur , namfupra dc lilis loqitittus efl,qui aream domus am-
biitnt t & circttmclitditnt.

Itaqve pilis lapidcis,ftruc"ruris teftaccis, parictibusca*mentitijs, altitudines extructxcontigna-
tionibus crcbris coaxata?, & ca?naculorum fummas utilitatcs perficiunt , & dcfpeclationcs. ergo me-
nianis & contignationibusuarijsalto fpacio muitiplicatispopulus Romanus egrcgiashabet fineim-
pcditione habitationcs.

TtU lapide£ erctl^flrutlura coHorum laternm (fic enim teflaceum intelligo parietem)ex c£mentis fkfl<e
multas contignationes , qnas nos folaria , autcmpalcbos dicimns , fnfiinebant, unde aenaculornm commo-
dita* maxima & menianornm , idefi podiornm uel mittuionim adjpe&andtim deorjhm vennjias egregia ui- 3 °
debatar.Lex igitnr optime confuiuit commoiitati, unde Vitru.non ignarus iegum , quatenns Jlrchitetto fat
efl boc qnoqne ioco ittdicatur.

Q^v o n i a m crgoexplicata ratiocft, quid itainurbe propter necefsit.item anguftiarum non
patiantur eflc latcritios parietcs , cum extra urbem opus erit his uti , fine uitijs ad uctuftatem , fic crit
tacicndum .

Vbi ampla area , & libera efl , quemadmodttm extra ttrbem , tunc ad uetuflatcm hoc modo eritfaciendti.

S v M M i s parietibusftructura teltacea fubtcgula fubijciaturaltitudine circiterfefquipedali ,ha-
bcatque proiecluras coronarum ; ita uitari potcrunt , qux folent in his fieri uitia . cum enim in tecto
tegulae fucrint fractx , aut a ucntis deiccta» , qua poslit ex imbribus aqua perpluere , non patietur lo-
rica teftacca lardi laterem , fed proicctura coronarum reiicict extra pcrpcndiculum ftillas , & ea ratio- 40
nc fcruauerit integras lateritiorum parietum (tructuras.

Httnc loami Valladiits iib. primo claritts explicandofumpfit , dicens . Qjtodfi lateritios parietes inpr.no-
riofacere uolueris , tlludferuare debebis , ttt perfeiiisparietibits infummitate qu£trabibits fttbiacebit, firutlii
ra teslacea cum coronis prominentibits fiat fefqmpedali altttitdinc : ttt ft corrupt£tegui£ , ant imbrices fue-
rint, parietes, non poffint slillicidia penetrare per plitniam . Vitr. slntcluram iilam teflaceam cttm prominen-
tibus coronis , loncam uocat : proieiluras autem coronarum , intclligit prominentias ftip erioris parietis ad ar-
cendos imbres . bas igitur ex cotlo latereficri deberc monet, namfhciitus imbribusdurat, qtidm lateriti.tfoli
cxftccat£ .

De ipfaautem tcftafi fit optima,fcuuitiofaad flructuram , ftatimncmo poteft iudicarc, quod
in tempeftatibus, & jeftate in tcfto cum eft collocata , tunc (i firma cft, probatur . Nam qua; non fue Jo
rit cx crcta bona , aut parum crit coc~ta,ibi fe oftendct cflc uitiofam gelicidiis e pruina tacta. crgo quj
non in tcctis potcrit pati laborcm , ca non poteft in ftructura oneri fcrendo efle firma . Quare maxw
mc cx ueteribus tegulis tedi ftructi pariete* firmitatcin poterunt habcre .

TegtiU ttetcres ltidcntur tamprobat£ . quare ntiiiter , &fecitrc ponuntttr in TiruElura , bene cotli,& ex
creta bona lateres eligt debent . de quibttsfupra . Quoniam uero atit impenfx parcebant \omani , aut angu-
flu iocorum inferuiebant ,fxpc craticios parwtes in medianis partibus difponcbant. quamrem improbat Vitri
fed cum neccjiitate ficn oportcbat , ut panetes buittfmodi flruerentur . ieges <jr regulas ponit , ut commode
fiant, inqttit tgititr .

C r a t 1 t 1 1 uero uclim quidcm ne inucnti cflent . quantum cnim celeritati , & laxamenti loct
prolunr*, tantoniaiori.&commijnifuntcalarnitati ,quodadinccndia(utifaccs) funtparati. Itacfue 60

u fauus

SECV7{DV3. 69

fatiuscrTeuideturimpenfa teftaceoruminfumptu , quam compendio cratitiorum effe in periculo.
etiam qui funt in teclorijs operibus rimas in ijs faciunt arrectariorum, & tranfuerfariorum difpofitio-
ne . Cum enim linuntur recipientes humorem, turgefcunt > deinde ikcefcendo contrahuntur , & ita
extenuatidifrumpunt tecioriorum foliditatem .

Vitia cratitiommparietum damnat. Cratitij parietes ligneis cratibus,aut cannis in modura cratis infertis ,
& plene intercurfantibus conslant,ut ait Vhilander . JL rretlx enim, & tranfuerfe canna Uruebantur , lu-
toque illinebantur tetlorio opere , qu.e res maxime uitiofa erat , undeparum commodi,multnm pericidi ine-
rat inea ftruftura . Sedde tetlorio opere , & illinendis parietibus librofeptimo cap. 5. Vitr.copio}}.

Sed quoniamnonnullosceleritas,aut inopia,aut impendentisloci deceptio cogit, ficeritfa-
ciendum . Solum fubftruarur ake ut fint intacti ab rudere , & pauimento ; obruti enim in his cu funt ,
uetuftatemarcidi fiunt ; deinde fubfidentes proclinantur > & difrumpunt fpeciem tectoriorum.

Cratitius paries non debet tangere rudera, &pauimenta, nec in ipfis obrui, quoniam marcefcit uetitsiate .
humor enim afficit eum > unde corruptusfitbfidet,fubftdendoqueprocliuemfacit , undefhcile difrnmpiturjpe-
cies tetloriorum .

D f. parietibus , & apparatione generatim materise eorum , quibus funt uirtutibus, & uitijs>quenv-
admodum potui,expofui.

Lateritios, teslaceos , cratitios, lapideos , cxmentitios, & marmoreosparietesfieri diximus yuirtutes , ui-
tiaqite explicauimus , comparationes materU > &ftrutluras oftendimus > quare ad contignationes > & copias
earum merito accedemus. VndeVitr.
*° D e con(ignationibusautem,&copijsearum , quibuscomparenturrationibus> &aduetuftatem
non fint infirma;, uti natura rerum monftrat, explicabo.

De materie c&denda } £fde arborum quorundam
propnetatibus. Cap. IX.

Materies cardenda eftaprimo autumnoadidtempus, quod eritantequam flareincipiat
Fauonius .

De materia loquitur hoclocoVitr. tribus ueropartibus negotitm abfoluit : primo de aedendi tempore»

5° poftdec£dendimodo,demumdeuirtutibus,&poteflatibus finguiarum arborum docet , multaquephilofo-

phorum more dijjerit nonindigna . Ts(osanteoculos (utfolemus) rem uniuerfamponemus . Confideranda

igitur b.ec funt , tempus c£dendi, modus quoque adferuandi ubi c-efe fuerint , ufus etiam & comparatio

partiton & totius . qit£ omnia iam copiofe ac diligenter a Leone Baptisia ^ilberto coUetlafunt , ut ego nibil

adderead ea poffim . quaregratias illi habeo immortales , & uerba eins apponam. inquit igitur libro fecundo

cap. quarto. Veteres igitur , & inprimis Theophraftus fcindere arborem , prxfertim abietem, &piceam, &

pintm iubent ubiprimumgerminaffe, tenerosque caudicesprompfijfe occaperint. ubi &propter bumoris exu

ha-antiam facilem corticem amouiffepojiis ; ejfe tamen aliquas poft uindemiam, qu& cxfie commodiores fint >

itti esi acer, ulmus ,fraxinm,tilia . I{obora itemfi cxdantur Vere fieri teredinofa attesiantitr . ^iteadem

ficxdantur Brnmafieri , ut neque uitieniur,nequc pandantur . & faciat adrem , quod adnotarunt materia

4° quidern, qu£per brumam fiante borea c£datur,etiam uirentem , bellijfimi &prope immunemfumo ardere .

Qu£ res inditio eft humore fuccofam effepwn crudo,feddigefto. Vitruuioplacuit materiam c£di a primo au-

titmno ufque antequdmjiare incipiat Fauonius.Hefiodus quando Sol noftrum in caput pendens multa inferue*

fcit ui. & hominum inde color fufcatur . tunc mejiis inftat . Cum uero decidere folia caperint , tu fyluam c£-

dito . At Cato rem totamfic moderatur . Materiem iuquit , fi roburfit , c£dito ubifolfkitiumfuerit . Islam

ad brumamfemper intempcsiiua eft . C£tera matcries , qii£fcmen babet, cum maturum fuerit , qu£ non ba-

bet , cum Itbuerit . Qu£ maturum , & um uiride babet , tunc c£dito, cumfemen exciderit . Vlmum uero

cum caduntfolia . Et refcrre plurimum aiunt , qua Dtnaferrum adigas . Is^amque tantam quidem uim lu-

i2ationumeJfeineiufmodirebusJerroattingendisputantcumc£teri,)tuminprimisVarro, ut etiam qui ton-

dantnr Luna decrefcente fieri confeflim caluos ajjeuerent . Sed c£di oportere materiemperiti omnes admonet

5 ° Luna deficiente . T^am tunc admodum exhauslam ejfe arboris slatuunt craffam illam pituitam , qu£ quidem

ad citam putredinem imbuendamperprona fit , Lunaque islhac c£fam carie non infeftari repertum eft. Hinc

eil , quod aiunt , frumenta ut uendas metito Lunapleniore : TsSam & ipfa tttnc admodum plenafunt . Vt uero

adferuesmetito Lunafitiente . Conftatetiam frondes arborum Luna decrefcente pr£paratas non pntrefce-

re . Diem uero c£dendis arboribus commodam putat Columella a uigefima itfque ad trigefimam confenefcen-

tis Lun£ . Vegetio fcindi arborem placttit a quintadecima , ufq ue ad uigefimamfecundam Lunam . hincque re

iigionem ortam putat , utpro £ternitate bis tantum diebus celebrent , quodper eos c£fa £ternum durent. ^id

dunt & Lunam obferuandam ut occidat . Jlt Tlinius optirne c£di arborem putat Cane maxime oriente,Lttm-

que coeunte; qui dies interlunium uocatttr . & notiem ducit expetlandam eius ipfius diei,quoad Lunafub ter-

rafit . Huius rei rationem jlftronomi effe pr£dicant, quod ui Lun£ omnis rerum humor commoiteatitr . Ergo

60 humore Lunam uerfus ad ultimas radicisfibras aut retra&o , aut desiituto catera materies purgatior relin-

quitur.

IO

10

7o L i E E 1{

qv.it v.r . Jltqv.c hxc dc cxdcndi tcmpore . De modo antemfic. jtdde bis, qv.od mv.lto fidcliores pv.tant ft-
tvras, fi noti siatim projlernantur, xtcntm circitmcidantitr,ttt siantcsfic arcfcant. Qjm & abictcm arbor:m
altoqv.m eontra humoris contagionem h.vid qttaqita firmifftmam ,fi Litna decrefccnte decorticclv.r , fv.turam
ajfirmanr, nt aqttis non corntmpatttr . Snnt qtiiattcstcntur, robur , cjr qucrcum grattes matcr.as,qux aqttts
vaturafilftdar.t , fi circv.ndantnr ttcrc primo, cjrposi amijfam jrondemproslernantur , reddi ttt aquis ad die
ttfqtte n onagefimum adnatent . jtitij amplius concidiftantis arborts\craffitudtnem ittbent ad rncdiam tifque me
dutlam, qttojanics, & tnalusfuccusjhllar.do effuftits dcpleatur . His addv.nt ne itllam ftcrnas arborem do-
landam, atttfecandam antefuos cditos JrutJus, ejrfeminis matv.ritatem. pcrcifam inde arborcm utprxfertim
cuxfrv.tiumfcrat, nv.daripenitits corticc admoncnt oportcre, namfhale quidemfttb libro dum cortice opertx
Jlent, contaminantitr . ^Nv.ncde cxfxmateriet cttftodia, ac lenitionc , deqite aditerfus fntnros morbos rc-
medus , atque apta collocatione dicendum . Cxfam materiam habere conditam oportct loco ubi graues fo-
lcs, 'cr aeres ttentorttm afflatus non appellant, & prxftrtim qttxfponte dantur, ttmbrapenitns conteftas ejfe
oportet. Qfijn & hv.iv.s ^rattafimo illinitx ma.ximc bottillo, uetercs jlrchttetli obferuarunt. id ca de reftcri
Tbeophnftus diftcrebat , qttod circumchtfis cgrcjftbus, concreta pitttita , immodicaq; ttaporum ttis per me~
ditllam fenfim ir.stiitet,atque refpiret; quofit ttt cxtera ligni ficcitas ficcijcendo coxqttalibm condenfetur;ftan
tcs ttern caenm ine , quam inv.crfo commodius ficcari arbitrantitr. Tum & contra uetnftatem , acfuturos mor
bosnana adhibcantremedia. Theophrafiusdefojfammateriemmulto denjart arbitratur. Catoiv.bet cxfam
matericm amttrca illiniri , qtto a tinca,& carie immunisftt. Qux aqttis , & mart uitientur, pici tntari tn prom
ptv.cfl. l{efcrm:t c^ligna,quxmaccratafmtamitrca,nidlofumttxdio ardcre. jld labyrmth.im jlegy-
ptiv.m pofitas cffc trabcs exjpiiia jlcgyptia incotlas oleojiribit Tlinitts . Viftco inqttit Thcophraslus iilitam
matertam non ardcre, 'hlcqne hoc prxtermittam. E.xtat apv.d Gdliv.m e.x annaiibus Qtiinti Clav.d. turrim li-
^ncam ad Tyreum , qitod cam jtrchclaus Mitridatis prxfctlus multo alnmine oblintffct, Sylla vppugnante
minimc arfijk . Sttnt prxtcrca qnx modis ttarifs denfentur , cj- contra tcmpcTiatum iniurias corrohoreni vr.
Tfam cxtream quidem matcricm condimt tcrra , & illiniiint c.era, imponv.ntq; aceruis frumenti fptenis die-
bus,totidemintcrmiJ]is. Qno fit ut cttm firmior , titm cjr ad opus commodior rcddaiur . Mirum enim in
vtodttm pondcri detrahitnr . Hancipfam etiam ficcatam mari duritiem acqmrerc afftrmant.ffijiam ey incor
rupttbtlem Caflancam aquis maris pttrgari conslat. Eicitm jlcgyptiam fcribit Tlinius flagno immergunty ut
ftccetur , atque Ixuigetnr. nam ea qitidcm prius aqv.isfnbftdit. TSlosiros fkbros lignarios ttidcmv.s aqms, &
€ir luto fv.bmcrfam , qtta prxfcrtim tomo ntuntitr , matcriam fcruare dies triginta , quod maturius exficca-
tam, zrfieri ad omnes itftts habtliorcm putant .fttnt qui afftrmant matcrtctn qttam (fi adhttc niret ) dcfodias D
in hnmido xtcrnam ejfe:fedfiue defodias , fiv.e Htitam lncisve cond.itam ferv.es , hanc injcntentiam pertti om-
tws contteniitnt , ttt nift pofl trimeftrc tangicurent : Denfaricnim, <& qu.andam quafi maumtatcmfirmitatts
imbmfji' oportet priufquamin opus proiucatur. fic habitam ittbet Cato eximi, prodttctq; ad Solem Lunade-
crcfcettte , cjrpoft meridtem,decrefcentisi[; Lunx tpjius quatttor proximos dies , qttibus plena fucrit , tmpro-
bat , admonetq; ne attsiro flante educatur , & cum edttxeris cauendttm ne trahas per rorem , n; tte rorv.len-
tam , autgelidam, ant non ufque quaqitc ficcam dolcs, aitt profindasfcrra . His expeditis dc ujv. , natttra, &
potcslatearborumdicam . Materiem uifus esi putaftc Theophraftus \non ante triermittm bene cxficcatam
foread afteres prxfertim cj- ualu.xrxtm ttjitm . operi xdificiorum commodijfimas putant arbores has , cemtmy
qnerciim, robora, xfculum,popiilitm,tiliam,j'alicem, alm:m,fraxinum , pinnm, cnprcftitm, olcajtrum, cleam,
casianeam, lariccm, buxum. & cedrum . Item & hebenum , &• itcm ttitim. Scd his omnibits aaria esi natu-
ra, & proinde itarijs ttfibus accommodandx, nam alixfub ditto cxteris prxs~tant, alix in umbrajcrnant;ir,aiix
nitcnt acrc, alix dttrefcttnt inter aqtus,& defoffx xtcrniores funt. Iccirco bx laminis , aft'cribus,fcuipt, ris,
intcflmisq; operibus , altcrx tignist, &trabibus , reliqnx fitbdiualibus paittmentis ferendis , cjr operimentis
babendis extflunt firmiorcs, & prxfertim alntts fiiutialibits , cjr palusinbus palationwttsftmdamentorirm om
nes cxuperat, cjr bitmorispatienttjjima eft. Eadem tn aerccirjoltbits non durat . Contra , xfcttlns impatiens
eft humoris , vlmus arre , & tn propatnlo denfatv.r , alibipanditv.r , er nonperjisiit. Ticca c}r itcm pinus fi
terra obruantttr xlerna funt . jlt robur qttidem fpifta , & ncrnojajit, cjr denfa, mtnittisi[,foraminibusprxdi-
ta bumorem non recctpiens terrenis qttibusq; xdificationibus pcrquam aptifjima efi , maximeq; pofita tttfe-
ratpondcra ertt . tum qutdem pro coiumna adinoditm ualtdifftma . Vcrv.m buic natura ,• cttm t antam immtfe-
rit dttritiem, ttt perterebrari neqtteat nifi madcfatla , tamen affirmant fupraterrameffte inconftantcm,&ri-
mofam fieri,& contorquerefefe ; eandcmq; etutmaqtta marina facilc corrnmpt. td olex , &ilici,& oleaftrot
cjux cxtcris in rcbtts cttrn robore conueniunt , non accidit ,ut aqttis commacerentttr . Querctts nttllojento con-?
ficttur , qttia intimttm fuccofa cft,& propi utt nxrensjit . Fagttm ttem, cjr ittgLindem aqttis non njqv.e cortttm
fi,cjr interprincipales,qttxdiffodiantur annumerant.fttber ttemad ufum columnarum , cjrpinus Jilueftrts,
& morus,& acer , & vlmus non inttttles funt . Trabeatxonxbus , cjr tignis aptam ptttat Theophraftus nu-
cem ettboicam: quod ca qitidcm antcqttam ritmpatur,Jonitujignv.m det . Exq; co faclitm olim , ttt cx balneo
apttd jlntandrttm, qui inerant omnes incolumes ab rttina tettortun fecuta cffttgcrint , fcd omntt.m optima
abics . r\am cum proccritatc, cjr amplitudinc primariaftt, titm rtgorc natitrali contenta non facde oneribtts
preflantibws flct~iititr,fcd diretla,inuicJaq;permanet . jldde qttodfacilis esi cjrpariettbusjv.o pondere non
molcfti.Huic untplv.rimx adJcribimturUudes.plures dcfe prxftare tttilitates affirmant.Vnum tameu ilii * °

ejji

40

5o

SECVT^DVS. 71

effe ttitium non negant, quodperfkcile adfeflammts admittat , atquc ignibits infenfa fit. Huic non poftpo-
nitttrcotignandis£dibuscuprefiits,xrbosalioquineiufmodiutinternoftrasarboresprimxrix.etprxcipuajibi
laudem uendicet . Hanc ueteres inter clariffimas computabant , non ultimam ab cedro atqite eba.no . Cupref-
fitmq; apud Indospropi inter aromata uenerantur, & merito id quidem landent,qui vclint jlmoniam , Cbia,
& Cyrenaicam , quam ejfe aternam pr&dicat Theophr. Verum odore,nitore , robore,mxgn<tttdine , re&itudi-
ne , perennitate . his ommbus in laudibus quam tu illi arb orem comparabis ? Cariem, & uetuftatem nibilfen-
tirc cuprejfum affirmant , & rimarn Jponte haud quaquam capere : ea nimirum de re Tlato lcgcs publicas,
atque inftituta infacrtsponendas cenfebat tabulis citpreffinis, quodfuturas forte xternioresputabxt , qudm
&re. Hic locus admonct, ttt referam memoratu digna , qux dc cuprejfu ipfe legerim, & niderim : uxluas cu-
prejfexs in templo ephcfix Dianx annos durajfe quadringentos teftantur , & easfcruajfe nitorem , adeo ut no-
v.as perpetnb diceres. Ts[os t{pmx Tetri bafdicam uidimus, cum ab Eugenio Tont. Ma r. ualux rcslitueren-
tur, ubi bominttm manus iniuriam rapiendo argento, quo olimfuerunt ueftitx, non intalijfent, folidas, & in-
tegm-imas annosplus qttingcntos quinquagintaperdurajfe :7<{am fi recle annales Tontificum urbis I\pm.c
interpretamur, tot ab jldriani tertij Tontificis temporibtts , qui easpofuit ad quartum EHgeniumfunt. Ita-
que contignationibus faciendis abietem probant:& cuprejfum una re fortafiisprxferunt , qttod fit xternior.
fed eft abiete grauior . Trobant & pinttm , &piceam. Tinttm enim abiete perfimilem ejfe contra inieflum
pondus rcnitipittant.fed intcrpinum, atque abietem citm cxtera , tum hoc intcreft, quodteredine abies eo U-
diturminus, quo eftpinus quidemfucco , quam abies dulciori : ego nulli poftponendtm puto laricem . Hanc
eqtddem slritclurarumponderafirmiffime, &diutijfime fiiftentajfe,cumalibi,tumapud Venettas exuetu-
ftis fori operibus adnotaui . jLtcp.ti eam quidem defe prxsiare titditates cun&xs quascxterx prxjixnt ar-
bores affirmxnt . l^eruofa eft uirium tenax, in tcmpeftatibus firmijsima , aduerfns cariem illxfa , vettts opinio
banc contra ignium iniarias inuic7am,& propi iilxfamperfiflere . Quia & obifciendos ex larice ajfes eo uer-
fus, unde ignium aduentitium malum extimefcas iubent : fed nos eam uidimus incenjam ardere , tamen ita ut
flxmmxs dedignari, easq; uelfe abfe difcutere videatur . Vnum habere conftat ititium, nam aquis marinis red
diturteredini obnoxia. Inutdes trabeationibas fori prxdicant robora, & olca , quodgrauiafint, qitod cedant
ponderi , &propeJpontefua difletJantur,tum & quxfuciliusfrxnguntur, qudm findantur , ad iftos trabea-
tionurn ufus utilta nonfunt , uti cft olea , &ficus , & tilia , &falttla , & huiufmodi : mirum, quod depalmx
ajfeuerant, contrafitper impofitum pondm reniti, & in diuerfitm curuari ,fubditialibm trabcxtionibus , &
tetturis iuniperum omnibits prxferunt, & huic ( ait Tlinius ) eandem ejfe naturam,atq; cedro ,fedfolidiore.

3 ° Tum&olcam infinitam babere xternitatem prxdicant, & bttxum etiam inter primarias annumerant. Cafta-
neam qttidem,tametfi pandat , & torqtieatur, nontameninhis operibus , qttx fub diuo ejfe oporteat ,recu~
fant : Trobant & in primis oleaftrttm, ea maxime re,qua & cuprejfttm, quodcariem non fentiat; qtto in nu-
mero funt arbores , quibus infitus & infufus unclttojm, & gummofus fitccus eft ,prxfertim amarus. Eiitf-
modi enim ttermen negant admittere, & aduentitias humtditates excludere in promptu eft. contrariam ijs
putantmxteriemomnem,.qitxdulci fit fucco prxdita , & qux facile incendatur. ^ib his tamen excipiunt
oleam,& oleaftrum. Cerrumautcm&fkgum natttra imbecillem ejfe contra tempeftates , & non peruenire
ad uetuftatem affirmat Vitr. Tlin. Quercitm item celeriter ( ait ) marcefcere. jLd reliqua uero intefiina ope-
ra ualuarum, letlorii, menfarum, fubfellwrum , & eiufmodi abies egregia eft. pr&fertim qttx. ad Jllpim Italu
montem excnfcat . 7$am bxc arbos natura eftficciffima, cjrglutinum perquam tenaciffimx . esl cjrpicea,

40 <&cupreffws his rebuspcrcommoda . Fagumfore alioquin fi-agilem prxdicant,fed capfis , letlisq; ittdem , &
in tenuiffimas fecari laminas. Secariquoque,& ilice aiunt belliffime . inutiles etiam adajferes babendx funt
Iitglans, qubdfhcile Jrangatur,ulmus , fiaxinusq;, nam hx tametfi lentx ,facile tamen panduntttr . Verum
obedientifsimam ejfe omniumin opere affirmant fraxinum:fed nucem demiror non mttlto ejfe inantiqttorum
monitis celebratio rem ; Quando ea qttidem (ttt uidere liceat)cum ad cxteros plerofque ufus, tum maxime af-
feritijs operibus admodum habilts, &pertratlabilisesl. Morum laudant cumob eius £ternitatem,tumqiiod
nigrefcat uetitftate in dtes, &fiatgratior. Valuas memorat Theophr. confueuijfe diuites ponere ex loto ; ili-
ce, bttxove vlmum quod rigorem firmiffime ajferuet, ideoportarum cardinibm utilem ducunt ,fed permutari
iubent oportere , utfit radix fttperior inucrfo cacumine . Cato uetlesaquifolios , laureos, atque vlmeosfieri
iubct . clauiculis cornum comprobant . Cradus adfcalas orno, atque . acere ponebant: pinus, picca-,vlmm

5 o ad aquarum dittlus intercauabantur. Sed hafce nifi terra contegas, ocijftme fenefcere ajfeuerant. Cxterum or-
nandis xdibm lariccmfxminam,quxcolorefimiliseslmeli,compertumbabent in tabellis picvorttm ejfeim-
mortalem, & nullis rimisfifiilem . Trxterea quia ei nertti non infint tratlim, fcd cxfim: iccirco adfmulachra
Deorum efficieada tttebanturttum & utebantur loto, ac buxo, &cedro, &item cupreJfo,& aajiiore olea-
rutn radice . jLegyptiaq; perfica , quam ejfe lotofmtlem referunt. Torno autemfi qttid terete reddidijfe opus
erat fago,moro,terehintho,& inprimis buxo omnium fpiffiffima. & egregie tornatdi, & ebano omniumgra-
cillima utebantitr. 7{equefignis,& tabulis efficiundis ajpernabantttr populum albam , & item ngram,&
falicem, & carpinum, &forbum,fambucum,&ficum,qiu arbores cumficcitate , & xquabdttate ad exci-
pienda,feruandaq;pi£lorumglutinamenta & illinimenta utilesfunt. Tumadformas exprimendas dtitliH-
les quidematque admodumfaciles .veruminterhafce omniummollifiimam extare tiliam inpromptu eft.

60 Smt qui adftgna conficienda iuiubam comprobant. His contraria eft robur, qmndoquidem interfe , & cum

alus

yj L I E E i\

aliis omnibus ciufmodimatcrijs infatiabilis omnino,cj- omnis glutinis ajpernatrix fit . Idemuitium effc omni-
bus lacbrimofis, o~ crifpis aiunt, ut omne genits glutinamcnti abdicent . I{afde itidem, atquc dcnfum quodquc
lignura xgre cobxret glutino . Qux item dmcrja funt natura,uti esl edera, laurus, tiliaq;, quodcalidxfint,cum
his qux kumeclts locis nafcuntttr: quod eiufmodi omnes jrigidx naturafiat, diuglutino non cobxrcnt. Vimns,
fra.xmus, monts, ceraJUsq;, quodjiccx fint ciimplatano , & aino, qux madidx naturafunt,non conueniunt.
O uin cr tantum abfmt apud maiprcs,ut natura interfe non congruentia,<$~ contrariaglutino conneclerent: vt
ettamjimul non iugataffcdbxrcntia uctuerint coagmcnt.ni. bmctllud Vitruutj, quod xfculeos quidem axes
admonct qncmis non iungendos . Verum nt tic us omnibus jhnmatim & comparatione qitadam referam
apud omnes autborcs conjiat, infacundas arbores firmiores cfjc fcrtilibus,fylueftres & manu,ferroq; non cul-
ta-s duriores cfic domcjlicts . J^amfylitesires quidem in morbos incidere,qitibus interimant,ncgat Tbeopb.do- °
mejiicas uero. & maximc, quxfrtictusferant ,graiuffimis effe obnoxiasmorbis prxdicant . Et inter feraces
prxcoqucsfcrotinis , & dulces acutis ejfc imbecilliores,Jiatuunt, e-r intcr aciitas, atque afperas folidiores pu-
tant cas, quxfrutlus accrbiores, rarioresq; edant . Quxalternisannispromunt, & qux penitus fteriles fint
feracibus nodofwres funt. & ifiarnm, quo quxq; brcuior,eb difficilior : cj-Jieriles magis crcfcunt qndmfer-
tiles . .Addtint & eas, q:ix inpropatulo,& nuilis neque montibus teilx , neque fyluis,fcd crebris uentis , &
tempejiatibus agitatx creuerintfirmiorcs ilias quidcm , crafsioresq; ejfe ,fcd breuiores , nodofioresq; , qudm

;mx in connalle, & loco a ventis tuto excreucrint . Tum & arborcs ortx in locis humidis , atqitc opacis mol-
iorespinant, qu.rm qux in apricis, atqucficcis coaluerint . & qitx ad borc.im nafcantnr aptiorcs ejfe , qudm
quxa boreaad attfirum declincnt : & qitxlocis a fuan.it ara jint ahcnisnatx ,non fcctis ,atque abortinas
reJpuunt:&7nerid:aHasquidc7nprxdurasforc,fcdmedullis contorqneri, &minw coxqttabiles prxjiarefe 10
ad opus exeqttendwm . Trxtcrea aridas natura,atque ad crefcendum tardas robujiiores eJJ'e,qttdm qux laxx,
& facnndx fmt . T^amque inbts fcemineam, in bisuero alteris mafctdinam effe naturam putabat Varro.
& candida qnxq; ligna minus effe dcnfa, & magis tradabilia, quam quibus color qttinis infufiisfit. Etpon-
derofa quidem omnis materiafpiftior, duriorq; leui eji : & quo quxque leuior, eb estfi-agilior; cj- quo cnfpior
eb afiruclior. tum quibus natura dederit,ut dtuttus inuita ttigcant. dedijfe etiam , ut abfcijfx tarditts corritm-
pantur. crnni etiarn in ligno, qno minus medttllx incfl, co natura illi acrior, & robufiior efl. Qgfi partcs ad
medullamproximioresjitnt duriores ex quidem cxteris , ac denfiores funt. Qux cortici propinqniores funt,
nertto tenaciorc funt.Etenim in arboribus, ueluti in animante pro cutc cjje Jiatutmt extremum corticem, pro
came id, quod ad cutemfubcsl ,pro ojfe id, quod ad medtdlam circum obuoluitur;& nodos in plantis perfimi-
les effe ncrttispntabat <Arijl. Lignt partem omnium pejfimam alburmtm deputant, ctim alias ob rcs,titm quod ? °
tcredintbus infenfafit . jldde bis, quodpartes materix , qux dnm fiaret arbor ad Solem in meridie uergc-
bant, aridiores erunt cxteris , cjrgraciliores, tenuiorcsq; : tamen denfiores, babcbuntq; mcdtdlam ifia ex par-
tecortici uiciniorem: & quxitempartes telluri,cj- radicibus fnere finitimxflabunt illx quidem cxterisgra-
tiiores . Huiusjignum qubd aquis xgre adaatabunt . Et arboris cniufque pars media crifpior , & mac.dx uti-
cumq;fmt, qtto radicibus adiunffiores eo anjracliores . intimas tamen quafque partesfupernatibtts conflan-
tiores , & commodiores ducunt . Verum in arborum gencribus comperio aliquas,de qmbus optimijcriptores
longe miranda refcrant . T^am uttcm quidcmfxcitlontm xtcrnitatemfuperare afjirmant . Ioitis fimulacbrum
fucltrm ex uite in vrbe Topulonia ad Cxfaris tempora confpiciebatitr jxctilis permultis incorrnptum , neque
jtlli ejfe ligno natttrampenitus xtcrniorem omnes prxdicant. InArriana Indorum regionc babtri uites tam
craffas att Strabo,nt ettis truncos homines uix amplcxentur bim . jlpud Vticam teclum ex cedro sletiffe an- 40
nos inille ducentos oclo &feptuaginta tradidere . In Hifpania templo Dianx trabcs cx innipero ab anno du-
centefimo ante excidium Troix ufque ad Hannibalem durajfe tejiantttr. Mqui cedro quidtm mira esl v.atu-
ra ,fi ( utifernnt ) una hxc arbos clautm non tcnet. In monttbtts qtti ad Eenacumfunt abietis genus rcg.sat,
qtto Ji feceris uas ,ni prius oleoperunxcris,noncontincbit uianm. Hallenusde jirboribus. l-{unc adVit.
Materia cjedendaeftaprimoautumno ad id tempus , cjuod erit antcquam flare incipiat ra-
nonius . Hoc esi a Septembri ad Ecbruarium , poji quem menjcm Zepbirus fpirat.

Vere cnim omncs arbores fiunt praegnantes, & omnes fue proprietatis uirtutem efferunt in fron
des,anniuerfariosq; frucUs. Cum crgo inancs, & humida: temporum ncccfsitate rucrint, uance fiunt
& raritatibus imbecillaj .

Caufam reddit cur co tempore cxdendxftnt arbores, & non uere: Quia vere uirtus omnis infiondes cnnt- 5 o
titur, truncus ucro, cuius ufus requiritttr,inanis, & imbecillus redditur.quodprobat afimili.

Vt 1 etiam corpora muliebria cum conceperint , a fcetu ad partum non iudicantur integra, ncque
in uenalibus ea, cum funt prsegnantia , prxftantur fana ; ideo quod in corpore prarfeminatio crefccs(
ex omnibus cibi potcftatibus detrahit alimcntum in fe , & quo firmior ctficitur ad maturitatem par-
tus, co minus patittir cflc folidum id ipfum, cx quo procreatur. Itaque edito fcctu, quod prius in aliud
genusincrcmentidctrahcbatur.cumadjdilparationem procreationis cft liberatum,inanibus & pa-
tentibus uenis in fe recipit, & lambcndoj fuccum ctiam folidefcit, & rcddit in priftinarn naturs
firmitatcm.

Tallefcit mulier cttm nternmgerit , & multis malis obnoxia esl : defeclus fxpe fentit , & multa patitur,
imbecillisq; quodam modo conslat . Si vero Vulpianus itinjconfultus altter fentire uideturpand.ltb. n. c 60

< ■'

IO

SECVT^DVS. 75

*fi ut ingeniofe Vhiiander notat, quod Vitr. pr&gnantem uolebat ejfe imbecillem, & ad munia obeunda ine-
ptam, quod embryo detrahat infe alimentum. Vulpianus uero intellexit non morbofam , idefl non redbiben-
dam . 'Ham cum effet ediclum jlediiium cttruiium,ut qui uenderent, certos facerent emptores » fi quid morbi
autuitijinejfet,contraquifeciffet,reimprobatacogipoffet habere id, quod ante habuerat : certe qui prx-
gnantem uendiffet , nec emptori dixifiet : tamen editto cogi nonpoterat mancipiutn recipere. ld redhibere di-
cebant . Vnde redbibitio uocata.

E a d e m ratione autumnali tcmpore maturitate fruct uum flaccefcente fronde.ex terra recipientes
radicesarboruminfeiuccum.recuperantur & reftituuntur inantiquam foliditatem. At uero acris
hyberni uis comprimit,& confolidat eas,per id(ut fuprafcriptum eft) tcmpus.

Voftquam neque frondes, necfruttus amplius indigent alimento, illud alimentum, quod infrondes , & fru-
ttus uertebatur , trahitur a trunco . quiproptereapriftinam recuperat firmitatem , qux hyeme conferuatur j
namfrigore comprimitur,& confolidatur.

E R g o fi ea ratione, & eo tempore , quod fupra fcriptum eft , ciditur materics erit tcmpeftiua .
Concludit quod uolebat , poilquam & medicus, & Vhilofophus uideri uoluit .

C a e d i autem ita oportet , ut incidatur arboris crasfitudo ad mediam medullam, & relinquatur,
uti per eam exficcefcat ftillando fuccus .

Modum oflendit materix cxdendx, circuncidiflipitemmonet , ufque ad mediam meduUam, & reiinqui ere-
tlam arb orem utifuccus ex ea prxcifione flillet. T^e uero quis putetfuccum omnem exhauriendum ejfe,decU
rat de quo tntelligat .
10 Ita qui ineft in his inutihs liquoreffluens pertoruIum,non patieturemori ineofaniem, nec
corrumpi materix qualitatem . Tumautemcumficca,&fineftilliseritarbor,deijciatur. & itaeric
optima in ufu .

Inutili humore tanquamfanie, uelpituita exftccato, uiuida lignorumpoteflas ftnefuperfluitate rclinquitur,
ac propterea non efi putredini obnoxia . quando igitttr non amplius defluet , tunc deucienda esi arbos ,fed ne
boc etiamftmilitudine, ac ratione aliqua carere uideatur , probat Vitr. experimento quodam.

H o c autem ita efle licet animaduertere etiam dearbuftis . Eaenim cum fuo qujeque tempore ad
imum perforata, caftrantur,profundunt e medullis, quem habent in fe fuperantcm, & uitiofum pcr fo-
ramina liquorem , & ita ficcefcendo recipiunt in fe diuturnitatem . Qui autem non habent ejc arbori-
bus exitus humores , intra concrefccntes putrefcunt , & efficiunt manes eas, & uitiofas : Ergo fi ftan-
3 ° tes & uiua; ficcefcendo non fenefcun:, fine dubio, cum esedem ad materiam deijciuntur, cum ca ratio-
ne curata; fuerint , habere poterunt , magnas in aedificijs ad uetuftatcm utilitates .

Jltque hxcfatis de cxdendi modo , & ratione ; nunc ad uires , & poteflates arborum tranfit .
E ae autem inter fe difcrepantes , & difsimilcs habent uirtutes , uti Robur, Vlmus, Populus , Cu-
preflus , Abies , & cxtera:, quae maximc in xdificijs funt idonea? , Namque non poteft id Robur.quod
Abies, nec Cupreflus , quod Vlmus,nec cattera: eafdem habent interfenatura»rerum fimilitates, fed
fingula gcnera principiorum proprietatibus comparata , alios alij generis praftat in operibus cffectus.
Difjimiies arborum naturas effe dixit , probauitque ab effcttu , quoniam non idpotefl E^obur , quod jLbies »
nec Cupreffus, quod Vlmus, qui quidem effettus ex natura principiorum, & permixtione deducitur.T^cn pof-
fe autem id arborem unam , quod alia potcfl,probare incipit infingulis ex principiorum cuiusque ratione.
40 E t primum Abies aeris habens plurimum, & ignis, minimumque humoris, & terreni , leuioribus
rerumnaturar poteftatibuscomparatanoneftponderofa,Itaqucrigore naturali contenta, non cito
fkctitur ab onere , fed dire&a permanet in contignatione , fcd ca,quod habet in fe plus caloris , pro<-
creat , & alit tcrmitem, ab eoquc uitiatur .

Calor ftccitatem ,ficcitasrigoreminducit,rigorauteminflexibiiitatem, unde^Lbietis potefias leuioribus
elementis conflans, Ieuiorum effettus parit, unde dicit Vitr. eam uerniculumgenerare,quo nitiatur.

Etiamqve ideo celeritcr accenditur , quod quse ineft in eo corpore raritas , aeris patens acci-
pit ignem, & ita uehementem ex fe mittit flammam.

jLbies quod ab humo in altum eat, ( e cunttis enim amphfiima eft,&famina etiamprolixior, )fuperetque
alias arbores diCla esl, caufa eft, quia rettos habet poros, & pinguem humorem, qui innato calore fhcile ebul
5 o lit . jLdde quod in montanis , & frigidis frequentius oritur , ideoque ab loci uapore ,frigiditateq; adhtuatur,
ex euaporantibus enim locis ad radices emittuntur uapores , & expingui humore intra slipitemfrigore con-
creto fhciie afcendit, & quodpulchrum eji naturx opns ,ftngulis annis ramufculos quinos promit , cx quibus
qui mcdius eft, arborisproceritatem fkcit, ejjicitur enim pars media slipitis , & ampliits reliquis inaltitudi-
nemfertur, cxteris xque mterfe concrefcentibus : T{ecentes &puUitlantes illi ramufculi in extremitate albam
refinam exudant , qux tempore cogitur, & concrefcit, quodfi cxdatur ea parte, qua ramttfculi erumpunt, pe-
rit, emoriturq; arbos tota . Cuius rei caitfa efi raritas, e qua caloris innati uis effiatur , & cadentibus etiam
imbribusputrefcit ,fcinditur autem Abies mirum in modum, & accenditur . Sed dolabilis , & apta xdificus
cernitur,fi uero adferuari uelit, autfemper inftcco, & libero aere, autfemper in aqua iacerc debct, nam cum
aiternis uicibus , modo humcnti , modo exficcato ioco ponitur , quam citisfime putrefcit . jlrefcente jLbie-
6o te ceffat odcr, qui in uirefcenl e ob refinam maxime Jentwbatur ;fi excauatur , non reddit fonum,raritas enim

O aercm

10

;o

74 -; li & '% X

aerem fonorum cffctlorcm, non continet, Vnde Muftcorum inflritmentorum uentres cx Abicte non conficiesy
t.ibtll.is aittem illisfupcr impofitas commodcfacies, aer enim in cauitatibus infirnmcntorum inclnfus pcr cas ,
utpotc raras, cnmfonojuaniter exit, ex boc item lignofigilla nefacito, quiaparuos angulos non admittit.l{a
ritas enim, &• moUities angidos parnos cffc nonfinit . Cum ucro mcatus habcat multos ,facile admittitfordcs,
undefigna crafia, rudia, c?" quxfhcile deturpantnr apparent , fcdnosadVitr.

E x caautcmantcquam cftcxcifa, qux parseft proxima tcrra:,per radices cxcipiensex proximi-
tatc humorcm , enodis, & liquida cfficitur , qux liero eft (uperior uehcmentia caloris eductis in aere
pcrnodosramis, prxciiaaltccirciterpcdcsxx. &pcrdolata propter nodationis duritiem diciturefle
tufterna .

Si ex calore rigor , certe ex humorc mollities proficifciturdiquida igitur & enodis eft abics prope terrarn
ex proximitatc hiimorisirigeusautetrhCrr nodofaprocul a tcrra ex uehcmcntia caloris,fcd nodofa , non adco
efl utilis .

Imaautcmcumexcifa quadrifluuijs difparatur,cicc1o torulo cxeadctn arbore ad inteftina opera
comparatur,& fapinca uocatur.

. Tars ima humore pingui concreta ad opera qux ex lignisfiunt , qux intefiina nominantur, commode com-
paratnr, cum quadnpartitnm habet ucnarum cnrfiim , ut ait Tlin. obferuatum esi in ^ibictc prxcifa uenas
diuerfo modo pojitas collocari , aut emm fvmpiici , & unico uenarum ordtne conJpicitnr,aut dapiici,aut etiam
qnadripartito : excurrunt emm ttenx interdum nnicofluxu, interdumgemino , pertnde acfi digitis alterius ma-
mtSfdigiti alterius tranf;tcrf.in<ponerentur, aliqnando cjr quadruplcx fuper impofitarum uenarum, & tranf-
ucrfc pofitarum curfits cernititr, craticis, aut rctis in modmn: cratici ant retifuperpofitx . Vnde apnd Theo-
phraliumcorrHptelegiturlibroquintomonojous ,di^pus,cjrtetra^oits,Jhcileenim. p literaing, transferri
potttit, quare ex Vitr. cjr Tlinio monorous , & dirom , & tetrarom fhciie emcndari potefi , unde difflunij >
quadrifluuu,folifiiti, uel ut ait Tlimus ditpltcis, quadripartiti, cjrfimplicis iicnarnm curfits , nomina profetla
funt :EiecJoigitnrtorulo cum mcduila,( qitx efi pars a cotttice tertia) pars ima qttx quadrifluuis dijparaturt
optima cfl ad opera intejltna, cjr uocatur japinea. Ts(ififorte ucrumfit quod obfcruatitm cft . abietem primis
annis crefcendo augerc uenarum numerum, ita ut afimplici ordine uenarnm, q:tem primo anno oslcndit,alium
tranjueifnmfuper easfcquenti annofhcit,& ita ad quartum annum uenarum ordines auget,ita ut hanc ejfe Vi
truu-q fententiam crediderim . p ndc Tlin. lib.xvi. cap. 4 1 . Firmifiima ad teclum abies . Eadem ualuarum
repaguhs etadquxq; libeat inteflinaopera aptiffima fiue Grxco,fine Campano,fiue Siculofhbricxgenerejpe
iiabilis ramentorum crimbus pampinato fcmpcr orbefe uolnens ad inatatos rninarum raptus . Eadem cjr 5
curribus maximefociabdis glutino in tantttm utfindatur, ante, quafolida efi , cjr inferins , nauium malis an-
temnisque propter leuitatem prxfertur ^Lbics. Commnnio his pino , qux ant qnadripartitos uenarum curfus
bifidosque habeat, ucl omnino fimpliccs adfhbrornm intefiina optrra medulla felliiis optima , qnadripartitis
Piatertjs, cjr mollior, quam cxtcrx : intclletlus in cortice protinus peritis . Abietis qtix pars a terraflnit, eno-
dis el~i, Hacque qttam diximus ratione fluitiata dccorticatur , atque itafapinus uocatur fuperior pars nodofa ,
dttriorque fufierna .

Contra ucro qucrcus tcrrenis principiorum fatictatibusabundans,parumquehabenshurnoris,&
acris,& ignis, cum in terrcnis openbus obruitur, inrinitam habct arternitatem , ex eo quod cum tangi-
tur humorc,non habcns foraminum raritatcs propter lpifsitatem,non potcft in corpore rcciperc liquo
rcm, (cd higicns ab humore reiiftit>& torquetur,& efficit, in quibus eft opcribus ea rimofa . 4°

Glandifora Quercus tfr, altis innixa radicibus, magna ualde, <&■ ramofa , natnra ciusfrigida , &ficca , ut
pote terrena,fcdficcior aiiquanto, qtiod frtgida, rcclos habct meatus, ad lineam igiturfcisjdis , dolabilis quo-
que, &fub terra diu cnm ticterit, nigrcfcit u.ddc . plura euis genera,de qmbusTlin. lib. xvu Fortius lignum
QuercHS habet, & incorruptius inter glandiferas,proccrior tamen, & crajfwr caudicc.Tlinius antcm inquit,
wfam cffe, cjr annojam qucrcum ut tempeftatis euerfam , & iHgeritmJbii amplexam . Sed ne erret quijpiam
Hcrm. in cor. notauit hxc dc quercu. Tlin. glandiferas arbores una noce comprchcndi pojfc ncgat , latinofer-
mone , quemadmoditm Grxco potefi Dryos, e-r autiqua uocefaronos, a qua faroniacns jinns , cy-Jaron in ^ir-
cadia nemns trans Ladoncm fiuuinm. i^uibtifdam nt Thcodoro Ga~zx I\oboris appcllatione contincnpojfe om-
nia cagcnera nidcntur , fane Grxcis Dryos nocabiilitm etiam omne Itgnumfigmficat , v.nde gerandryon pro
ueteri , & ambufia quacumque arborc accipitur,quaji liettts ramale Terficus : crgo roboris quatcrna gemra, 5 °
Quercus, I{obur, jtcfcitlus, Ccrrus, qux Gracis illis refpondcant, Hemeridi, <Acgilopi, Haiipbloc , Tlatiphyi-
lo, ntfit Quercus Hemtris, Tlatiphyllos,xfciiliis, jiegiiops cerrus. Sed nunquid haiiphloeos robnr fignificet-,
compertumnon habeo, Theophrasius certe ^Aegrtamidryn appcllat , quam nofiri I{obnr intcrprttantnr.&
infra. Carinas nauv.im qucrnas fiibuci prxcipiunt maxime triremibas: .Abieti , aut Tino larici uocatxfcrru-
minari quercns non potcH, iufociabiii natura, qnod hxcfpijja corporefit, illx tcxtu raro . Qvidam qtiatnorjn-
pradiclis dnas addidere jpecies, fagum , & ilicem ;fed totogenere dijiant, ut cognatxpotms , quam congcne-
res habcndxfint.

Aescvlvs ueroquodcftomnibus principijs temperatahabetin aedificijs magnasutilitatcs,fed
ca cum in humorc collocatur, rccipiens pcnitus per foramina liquorcm , ciccto acre, & igni operatio-
nehumidxpoteftatisuitiatur. _ -^o

jLcfculus

S E C V V^ D V S. 7)-

jlefculus quoqne glandifera cft ', qiu quantum corpore eminet, tantum radice dcfcenderc dicitur, humo-
ris impatiens .

Cerrvs, fuber, fagus,quodparuamhabentmixtionemhumoris&ignis,& terreni,aeris pluri-
nium.peruia raritatehumorcs penitusrecipiendoceleriter marccfcuut.

Vitrwuus tam bellc connumerat arbortm uires , ut iarn txieat me aliornm ditla recenfere. fequitur ergo.

Popvlvs alba, & nigra , item falix, tilia , uitex , ignis & aeris habcndo fitiata: atque humoris te-

perataj , parumterrenihabentes leuiori temperatura comparata* , egrcgiam habere uidenturin ufu

rigiditatem;ergocumnon fintdurxterreni mixtione, propterraritatem funt candida? , 8c iri fcul-

pturis commodam pra*ftant tradlabilitatem . Alnus autem.qux proxima rluminum ripis procreatur9

10 &minimemateries utilis uidctur, habetin fe egregias rationes, etenimaereeft , &igni plurimotem-
perata.nonmukum terreno,humorepaulo. Itaque quianon nimis habet in corporc humoris in
paluftribuslocisinfrafundamentaa*dificiorumpalationibuscrebre fixarecipiens infe ,quod minus
habetincorporeliquoris,pcrrnanetimmortaIisad arternitatem , & fuftinet immania pondera ftru-
c£ura:,&fineuitijsconferuat. Itaqua*nonpoteftextra terram paulum tempus durare, eainhumore
obruta permanet ad diuturnitatem. Eft autem maxime id confiderare Rauenna», quod ibi omnia ope-
ra, & publica,& priuata, fub rundamentis eius generis habent palos.ulmus uero,& fraxinus maximos
habent humores minimumc]; aeris , & ignis, tcrreni temperata mixtione comparat«e; funt in operibus
cum fabricantur lenta*, & iub ponderc propter humoris abundantiam , non habent rigorem, fed celc-
ritcrpandant, fimulautem uetuftate funt arida* rafta», autinagro pcrfefta»,qui ineft in cis liquor

10 ftantibus , cmoritur, fiuntq; duriores , & in CQramiifuris,& in coagmentationibus ab lentitudine tir-
mas recipiuntcatenationcs

Topulus ideo dicla,quia radice abfciffa mnltitudo uirgultorum tanquam renafcentis populi emittitur, cre-
fcit maxime in infulis Danubtj. Topuli triagenera, alba,& nigra, & qu£ Libica appellatur , minimafolia >
t& nigerrima,fungisq; enafcentibus laudatijfima. Miru inprimis ( inquit Tlin.) id quod vlmo tiluq; & ole£,
populo albx, &falici euenit, circum agmtur enim folia earum poftfolftitium . T^ec alio argumcnto certius
mtelligitur fydits confc&um . Salicis plura funt genera , alm virgas fequacis ad uintluras lentitu , ali&
prxtenues uiminibus texendis fpeflabili fubtilitate . Rjirfus ali£ firmiores corbibus , ac piurims, agricola-
rumfupcllcclili: candidiores ablato cortice, leuiq; tratlatu mollioribus uafis,quam ut e coriofiant,atque etia.
fupinarumin delitias catbedrarum aptiflima . Tertium locum eiin £ilimatione ruris Cato attribuit, prio-

3° remq; quam oliuetis , qudmq; frumento , autpratis : nec quia dcfint alia uincula , fiqnidcm geniftx , & po-
puli, & ulmi , &fanguinei frutices , & betuU , & aruncio fiff'a\ & arundimmi folia, utin Liguria, & uitis
ipfa, recifisq; aculeis rubi alligant,& intorta corylus. Mirurnq; contufum lignum alicui maioresad uincuU
efleuires.falicitamenprxcipuados. Finditur cnim Grxcarubens, candidiorq; jLmerina, fedpaulofragilior;
ideoq;folido ligat nexu . Tilia rnarem habet,& faminam. differunt in hac re omni modo , namq; & materies
mans dura, ruffiorq; , ac nodofa, & odoratior . Cortex quoque craffior, ac detratlus inflexibdis , inter cor-
ticern & lignum tenues tunicas multiplici mcmbrana , e quibus uincuia tilu uocantur : tenuiffimum corium
phillirxcoronarumlemnifcis celcbres antiquorumq, honore . matericsteredinem non fentit proceritate per
quam modica, uerum utilis.Vitexarbor eft , £siate ejrficco tcmpore folia,& flores emittit , ^Agnumcaftum
uocant, quoniamfolia,fuccus, &flores caftitatem inducunt, exficcant enim & difftatus foluunt,nafcitur ta-

40 rnen humidis locis. Alnus mirx virtntis arbor,nota fexto,& feptimo climate, dum uiret, non adeo fciffilis ut
abies, exficcata magis fcinditur . expcrtum eft eiusfolia recentia pcr cubiculos Jparfa pulices interficere. pin-
guis enim , & tenax humor puUulantibus ineftfoltjs, cui pulices cum adharent, tanquam uifco cdpiuntur, &
tntereunt. Vnde in aqua conferuatum eius lignum ad annos ducentos creditum eft.hinc ad palationes humi-
disinlocis aptiffima eft.fuper quibus tm-rium, adificiorumq; fundamenta iaciunt . Vnde Vitr. optimedeea
ioquitur . Vlmorumgenera quatuor,fed Grxci duo tantum nouere . montofam,qu£fit amplior,campeftrem,
qu&fruticofa . Italia ^Ltinixs uocat excelftlfimas, cjr ex his Siccanas illis prxfert. qu£ nonfint rigux. jll-
terum genus GaUicas, tertiumnoslrates, denfiorc folio , & ab eodern pediculo numerofiorc . Jlt quartum
fylueftrcinter quxs jLtinixnon fcrunt , famariamita uero uocatur vlmifemen,omnesq;eradicumplantis
proueniunt, reliqu&feminedenta, ideft flexibilis el~i vimus in opcre , & fkcile pandat. Eft autem pandari tn-

5« bem,quodincuruari,cedereq; pondcri. cuius contrariumpalm^faciunt , quippe qu£ non contra inferiora,
fedindiuerfumremittendo formcantur, ut jLfliriorumgenus illud,quos Xenopbon Canthelios in hac ipfa
mentione uocari tradit. Rjgoremfortifiimeferuat vlmus,ob id cardinibus , affamentisq; portarum utiliflima,
quoniam mimme torquetur. permutanda tantum fic , ut cacumen ab inferiorcfit cardine, radixfuperior.fra-
xinus arida lignum habet ualdc folidum , unde fudcs ex eo arma penetrant , & actera ligna tanquam ferru,
ex ipfopropterea&Unccafiunt ,fed cummaterix, caufa,ut inquit Tlin.reliquas arborcs natura genuerit,
copiofifsimam tamenjraxinumfkcit:procerah£c,acterespennata,&ipfafolia,multumq; Homeri pr£co-
nio,& jLchillis hafta nobilitata, materies eftadplurima utilis.

Item carpinus, quod eft minima ignis, & terreni mixtione,aeris autem , & humoris fumma con-
tinetur temperatura, non eft fragilis, fed habet utilifsimam tractabilitatcm. Itaque Grarci quod ex e*

60 materia iuga iumentis comparant, quod^pud eos iuga zyga uocitantur. item & eam zygiam appellat.

Q 1 Tcrtium

IO

20

76 L I E E 11

Tertjum acerisgenus carpinum nonnulli dixere.unde Tlin.tertiumgenus T^ygiam rubentemfiffili ligno,cor-
tice liuido, & fcabro. Hoc alijproprij generis effe maltmt: & latini carpinum appellant.

Non minusdradmirandumdccuprellu, &pinu,quodcx habenteshumons abundantia,xquaq;
cxtcrorum mixtionem proptcr humoris latietatem inoperibusfolentcfTepanda: lcd in uetuftatcm
fnic uitijs confcruantur, quod is liquor,qui incft pcnitus in corporibus earum habet amarum lapore,
qui propccr acritudincm non patitur penetrarc cariem,ncque cas bcfliolas , qux lunt noccntcs . ideoq;
quxex liis gcncribusopcra conftituuntur,permanentadxternamdiuturnitatcm.

Cvprejfus in metx modv.m afccndit: aduena: ex dijficillime nafcentium fuit , ut de qua uerbofms fxpiusq;
qnim de vnmibns ahisprodidcrit Cato: natumorofa,frutlufuperuacita, baccis torua, folto amara,odore uio-
lenta, acne ::7,ibraqitidcmgratiofa,\materierara,utpene fruticofi generis,Diti facra, & ideofunebri figno
ad domos pom folita, slerilis fcemina diu,fed mctx afpeciu,qnx 1,1 fa.sl.igio ei conuoluta eit , grata,dislinguen-
dispincnan ordiv.ibus,ficdcm fe tonfdi culturx prxbens , biflorialespiclttras tcnuifolio breuiq; , & uirenti
fuper::efiieiis . Contramas fbargit extrafe ramos , deputalurq; & accipit vitem :vterqucfexus inperticas,
allercsq; admittitur amputatione ramorum,qtti tertio decimo anno jlngulis denarijs uenircnt , proinde filia-
ritm dotem plantana ittteres appcllauerunt .mjLenariafuccifa regerminat :in Creta quocunque loco quis
mouerit folum,nififeratwr alia, bxc fponteggnitur in idxis , albifque montibus etiam non appellato eoprofi-
lit,ibiq;fummisiiigis,Hbimitesniriu}Hamabfitntplitrima . ^Alibinonnifi in teporeprouenit ,magno altri-
cisfasi.dio, ac labore . Tinus cxditur vere , ubi cortex tantum detrahendus eft ad opcrum rotunda , nara ad
quadrata , ubigerminatio dcfterit, &fi validior quxratur, etiam ubifrutlum excoxerit,expinn nanigiorum
rotandafiunt, & onerarus caritix , quanquam nec ex quercu uegligtint ,fed illa triremibus idonea magis efl.
Differt a pinu picea, qucd ping:tior,ac tenuiorfolio efl,quodq; minits alta,minusq; ret~la,qitdtn pmus affurgat,
prxterca conum minorcm , & magis algentem. 'Xttcleos qitoqite refina perfnfos obtinet. Vtrique foliumca-
pillamcnti modo prxtenui ac breuifeta villoftm , craffiore duraq; ceu cupreffus materies candida , & abieti
fimlior. Tinus ujlis radicibns nonrepullidat,picearepullitlat .T>ceanauigijs expetita in Cypro prxflantior
etiam quampinus. Eadcm & adfabricas cxteras-.malleos grandiores fcandulas , cupas & ad aliafecamenta
utilis ; celerius tamen, qudm abies conumpitur,fcd ex ommbus refinamfercntibus fcandulasepino firmiffi-
mas cfleconslat . excxterisfitciles omnino,fed imbecilles . Tinaslernibil aliud efl, qttdm pinus fylueflris mi-
ra altitudine, & a medio ramofa . Timis fceminam habet,quam Grxci uocant jlegida meliei coloris , pitlorii
tabdlis hnmortalem , nullisq;filfilem rimis , proximitm medullx Cor pinus aTbeoph.nominatitm,qitxin abie-
te luffon appella tur, Theophrasto pituts, cjr larix idem cenfetur. 3 °

Item cedrus, &iuniperusea(dem habcntuirtutes,& utilitates , fed quemadmodum ex cupreffu,
& pinu rcfina, fic ex ccdro olcum, quod ccdrium dicitur , nafcitur, quo reliqux res cum funt uncta:
( uti ctiam libri ) a tineis, & a carie non lxduntur . Arboris autem cius folia iunt fimilia cuprelfex fo-
liaturx, materies uena direda. Epheli in xde limulachrum Dianx,& etiam lacunaria cx ca,& ibi, & in
cxtcris nobilibus fanis proptcr xternitatem funt tafta.Nafcuntur autem hx arbores maxime Cretx>&
Aphricx,& nonnullis Syrix regionibus.

Tl.niits notas i/tniperi,cedriq; confiwdit,& ttt Hermolaus in Cor. fortaffe uerius, qudm priores, cedrifwa
ma genera duofhcit maw.s, &minus : maioris iterum duo.qitxfloret,frutlum non fert,qux fruclifera efl,non
floret, ejr in ea antecedentemfrutlumocciipatnouus. Ecedrofimulachra Dusprxcipue ,ficut in cupreffo,
loto, bitxo, atque etiamnum olcaginis radicibus minora. optitna nauigijs Syrix, Tbenicixq; . 7{am Syriacx in 4*
montibus natx tanta crajsitudo fertur,ut homines terni caudiccm ampletli ncqueant. Cedria ttero modo cedrt
ptx, modo cedri refina uocatur . E cedro magna , qux cedrelate dicitur > mhilq; *aliud csl ,fi proprie loqitcn-
dumfit, quam crnda cedri lacbrima: Cedriitm itero fuccus cedri cfl, c teda eius concifafurnis,quiprimus aqux.
modo flitxerit in canali; lyamfequens liquor pix iam non cedrinm esl : S4ed confundimt authores,nimcpro re-
fuia nunc profitdore tedarum,nunc pro pice cedriam , & cedrutm uocantes , interim pro oleo cedrino , quod
cedrolxum ex malis cedri, ( ut ait Tlin. ) appeliant . omv.ibtts enim tjs,quatu]uam diiterfis , eadem tamen na-
tura inefl. Columelia cedrinum liqttorem uocauit: libri cedno inuntii a tineis , & carie uindicantur . Danmat
ufv.m Tlin. propter ancipitem eius proprietatem,itiuentia perimcndi, pcrcmpta citflodiendi. Cttiits tamen ratio
prxclare Galeno redditttr , quia tametfi adurat,ita ut ordine quarlocalfacientium,ccnferi meruerit,inter om-
ma tamcn crodentta mcdtcamenta , qux Grxcifeptica & feptas cognominant,infirniiJJimum ejfe conflet;pro- 5 o
mde mucntibns appofitum ttitali calore adiuntlo ,fnmit itires, & qttafi accenditur , atque ita iugulat, fed de-
funclis additum putredmem tantum , & vittofos humores exterit , & abfumit , quibus detratlis incor-
rupta fcruantur . Galenusycjr Taulus non ccdriam,fed cedream uocabunt . Iunipero eadem virtus qu»
cedro .

Lari x uero qui non cft notus, hifi his municipibus, qui funt circa ripam fluminis Padi , &'littora
maris Adriatici , non lolum ob fucci uchemcnti amaritate ab caric,aut a tinea non nocetur , fed etiam
flammam abigni nonrccipit, nccipfepotcftpcrfe ardcre,nifi(utifaxumin tornace ad calccm co-
qucndam ) alijs lignis uratur : nec tamen tunc Hammam recipir,nec carbonem remittit,fcd longo fpa-
tio tarde comburitur, quodeft minimaignis,& aeris eprincipijstcmperatura. Humore autem ,&
terrcnoeft materia fpifse folidata,& non habcns fpatia foraminum, qua pofsit ignis penetrare , reij- 60

citq;

SECVHDr*. 77

citcj; eius uim, nec patitur abeo fibi citonoceri,propterq;pondus ab'aqua non fuftinctur,fedcum
portatur aut in nauibus , aut fupra abiegnas rates collocatur.

Tinus Tbeopbrafl. larix efl , ut notauit Hermolaus, Ttinins quinto generi fttus idem , eadem fkcies larix
uocatur, materia prxslantior longe, incormpta vis , humori contumax , rubens\prxterea & odorc acrior ,
plufculum buic erumpit liquoris , melleo colore atqtie lentiore, nunquam durafcentis,laricis morbus efl > ut te-
da fiat ,larixnec ardet , nec carbonemfhcit, nec alio modoignis ui confumitur ,qudm lapidcs : larix item
itflus radicibus non repuUulat,i?£c lib. 1 6.cap. i 1 .fedcap.Ao.eiufdem libri,larix inquit faminam habet , qua
Groici vocant jlegida, meUei coloris , inuentum efl pitlorum tabellis immortale,nuUisq;fciffili rimis. & cap.
IO ^x.jLmptiffima arbor ad hoc£ui£slimaturI{om£uifa,quamproptermiractdum Tibcrius C<cfar in eodem
Tontc naumachiario expofuerat aduetlam cum reliqua materia, durauitq; ad 1>{eronis Trincipis amphithea-
trum. Fuit autem trabs £ larice longapedes centum & viginti bipedali crafiitndine Aqualis, quo intelligeba-
tur uix credibilis reliqua altitudofkftigium ad cacumen aflimantibus . Qupd vero VitruJdelarice dicat eam
non concipere ab igni flammas, mirum efl,nam aut nos laricem non habemus , aut certe contra expcrientia
loquutus efl. ^irborem enim, qttam nos laricem nocamus ardere maxime cernimus , nifi forte tUud fit totum
ftipitem cum cortice, ut aliqui dicuntfe obferuaffe crajjiorifuiparte, difficillime igni confumi ,fed diffetlum,
& inparuaspartesincifumardcrcfeddurumesl Vitr. non credere , qui etiam experimento comprobat,quod
dixit,& iUtid quoque obferuatum efl flammas reijcere multas arbores,& quafi dedignari , ut ait Thitander»
notat Hcrmo . tam arborem , qudrn refinam laricem uocari .

Ea autem materies quemadmodum fit inuenta , eft caufa cognofcere. Diuus Csfar cum exercitu

ao habuiffet circa Alpes, imperauifletq; municipijs prxftare commeatus,ibiq; eflet caftellum munigim,

quoduocabaturlarignum, tunc quiineo fuerunc naturali municione confifinoluerunt imperiopa-

rere;itaqucImperatorcopias iufsit admoueri. Eratautemante eius caftelli portam turriscx hac

materia, alternis trabibus tranfuerfis,uti pyra inter fe compofita altc, ut poflet de fummo fudibus , &

lapidibus accedentcs repellere . Tunc uero cum animaduerfum eft alia cos tela, praeter fudes non ha-

bere, nequepoflelongiusamuropropter pondusiaculari, imperatumeft fafciculosex uirgis alliga-

tos, &facesardcntesadeammunitionemaccedentesmittcte. Itaquc celeriter milites congeflerant.

poftquamflammacircaillammateriem uirgas comprehcndiflet, ad ccelum fublata , cffecit opinione,

uti uideretur iam tota moles concidifle. Cum autem ea per fe extincta eflct , & requicta , turrisq; in-

ta&a apparuiflet,admirans Carfariufsit extra telorum mifsioncm eos circumuallari,itaque timore

3° coadti oppidani cum fe dedidiflent, quxfitum.unde eflent ea ligna,qua? ab igni non la*derentur:tunc ei

demonftraueruntcasarbores,quaruminhisiocismaximarfuntcopia:,&ideo id caftellum larignum,

item materies larigna eft appellata. Hxc autem per Padum Rauennam dcportatur , in Coloniam Fa-

neftri,Pifauri, Anconae, reliquisq;,qus funt in ea regione municipijs prxbctur , cuius materiei fi eflet

facultasapportationibusadurbemmaximehaberenturin «dificijs utilitates,& fi non in omnibus

certe tabula: in fubgrundijs , circum infulas fi cffent ex ea collocatar,ab traieftionibus incendioru idi-

ficia periculoliberarentur, quodeaenecflammam, ncccarbonempoflunt recipere,nec facere perfe.

SuntautemhaJarboresfolijsfimilibuspini,materics earum prolixa , traftabilis ad inteftinum opus,

non minus quam fapinea, habetq; refinam Jiquida mellis attici colorc, quse etiam medetur phthificis.

Atque hxcfatis de larice diciafint, ctiius maximus es~l ufus Venetvjs . Haffenus antem Vitru. de materia

4° loquutus esl, eafcilicet cuius prxcipuus uftis in tedtficijs . J\eliquam minutis operibus aptampratermifit , fua

ctiique artificio relinquendo , ut prMum efapino atra potifiimum fieri ,funcs ualtdos e pahm foius , fuluam

cornum in uenabulis nitere incifuns nodatam,arctdas ex cuprejfu concinne effici , & aiia huiufmodi cernimus,

quia (jr e.r calidis tgniarta fieri probamus . Defingtdis exploral orum hoc ufus in caflris , paflorumq; reperit,

quoniam ad excutiendttm ignem nonfimper lapidis occafio efl. Teritur igitur lignum ligno,ignemq; concipit

attritu, accipienti materis, aridi fomitis fungi, uel foiiorumfaciilime conceptum ,fed nihil ederaprxflantius

qu£ teratur lauro, laurumq; terat. probatur, & uitis fyiueflris alia , qudm labrufca, cjr ipfa ederx modo ar-

boremfcandens. Frigidifiima quxqtte aquatica, tentifiima autem, & ideo fcutis faciendis apttffima , quorum

plaga contrahit fe protinus , ctauditq;fuum utdnus, & ob id contumacius tranfmittit ferrum. iu quofuntge-

nerefici , utfatix, titia, betulla,fambucus,populus utraque. leuifiimx ex hisficuti &fiilix, ideoq; utitifiimx.

5 o Omnes autem etiam ad ciilas qudcunque flexibili crate conflant , Habent & candorem , rigoremq; , & in

fculpturis facilitatem . E cortice titt&fceyninariim & cun&fiunt, atque ipfic nauium tongarum afferes, & ar-

cuU,menfurarutnq; nonnullagenera c ligno. T^unc colligit ea de quibusdixit.

De iingulisgeneribus.quibusproprietatibusnatura rerum uideanturcfle comparata?,quibusq;
procreantur rationibus expofui. Infequituranimaduerfio,quidita,quod qua; in urbe fupernas di-
citurabies,deterioreft, quamquannfernas, qua; egrcgios in sedificijsad diuturnitatem prseftat ufus,
& de his rebus, quemadmodum uideantur elocorumproprietatibushabere uitia,autuirtutes,uti
fintconfiderantibusapertioraexponam.

Situs ptantarum maxime confiderandus efl , nam in arboribus (dicii) Tlin. animaduertunt . & alijs Aqui
lonixpartes robuilioresfunt in totum,deterhres ex humidis opacisq;,fl>ifiiores ex apricis habentur.
6o

C 3 Dt

10

7g L I t E K

De abiete fupernate , & infernatecum aApenini defcri-
ptione. Cap. X.

Ont i s Apenini prirnx radiccs ab Tyrrheno mari in Alpes > & in extremas Hetrurise re-
gioncsoriuntur>eius ucro montis iugum fe circumagens,& mcdia curuatura prop£
tangcns orasmaris Adriatici, pcrtingit circuitionibus contra fretum. Itaquc citerior
eius curuatura, qux uergit ad Hetrurix, Campanixq; regiones, apricis eft poteftatibus:
namq;impetushabetperpetuosa Soliscurfu ,ultetior autem,quxeftproclinata ad fuperum mare,
feptentrionali regioni fubiefta , continetur umbrofis, & opacis perpetuitatibus.itaque qux in ea par-
te nafcuntur arborcshumida poteftatenutritx,non folumipfa: augentur amplifsimismagnitudini-
bus, fedearumquoqueucnxnumoriscopiarepletxturgentes liquoris abundanti3 faturantur. Cum
autemcxcifx,&dolata: uitalem poteftatem amiferint,uenarum rigorem pcrmutantes ficcefcendo»
prop:er raritatem fiunt inanes , & euanidx, ideoq,- in xdificijs non poffunt habere diuturnitatem.Que
autemadSoIis curfumfpe<Santibuslocisprocreantur,nonhabentes intcrueniorum raritates ficcita-
tibus exuftxfolidantur, quiafol non modoexterralambendo.fed etiam exarboribus educit humo-
res. Itaque qux funt in apricis regionibus fpilsis uenarum crebitatibus folidatx, non habentes ex hu-
moy rantatem.cum in matcriam perdoIantur,redduntmagnasutilitates ad uetuftatem. Idco in-
fernatcs, qux ex apricis locis apportantur,meliores funt,quam qux ab opacis de fupernatibus
aduehuntur .

Supernates afuperiori , infernates ab inferiori jnari dicuntur arbores . *Aprica locafunuqus. Soli cxpo-
nuntur. Bjlicjua fkcilia.

Qvantvm animo confiderarepotui de copijs,c]ux funtnecefTarixinxdificiorumcomparationi-
bus, & quibus temperaturis a rerum natura principiorum habere uideantur mixtionem, quxq; infunt
jn fingulis generibus uirtutes, & uitia,uti non fint ignota xdificantibus cxpofui . Itaque qui potue-
rint eorum prxceptorum fequi prxfcriptiones,erunt prudentiores, fingulorumcj,- generum ufum eli-
gcre potcrunt in operibus. Ergo quoniam de apparationibus cft explicatum , in cxteris uoluminibus
de ipfisxdificijsexponetur,& primumde Deorum immortalium xdibus facris, & de earum fymme- 3°
trijs,& proportionibiu(utiordo poftulat)infequentiperfcribam.

Finis fecundi Libri .

:o

M- VITRVVII D E

ARCHITECTVRA

LIBER TERTIVS.

10

^^^^^P|Eu'Hicvs ApolIo,Socratemomntum fapientifsimum . Tres effe Mchite8ur&
^VwJ partes ottenfum eflfitpra, inter quas prxcipuum locum tenebat xdificatio,cuius una ratio
puhlicis, altera priuatis operibus accommodari ditlum efl. Tublicorum operum diflribu-
tioiws tripartitas effedeclarauimus,Defenfionis , \eligionis, & Opportunitatis . Ubfolu-
ta efl ea, qux defenfionemjpeftabat ;fuperfunt reliqux, ac eaprimum, qu& religioni dica-
ta esi, in qua tantumprx cxteris rebus prxflare debet Mchitetliuis, ingenium, natura,
induflria,&folertia , quantum res diuinx humanis.Vbi enim quxfo commenfks, ordinatio, decor, eurytbmia,
diflributio ,difpofitio magisfpet~tabitur,quam infacris xdibus t vbi manns, ubimentem nobilius exercebi-
mus,Quam in numinum cultui inquareanimumdiuinitatis participemfatigaremelins erit, qudm in diui-
20 nis rebus ? Egregiumfani munus aggredimur , quod ( ut omnibus datum eft perfequi ) ita profpiciendum efl,
qudm retle Vitruuius optarit hominum petlora feneftrata effe,ut intus quicquid effet boni, vel maliforis con
fliiceretur . Cederet enim uirtuti , &fcientixfortuna, &gratia, petulantix modeflia . Cederet ueritati affen-
tatio . jLrbitror egofuauem,& uerumjlrchitefiurxguflum Vitruuiumhabuiffe, cum hxc diceret . Tsfam mi-
ro ardere defiderio uidetur, ut uirtutis pulchritudo oculis cerneretur . Qnare accedebat Socratis fententix ,
uirivel^ipollinis teilimonio fapietitiffimi, qui occultos animifenfus per\petlus uideri poffe optabat. Cxterum
obferuatione dignumputo, quodfingdis uoluminibus prxpofita proamia fint a Vitruuio ;nam cumproa-
mijsfxpe magis animumadhibcamtts( recentes enim, necfiitigati expetlamus quid proponendumfit ) memo-
randa,& obferuanda maxime in procemijs prxcepta traduntur.quod & infuperioribusprxdiximus aduerten-
dum . Optat igitur Vitruuius, poflquam aliud naturx placuit, monetq; , vt curemus, fiudeamusq; artisprx-
30 slantia,quod occultum eflinnobispalam educere . jlrtisigituruisinrationepofitaesi.ratio inre,quxfi-
gnificat,qux item ratiocinatio ,forma , babitusq; nominatur . Vniuerfa uero jlrchitetlurxformafex illis re-
bus conflat, de quibus primo libro cap.]. dijferuimus , quodfi quis melius introfpicere cupiat , quxratq; di-
lucidius,& expeditius ea a nobis tradi,is primumfe aproamio expediat , dein mecum ueritatem fludiofeper-
quirat , legatq; quxjnmmis laboribus, & cogitationibus comparaui , quod fi in ijs fe fe iuuari fentiat , qux
fummopere conquirenda funt, Deo primum gratias agat , mox principijs meis innixus quxrat ulteriorempro-
fetlum, exparuis enim,paucisq; magna,& multa confequijhcile cognofcet.

Trocemiurru.

Elphicvs Apollo Socratem omnium fapientifsimum Pythia? refponfiseft profeffus.
Isautemmemoraturprudenter,dociifsimeq; dixifle,oportuifle hominum pectora fe-
neftrata , & aperta efle,uti non occultos haberent fenfus.fed patentes ad confiderandum.
Vtinam uero rerum natura fententiam eius fecuta , explicata , & apparentia ea conftituif-
fet.fi enim ita fuiflet , non folum laudes , aut uitia animorum ad manum afpicerentur, fed etiam difci-
plinarum fcientia; fub oculorum confideratione fubiecta;, non incertis iudicijs probarentur , fed & do
clis & fcientibus authoritas egrcgia,&ftabilisadderetur. Igiturquoniamharcnonita,fedutinatu-
ra rerumuo!uit,funtconftituta, nonefhcitur, ut pofeint homines obfcuratis fub pectoribus inge-
nijs , fciemias artificiorum penitus latentes, quemadmodum fint,iudicare . Ipfi autem artifices ,etiam
fi polliceantur fuam prudentiam , fi non pecunia fint copiofi,feu uetuftate officinarum habuerint no-
5° titiam,aut etiamgratia,& forenfieloquentia nonfuerintpratditijproinduftriseftudiorumauthori-
tates non poflunt habcre, ut eis, quod profirentur fcire, id credatur . Maxime autem id animaduerte-
re poflumus ab antiquis ftatuariis, & pi&oribus , quod ex his , qui dignitatis notas,& commendatio-
nisgratiamhabueruntjSeternamemoriaad pofteritatem funt permanentes , uti Myron , Polycletus,
Phydias, Lyfippus, casteriq;, qui nobilitatem ex arte funt confecuti . Namq; ut ciuitatibus magnis,
autRegibus,aut ciuibusnobilibus operafccerunt,itaidfuntadepti. At qui nonminore ftudio,&
ingenio,folertiaq; fuerunt, ignobilibus,& humili fortuna ciuibus non minus egregie perfecta fecerut
opera, nullam memoriam funt aflecuti , quod hi non ab induftria , neque artis folertia, fed a felicita-
te fuerunt deferti,ut Hellas Athenienfis , Chion Corinthius.Myagrus Phocasus, Pharax Ephefius.Be-
dasByzantius,etiamq;alij plures. Non minus item pidores,ut Ariftomenes Thafius,Polycles
£0 Atranuteniis, Nicomachus, cxteriq; quos neque induftria, nequc artis ftudium , neque folertia defea

cit,fed

So L I B E t\

cit , (c J aut rci familiaiis cxiguitas , aut imbccillitas fortunar, fcufn ambitionc CcTtatlonis corJTrjiiO'-
rum lupcratio, obltiriteorumdignitati . Nectamcn cft admirandum fi proptcr ignoritntiam artis
uirtutcs obfcurantur, fcd maximc indignandum , cum etiam firpc blandiatur gratia conuiuiorum a ue
ris iudicijs, ad falfam probationem . Ergo ( uti Socrati placuit )-ita fenfus , & (cntcntii- , fcientixq;,
difciplinis aufta: , perfpicux, & perlucidx fuiffcnt, non gratia, ncque ambitio ualcret, fcd fi qui ueris,
ccrtisq; laboribus doCtrinarum pcrucniffcnt ad fcicntiam fummam, eis ultro opcra tradcrentur. Quo-
niam autcm ca non lunt illultria, ncquc apparcntia in afpcctu, ut putamus oportuiffe,& animaduerto
potins indoCtos, quam doctos gratia fupcrarc , non efle ccrtandumiudicans cum indo&is ambirione,
potiushis prxceptis cdirisoftcndamnoftrx fcicntix uirtutem . Itaquc Impcrator in primo uolumi- 10
ne tibi de arte,& quas habcat ca uirtutcs, quibusq; difciplinis oporteat eiTe auctum Architcdum ex-
pofui,& fubieci caufas, quiditaearumoporteat cum efic peritum,rationesq; fnmmx Architc&ura»
partitionc diftribui, finitionibusq; rerminaui. Ueindc, quod erat primum , & neccflarium , de mceni-
bus, qucmadmodum eligantur loci falubres, ratiocinationibus cxplicui . Ventiq; qui fint, & ex qui-
bus rcgionibus linguli Ipirent dctormationibus grammicis oficndi, platcarumq; & uicorum uti cmcn-
data? liant difiributioncs inmcenibus docui,& itafinitionem primouolumineconftitui . Itcm infe-
cundodematcria,quas habeat in operibus utilitates, &quibus uirtutibus e natura rerum eftcom-
parata , pcrcgi . Nunc in tertio de deorum immortalium xdibus facris dicam , & uti oporteat per-
fcriptas efle cxponam.

Iu prcamio laitdatur Socratis fcntentia cupientis bomimcm pctlora effe fcncflrata , ut ttirtutes , <&■ uitia, 2 o
fcitntix , & ignorantix ccrni poflent . Vituperantur indotfi, &■ ambitioft . Monenturq; quifhbricare uolunt,
ttt adfcientiam, & opcra, non adgratiant, ac adulationem artificum injpiciant ; & Architetli , utcurentfe
Jb uirtutibus, cjrfcientijs ornare, tieque certent cumindotlis ambitione. Colligit quxprimo,(& fecundo libro
abfolnit, docetq; de qitibus infequentibus cfl agendtttn. Omniafunt fhciUima.

De facrarum oAedium compofitione 3 & fymmetrijs, &corpo-
risbumani menjura. Cap. J.

:v

EDivMcompofitioconfl:atexfymrnetria,cuius rationem diligcntifsime Arehitecli te-

ncre debent.
Tantaefl proportionum uis,tantaneccjiitas,tantadcmum eius in rebus utilit.rs,ut ncmo

auribus ,oculis, fenfibus cxteris ,acmcnti dcnique ipfi , aliquid uoluptatis , &■ obletlationis
ajf crre poffit, mft quod ad obleCtandum proponit, c oimenientia , e> rationc quadam , comparationeq; conflet,
qtta latenterfefe infenfus noflros infinuet . lExce til: qndmfuauitcrfoni, modtdationesq; ad animumper au-
rcs illabuntnr, citm interfonos interuaUa,& temp ra rationc dislincia produamtur , qnin , ejr animalia quo-
que prxter homines modulorum fuauitate mnlcentur . Qitidfitpores, odores ad palatum , e> ad narespcrti-
ncntes efficcrent, nift tcmperata eorum uis didcium,<&- acrinm moderatione permixta , ad eos fenfus perneni-
rent i Tatlio moUium, cjr deletlantium rerumproportioneconflat . T^tiUnm prxterea humanum inuentum,
mllitmcfiopits,qifodadmii-ationeiionprofeqiwnur,cuproportionesreipropofitxinfecontincat.Quidin'medi 40
camcntis utilius, efficacius excogttari potejl, qndm fmpticiu rcrmn ratione numeris, & pondtribns moderata
pernuxtio? Quidde numeris mutua comparattone collatis dicendum? tuira propemodmn, ac diuina eo-
rum uis cfl , ciun nihil amplius in hac imiuerfttate , qnam mundum ttocamus , nit ftt admirabilius , qnam
7\umerorum,pondcrum.ac mefurarum,cx qiubuspartes eius conflare cernimus proportionc tcpcrata,cofenfto.
Jln non ignotas pcnitus rerum rationes ,fupputando innefligamus, reperimus , cogaofcimus ? Temporain-
terualla, motiones, uires, artificia,fermonem,natitram,flientiam, hicmana dcniqne, & dimna omnia orta,ali-
ta, a utla, perfctlaq; ratione dijiernimus i quod ut uerum esl, ita longiori indittlione non oportet probari,cum
ucl Pitrfuutanum teflimirmnium fatis id efficereputem . Vitrunio igitur accedentcs diccmus . Qt/od , qui ra-
tione in ^edificus uti uelit,(quis autan eil, qnnion uclit^ )nccejfe esl,utnaturam, ^r ui7nproportio77imtagno
fcat, diWntle earnmgencra percenfeat, ufum, effeilwmq;perpcndat, ac probe perfpiciat , qitx cuique tcdifica- jo
tiont ratio, proportioq; conueniat,funt enimproportiones quxdam, qnx ocnlisfcueritatetn quaudam obuciunt,
notmnlla iucunditatem, alu attthoritatem, alix fplendorem, r> hilaritatern, alia demum cutn magnificentia m
cundx, citm tucunditatc amplitudinetn fhciunt . Cum hxc igitur a nobis diligenter, acfubtilitir animaduerfa,
obfcruataq; fnerint, non modo antiquorum operuin ittdicesffed nouorum innentores ,ftne temeritatis fttfpitio-
nc effe poterimus . Troportiouis itocabulo comtnuniori ftgnificatione accepto conuenientia qnxlibet, & re-
rum fnnilitudo notarifolct . unde non in magnitndincfolum, ac in numcris,fcd etiam in ui, <j- uatiira, qualita-
teq;, cxterisq;Jitmmis rentm gcneribus pomfolet . 7{os ad rem noftram fpeciantcs de ea tantutn figmficatio-
nc dicemus, quaproportio m qttai7titateproprie effc dignofcitur, t7on qttod ca quanutas nllafit ,fcd quia ita in
qttantitate inefjc debet , ittfux cuique ret proprietatcs , e> affetliones infunt . Quantitatis duplex eflgenusy
commens alterum, difcretum alterum . Sub continenti , linea , fuperficies, coipits, motio, temptis collocantur.
Sub difcrcto, nnmcrus , e> oratio, &■ reliqita hitiitfmodi , quorumpartes nv.Uo commmi temino innguntur . 9°

Vtriufque

T E K. T I V S. 81

Vtriufquegenerisproprium efl,utfecundum collationem , comparationemq; res £quales, uel inxqudesmutuo
dicantur, nam res omnis alteri comparata uel xqualis ilii effe ctrnitur, uel inaqualis, nam uel tanta esi,qnan-
ta eft alia, uel maior, uel minor . Vroportio igitnr efl ex earum numero, qu&perfe necfunt, nec intelliguntttr ,
fed id, quodfuntad almd rejeruntur. & tx proportionibus alitX, inter res £quales, ali<e interinxqualescadent .
ynde proportio esi dcterminatarerum duarum, qu&fitb eodemgenere continentur,habitudo. Determinata in-
quam non ad nos rciita, neque infc certa ,fed huiufmodi , ut aiia ejfe non poftit . Sub eodem autem ^enere ,
quia nemo lineam maiorem, uel minorem , uel £qualemfuperficieidixerit,fedaiteri iine£, necfuperficicrncor-
pori,fed alteriplano comparabit. cum ergoproportio in quantitate fit , duplexq;ftt quantitatis genus ( ut di-

lo xi ) certe tam in menfuris, quarn in nnmeris , ac etiam in his rebus , qu£ ex menfuris, & numeris componun-
tur,inuenietur,Qu£ igitur admenfuras proportiopertinet, Ceometrarumpropria eji; qu£admimcros,eorum
qiti numerandi fcientiam profitentur ; qu£ ad utrumque genus Muftcis accommodatur, harmonicaq; ntmcupa-
tur . TJos modo de ftmpiicibus :Uis dicemus ,fed libro quinto depermixta illa exutrtfque generibus , cum de
muftca ratione tratlabimus copiofe differemus . Magnitudines , & numeri interfe comparati , autpares ,
aqualesq; funt, autfefe mutuojitccedunt . Vares, £qualesq; intelligo, cttty nihil amplius uniftt, qu.vn alteri.
impares,& fe fe cccedentes, cum quid maius , aut minus in eis effe dignofcitur . jLequaliitm,pariumq; nullum
aliudgenus ejl, nam cum res interfe £q uabiii ratione conferuntur , unius fornt£ comparatio inter eas cadit .
Inxqualium piurafimt genera, ac totidem , quot res una altera maior ejfepotesl . maiorem inteUigo contine-
re minorem integram, uelamplius aliquid. In&qualitatis igitur proportio, autjimplex eft, aut compoftta.ftm
plcx esi,cum qitod maius eft, minus continet uel una , uelpluribus uicibus .ftpluribus uicibus ita , ut ex inte-

2 ° gro nihilfnperftt, tuncproportio ea conficitur, qu£ multiplcx nominatur . Ita quatuor continet duo bis . Sex
continet dv.o ter.Ocio duo quatcr.&nibii ampiius.fi una uice quodplus eji continet minus,uel una infuper pr£-
ter integram partem eius continet,ueiplures ,ft unam,ttel illa eft dimidium, uel tertia pars, uel quarta , & ita
ininfimtum. AtquehM proportio Jkperparticuiarisnominatur . fefquialtera ftdimidium,fefquitertia,fiter-
tiampartem,fefqttiquartaft quartam continet,& ita in infinitum . Si vero maius continet minusintegre , &
aliqitas eius partes, tunc fupcrpartiens nominatur iUarum comparatio . atiquas aittempartes intelligo, non
t uiunt nitmerantes ,fcd ex illis conjiantes . Vars enim numerans dicitur ea, qu£ integram rem certis uicibus
defumpta conjittuit . Cttiufmodi dtto pars esl numerans fenarium, nam ter duo confittuunt fex . quatuor item
nunierat. 1 1 . nam ter quatuor duodecim efficiunt . huiufmodipartes quotas etiam appellare folent .fuper-
partiensigiturratio efl quotiens maius,minus femel continet , & partemipftus minoris nonquotam, &nu-

3° merantem,fedexiUisquotis, & numerantibtts prouenientem. ftc quinque continet tres femel , & duas eius
partes, unde appellaturproportio bipartiens tertias,feptemcontinet quatuor, & tres quartas, & appeUatur
proportio tripartiens quart.vs, & nouem continet quinque , & quatuor eius quintas , & appeUatur proportio
quadripartiens qitintas, atque ita in infinitum. Simplices igitur comparationcs h^funt, multiplex,fupraparti-
cularis, fuprapartiens. Compoftt£autem vim,& naturam ftmpliciumtenent , nam vel multiplex efl , & fu-
praparticularis, vel multiplex,& fitprapartiens . quatenus multiplex maius continebit rem imegram pluri-
bus uicibus ; quatenusfupraparticularis, continebit amplius, aliquam eius partem , quotamfcilicet , <&• nn-
merantem ; quatenus fupraparticularis continebit amplius partem non quotam , & numerantem,fed ex quo-
tis,& numerantibusproumientem. multiplcx fupraparticularis efl inter decem,& quatuor,nam decem con-
tinet qnatuor bis, undemultiplicisnomen fortitur , & dimidium, vnde fefquialtera nuncitpatur ,.quare du-

40 piex jefqmaltera dicetur . multipiex fuprapartiens esl inter otlo,& tria,nam oilo continet tria bis, unde mui-
tipiicis ratio nafcitur, (jr duo, undejitprapartiens nominatur,atqite ita inter ofto & tria erit proportio dupla
bipartiens tertias . Oriuntur antem proportiones e numeris certo quodam ordine dijpofttis , & coUocatis.ac
primumfupraparticulares rationes itafient. Dijpone a ternario numerosfefe ut naturafert, confequentes.at-
que eoinprimo ,& fuperiori ordine collocabis ,fubfcribes eofdem abinario naturafe confequentes quem-
admodum uides.
3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. ir. X!. hi funt numeri a qttibus inciptt comparath .

1. 5. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. hifuntnumeri inquos deftnit comparatio>& ad,
quosfuperioresfehabentinfupraparticttlariproportione,nam. 3. ad. 2. eft fefquialtera. 4. ad. ?.
fefquitertia. 5. ad. 4. fefqutquarta,&itaininfinitum. Superpartiensoriturimparibusnumertsfuafe-

50 riefuprapofitis ,modo aquinario incipias , & a numeris naturaii ordine,ft confeqttentibus a ternarioin
hunc modum.

5. 7. 9. 11. 13. 15, 17. 19. 21. numeri a quibus incipit comparatio .
3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. numeri in quos deftnit comparatio . atqtte ita. $.
ad 3. bipartiens tertias. 7. ad 4. tripartiens quartas . 9. ad. 5, quadripartiens quintas,& ftc de
ftngulis . quodftfitperiorem imparium numerorum ordinem a quinario orfus adfcribes , inferius autem a bina-
rto naturali ordine pr£cedentes mmeros fubfcribes ,dijferentias multipiicis fupraparticttiaris ,fub ratione
dupla,contentas conficies.

5. 7. 9. II. 13. 15. 17. 19. 2t.

2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Siafeptenario incaperis per impares procedendo,
60 <& eandem in inferioriferiefuceejjionem a binarioferuaueris,multipiicisfuperparticuiarisformas ,fub ratio-

netripUconslitMs. . 7 9

St L I B E H,

7 9 ii ij i$ 17 J9 Ji

& 1 . 4 . 5 6 7 • 8 • 5K» ^itqttc itafubfequentes rationes additione conficies . Sed difcri-
vnn.i fttpcrparticntismitluplicis rationisjhb ratione dupla efficies,Ji ab otlonano per trcs nnitates difcedcnics
v rnneros ordinatimjhpraponcs , & a ternarwfericm natnrxfernaneris in inftriori loco, hoc modo.

8 11 14 17 -o 2$ 26 29

34 5 6 7 8 9 10. qitodfimultiplicemfubrationctripla,acfuprapartiente na-
fci ridere cnpis, fnbfcribc fcriem nnmerornm ab undccim,fcfc qn.ituor umtatibus exccdentium,& naturalem
erdinem a ternariojhbfaibc, boc modo.

11 15 19 -5 -7 31 3 5 39

^ 456789 10. ^Atquehxcfatisproexemplofintpoftta,Cxterapcr qudm

fkcilia ilitdiofis cJJepoj]hnt,cjr quia comparationitni tcrmini immutarripojhtnt, ita ut a minori incipere , &

in maius ttrminare poJ.\/tmus:idco non ignorandnm candcm ejie comparationem mutatis tcrminis , eofolo [di-

fcriniincutjicoiiiparaniitsqiiod mains eftt ad minits , ut 4. ad. z. tunc tttimur caparticula,Jhpra.

utcttm dicimus fhpraparticidaris.fitpraparttens. citm itcro comparamws quodminus cft admaius, ut z. ad

4. tunc utimitr c.iparticida,jiib. atquein Jhbmnltiplicem , fnbparticidarem ,fubparticntcm nominamm.

Totidcm igitur difJcrentix,formxq; comparationum inueniuntur , cum minits ad maius comparabitnr , quod

fnnt ex, qitibus nuins minori conjcrtur. Cxtcrum utfciamus ejr uno obtittu ccrnamus a quibus nnmeris pro-

portioncsnominajhafortiantiirfhancregidamobjeritabimits . Eritcnimhoc utilcin xdificvjs ,cxterisq; re-

bits arte,& rationcpcrfctlis , ad dignofccitdnm qux namproportib maior , qnx minor , qu.e amplior , quxnc

Jlrifiior habeatur , magm cmm refi rt, qita qttis utatnr proportiqne . Cum alia xdes magnificx,alia prittatorii

domtts,alia templa proportione perficiantur. Quareboc diligentijfime obferuandum jlrchitetlis cenfcmus.

Dcnominatio proportionnm partitione dignofcitnr. Vartitio eji expericntia quxdam, quafcitur , qitot nicibns

nnmerus minor , in maiori inftt, & qitid indcfuperjit. expartitioue igitur,& rcliquo nomcn proportio qnxq;

fiw.m capit, Verbi grati.i. Qjtxro qux nam proportiofit intcr otlo,\& quatnor ,Jiatimpartior offo per qm-

tuor, id ejl expcrior qitot uicibr.s qitatuor conHititant otlo, & imenio duabus uicibus quataor in octo inejfc,

&nihil indejiipercjje, ab hoc igitur numero, dito, proportionisnomen dcfnmo,aioq; inter otlo,& quatuor

dtmlam cadcre proportionem . Qjtxro itcritm qnxproportio inter quinque , & fexdecim intercidat , partior

fexdecim per qninarium, imtenio qitinariumter infexdecim, & amplius unum ejje. Triplam igitnr a tcrnis ui-

cibus proportionem illam nomino, & qwafupcrefl wutas, quxpars quinta cji qitinarij , idco addofefamqum-

tam, & triplam cam fcfqitiqitintam mmino proportionem . Simdis ratio in rcliquis rcpcritur . Quod cum

itafit, fhcile reperiemus , qux nam xqnalis, qnx maior, aut minor proportio intelligatnr. nam xqnales &fi'

mdesjhnt , qitx eafdcm habent nomiuationes . Inxqualcs, cjr dfiiiiidcs,quarum non cjljimdis denominatio.

primum id ofiendam in multipticibns , dcinde in rcliqitis. Ex multiplicibus illxjhnt maiores , qiiarum nomma~

tio a maiori numcro proitenit . Qtiadr/tpla igitur maior eslproportio , quam dupla , quoniam illa a quater~

nario, hxc a binariojhmitur . Injhpcrparticularibns ratio contraria efi, nam illa maior eji, qux a minori m-

inero conjiituitur, cj- hoc eji ratione minutoru , qnasfratliones nominant,ne de uerbis contendamns.nam quo

plures fnnt fi-afiioncs, co miuor cfl proportio, ideofcfqnitertia minorfefquialtera esl,namfcjquitcrtia a terna-

rio,Jcfqnialtera a dimidio nominatur, maior igrtter pars cji dimidium, qudm tcrtiapars , atqne ita def/ngulis,

fcd 111 Jhprapartientibus intclligcndum hoc cfi, qnodjhpra non attuli . Dixi Jitprapartientem proportioncm

fieri citm id, quod amplius, dr maius eji contmct id, quod minus eji,& plures cius partes ,fed id hoc modo ca-

picndum eli, ut tam dc nitmcro partitcm, qudm dc ipja denominatione,& de utroque Jimid intclligatnr.Dc nu-

mcro qitidempartium quandoplus continct, quodmmuseji femel, & dttas uerbigratia ciuspartcs ficfnpcr-

bipartiens nominatttr.fi tres Jhpratriparticns, atqite ita in infinitum. Dc dcnominatione itcro partium, citm

flus continet mintts femel, & partes eiits, qitx funt tteltcriix,uel qnartx,uel hitiufmodi partes totius,unde

proportto dicitnrjhprapartiens tertias, itel qnartas, itel buiufmodi . De utroque fimid , ut cum dicimmpro-

portionemfuprabipartientem tertias,ttel quartas, atqueitainmfinitum. Sed inhismaior ea proportio eft*

qux a maion numcro nomen capit, in his dico,quxfccnndum pnorem modum , qito numcrus partium expri-

mitur, continetnr. nam ubi cxprimiintur qitalcsjint minoris partes, ibi eadem ratio, utfi dicas proportionem

fhpra otlo particntcm widecimas effe maiorcmproportioni,fiipratripartientcm itndecimas ,quoniam hxc a

nnmero minon, qtti tcrnarius eji, lila ab otlonaricqni maior cfi denominatus , ciimfecunda dcnominatio , nt-

poteab undecima dcdutla,ftt cadcmin utroqtte,atqiic itafacillime comparamus eam cognitionem, quama-

iores, ejr ruinorcsproportiones habcmus, tmde alia , itt dixi, iu templis,alia in pnblicis , alia in priitatis xdifi-

cijs Htemnr. Similis qitoquc ratw in atrijs,tabiinis, acis , excdris,rcliquifqne conclaHibushabetitr.nam quxq;

habitatiofitisgandct proportiombus . Cxterttm quoniamjxpe locorum angitfiix,proportiones mutare nos co±

gitnt,fxpe etiamjiudio alios xdificiorum projpct7tts,aliasj'ormas oficndi HolitmiisMeo non ignorandum eft,qua

vamviaproportioncs intcr fe permutcntur,jhbtrahantitr,partianrur,componantur, & amplientitr . Sic enim*

& medium intcr extrcma, & extrema cx mcdijs inttcniemns , tam in rebus, qnas efficiemus , qudm in mnfi-

cis confonantvjs, de quibns qninto libro dicemits . Et in rcliquis difciplinis, qitarum cognitionc homincs dcle-

Hantttr . Quemadmodttm igititr cjl qttxdam comparatio reritmfub unogenerc comprehenfamn , quxpropor-

tio nominatur, ita cjr qnxdam proportjonum intcrfe comparatw, qnx rejjiefius cji quidam non unuts quanti-

tatk

10

20

40

69

16

lo

T t \ T 1 V S. 85

tatisadahadm,feduniHsproportionisadalteram,uerbigratia,fidixem

tttor cadit ,& duo,fimilemeffeiiiiproportioni ,qit£ cadit inter ofio,& quatuor,nam utraque diipla efk
ideo duplx omnes, tnpU item, & quadrupU, reliqii£q; fiue fint unius genens , cuiujmodi funt , qux cadnnt)
interlineam,&lineam,interplanum,&planum,intercorpus,&corpus,fiuejintgenertmdtuerforio
lesfunt qu£ cadunt inter lineam, & planum, interplanum , & corpus ; proportionales funt , hoc eft poJ]'unt
proportwnum ■ fimiltiudine inter fe conferri,& confequenter fimiles babentur , & ubi ejl proportionum c'ol~
latio,quamproportionalitatemuocant,ibinecejfario ejlproportio. quoniamproportionalitas, ut itadicam,
Bil altitd eft, qudmpvoportionnmrefponfus , fednon e contrario,nam inter quatuor , & duo proporlio. caditt
fed nonproportionaiitas , In bis igititr proportionum comparatiombus, omne artis fecretum ponitur . In corn-
ponendis igiturproportionibus , iliud obferuandumesl, an ambx rationesfintfimiles,an difjimiles , boc eil an
ftnt amb£ ex his, qn£ a maiori in minus definunt, an ex his, qu£ a minori in maius terminantur . jLn altera
unius, alterafit alteriusgeneris,namboc plurimum intereft.ut ex regulis dignpfcemus . In componendis
etiam proportionibus duofefe offcrunt confideranda, primum esl denominatio compofit£ proportionis . Al-.
ternm esl numerorum coiietliofub eademprodutlaratione conftitutornm. Trimum abfolnitur bocmodo ih
his, qiufiintfimiliiimgenernm, ac in multiplicibus . Ducas unius in alterius denominatorem,oriefur compo-
fit£ rationis denominatio. Ferbigratia. inter 12. & quatuor tripla ejlproportio , inter quatnor,& otlo
dupla. duc tria in duo, fietfex. ex tripla igitur, & duplafietfextupla proportio . Secundum abfolhiturT&
confirmatur bisvumeris, duc 12. in otlo fiet 96. & 4. in. 4. fient 16. atque fi 96. a~d fex-
decim comparauevis,cernesfextuplam orvri proportioncm,qua exprepofitis denominationibtts colletla cemis.

Tripla 1 :i 4

Dupla 8 4

Scxtupla 96 — 16

Similis ratio infupraparticulari proportione obferuatur . Ejlo 6. ad 4. fcf-
quialtcra,&. 8. ad. 6. fefquitertia . duc unumfemis denominatoremfefqui-
alter£ in unum & tertiam denominatoremfefquiterti£ . fient z . a quibus pro-.
portio dupla nominatur. Ex fefquialtera igitur,& fefquitertia oritur dupla,quod
&innumeriscemeshocmodo.Ditc 6 in 8 fient 48. & 4 in 6 fient 14. quo fhtlo cernes duplam
inter eos numeros cadere comparationem ; Exemplum quoque in fuprapartienttbus ponam . eflo bipartiens
fertiasratio,qualiseJl 5 ad 3 addendatripartienti quartas, qualis eft 7 ad 4. denpminator biparties
tertiaseft 1. & dti£tert't£.& triparttens quartas eftunum.& tresquart£. ducito inuicem huiufmodi de-
nominatores.,fient z &undecimditodecimx,aquibusdupla undecupartiens duodecimas nominatur . quod
&numeri hincinde prouenientes oftendunt. ducendo 5 in 7. qui fmt antecedentes , & 3. in 4. qui
3° fiintfubfeqi:.entes,namexiIUs fient 35. cx his 12. inter qitos fupraditla proportio cadtt

Bipartiens tertias
Tripartiens quartas

f 3

7 4

fubdupla. 2 — : — 4
fefquialtera. 6 4

fubfefquitertia. \z — 16

Quodfi diuerforumgenerum proportiones intercej}crint,ita
quod in unafiat comparatio maiorts ad minus, in altera mi :
noris ad maius: Tunc id obferuandum eft, vtpartitionc uta*
Dupla undecupartiens duodeamas.\ 5 5—1 1| ^ ^ mm compofnio dmrum ^^ .pmituremm

maiorper minorcm htinc in modum.fttbdupla ratio a binario nomen capit, quemadmodum & dupla;fefquial-
tera autem ab 1 & duodecima, itnum tgitur.& dimidium minus esi quam duo. partire igitur dtio per unam
& dimidhtm . edetur 1 . & tertia . Rxpr£dt£iis eigo rattonibus, ratio emerget ftibfefquitertta; i\am -diui*
dendaeslea,qu£ ejlminoris iiwqualilatis , gr qit£ proitenit inde ratio diuidendam rationem Jequifolet., &
experireboc pernumeros z 4. interquoseftfubdtiplaproportto,& 6. & 4. interquoscftfefquialte^
A° ra proportio. duc z. in 6. fient n. w 4 in 4. fient 16. comparato 12 ad 16. uidebis fnbfef
quitertiam propoportione procreari . •.,

Exemplum bocfatisejsepoteslpro omnibusdiuerforumgenerum comparatio-
nibus. C£temm & tilud mnotefcet, qtta nam rationeplurcs qudm dii£ rationes
inuicem componantur , nam qu£ cx duabusprioribus compofttis effetla fue-r
rit , ea cum tcrtia eodem modo componenda esi , quofupra diximus. jld me-r
moriam uero reuocanda eftjraBorum, & integrorum duttio , partitio, & colietiio , utjacile exerceri poffi*
mus inhoc genereuniuerfo.Ex pr£diciis illudcolltgere poJsumus,qttod cumfimiles proportiones componuntur.
i?erbigratia.maiorisin£^uaiitatisratio,fmiiliterminorisin£qualitatis,&utraq;mahrgenerat ex

fuperioribus exemplisinnotttit . Ex duabits quoqtte minoris uuqualitatis rationtbus , ratto prouenit rmnoris
5° in£qualitatis,&utraque minor ent . Sed ex ttna maioris, & altera minoris inaqualitatis comparatione, va^
tiohuiufmodtgignitur,cuiitfmodieacft,qu£abampliorinumeronomen capit . Sola uero £qualitats r.atio.
m fe ipfam dutia, rationem procreat £qualitatis. Mqne b£c de componendisproporttonibns dtttafint. KQtnc
tjuemadmodum ratio a ratione fubtrahatur,& qti£ reliquafit dignofcatur , dtcendtim. Siprins obferuabimus
ldpartitione quadameffici,&nunquammaioremaminori,fedminoremtantiim a maiori demipojje. quis
enimmaius aminori demet ? cum nunquammaius inmmorircperiripoffit ? Ejficiturdemptio,acfttbtra£tia
duobus modis,primofi partiarismaioris rationis denominatorem mmerum per denominatorem minons,id
quodreliqimm erit,procreatus proportionis denominator erit . Secundo in numerts experitur , qui ex fupra
datis rationibus proueniunt, verbigratia . Conslituantur numeri ratioms maioris, qtt£ & esi ipfa diuidenda,
&ponatur fupra numeros ipfius minoris, per quam ratio maior partiri debet, inde ducatur numcrus antece-
60 dens diuidendA rationis, qu& & maior esl, per manerum confequentem minoris , & diuidentisj certe orietur

reliqu*

$4 L 1 B E H

reliqux rationis antecedens,& ita quafi decujfattm ducendo rationis diuidendx numerum confequentem , per
diuidentis anteccdentem, nafcetur reltqttxfeu ortx rationis confequens numerus . Exempla id aperte oflen'
dunt. Inmidtipltcibus primum idexpertemur. Subtrabendafit dupla a tripla, partire dcnominatorem triplx,
pcr duo ipfius duplx rationis denominatorem , fiet i . cum dimidto;orietur igitur ex bac partitione fefquial-
tera proportio. Simtlitcr fubducenda quadrupla ab otlupla , reliqua erit dupla .fmt huius numeri in quadru-
pU proportione 16, & 4.. & 6a. & 8. inoffupU.ducotloinfexdecimfientcentum uiginti otlo,&
4. in 64. fient. i<>6, intcrigitur 128. <&i<^6. crit proportio dnpla,nam bis 128. producunt. 256".

Infuperparticularibusquoquerationibnsablatio huiufmodi hoc modofiet.

^iuferendafit afefquialterafcfqnitertta.partiri 1 . cum dimidio denomina-

toremftfqutalterx per 1 . & tertiam d enominatorem fefiquitertix , reliqua
li8-zjo dupla. , ratiomt x otlaua hoc eflfefquioaaua.

In Juperparticntibus demum auferatur bipartiens tertias , a tripartiente

64— 8 Ottupla.

1 6 4 quadrupU

10

6. >4 fefquialtera.

b 6 fefquitertia .

3 6 — 3 1. — rftfquiotlaua<

7 4 tripartiens quartas,

j 3 biparfiens terftas.

li— 10 fefquigefima.

quartas , diuide 1. &tresquartxper 1. &■ duas tertus fiet rnum &
yigeftma pars,a quibus fcfquigeftma ratio denominatur.
Tartita igitur ratione maioris inxqualitatis per rationcm maioris , cttm dif-
fimilcs fuerint , ratiofietmaioris inxqualttatis , &• utraque minor.
Eodem refponfu intelliges de dijjimilibus minoris inxqualitatis com-
parationibus,fiet enimcomparatiominoris inxqualitatis , & utra-
queftmili modommor. jlt fiutrxque rationes,aut maioris aut
minorts inxqualitatisftterint, &fimiles, quod xqtte efl,ac fi data
ratioperfe ipfam diuidatur, qux ueniet ratio erit xqualitatis . Sedfi altera maioris,altera minoris mxquali-
tatis extiterit,ea queprodtbit ratio,in ipfa ratione diuidendafirmabitur,quxfctlicet per maiorem numerum fie
ri folet.Cxterumfi ordmem mutaueris , ita ut rationefubtrahendam,alterifupraponas,eademq; multiplicandi
formaferuata permutatam rationemfenties,ita ut quemadmodum inpnori exemplo fubUta tripla , una ex
dupla,fit fefqutaltera, tta htc inuerfo ordine fiet fubfcfquialtcra,fimilis ratio in rdiquis ,

bipartienstertias. J 3

tripartiens quartas. 7 4

zo

DupU. 8 4

TripU. 18 6

Subfefquialtcra. 48 — 71

fcfquitertia 8 6

fefquialtera 6 4

fubfefquigeftma.

3°

40

fubfefquioffaua 3 1 — 3 6

Tojfem hoc loco proportioaum proprietates aferre , ac attendere quod ab xqualitate , inxqualitas omnis
prouemt, xqualttatemh; ejfe inxqualitatis principium, ac demum ad xqttalitatem omnem tnxqualitatem redu-
ci . quibusin rebusmultafecretiorisphiloJ'ophixarcanacontinentur,fed hxcfuo loco referuandajunt, altio-
ris enimfunt indagationis, & nfque ad diuinilatem pertingunt . nunc de perqnirendis ignotis numcrisper eos >
qui notifunt, reguUs aureas apponemus, acprimum id in minimis terminis exequemur . Duo igitur ad minus
funt numerorum termini, quibus cognitis, terttum inncfligamus , Jiue ille termtnus extremusfit ,ftue medius ,
loquor autem nunc de ijs, quife mtttua ac continenti comparatione rejpictunt . Elio duo numert prxcedentes
inter fe , aliqua rattone comparati. Verbi gratia. 36. 11. uolotertium inuenire, ad quernpotterior
fctlicet 12. fehabeat, quemadmodu. 36. adipfum. Multipliceturfeudtuidaturinfepofterior iUenume-
rus , quifecundum locum tenere debet ideil. 11. infe,qttiab eaduffione prouenit numerus ,iderit 144.
ter 1 44. priorem hoc efl 3 6. partiare, certeprodibit numerus iUe , quem uolebam , id efl 4. quife ad
duodecim,ueladquem 11. fe habebunt , quemadmodum 36. ad 12. in tripU enim proportione erit .
Qupd fi duxeris 36. infe , emergent 1196. quxpet 11. partita reddent 108. quarc 108. prrmus
ertt trium proportione fe confequentium numcrorum , propofitis numeris prxponcndus ; nam numerus 108.
comparatus ad 36. eandem feruabit rattonem ad 36. quamtdem 36. ad 12. trtpUm fcilicet , qux
es~\ ex genere multiplicium , Datis igitur duobus numeris tertittmfeu poflremum inuenimus . quodfi medittm
uoluerimus inuenire inter duos propofitos numeros proportione rejpondentem, ducendifunt propofitt iUi mtme-
ri interfe , & quadrata ipforton radtx inuenienda , nempe ea erit medius iUe numerus, ad quem prior itafe ha-
bebit , quemadmodum ille adpofleriorem . Hic adUrtthmettcos accedendum,qui de extrahendts numerorum
radictbus regttlas ponunt . J{adices autcnt numerorum inteUigo eos nttmeros , qui infe dutli efficiunt eamfttm
mam , de qua radicem trahimus , nam quatuor radix eUfexdecim , dutla enun infe quatuor efficiunt fcxde- '
cim. Exemplojint 15, $• 4- uolo nitmcrummediuminuenire , adquem 15. fehabeatea ratione ,qua
iUefead 4, habebit . dite igitur 4. 7« 25. fient 100. cuius radtx efl dtcem , ergo 25, addecemfeha-r
bebit,tttdecemad 4. nempeinproportioncduplafexquialtera. jttque hxcfatisdttlafint inmimmonH'
merorum ordine . T^unc ad plures ordines tranjt-undum , & quxrendum , qua ratione tribus tcrminis nume-
rorum propofitis , & notis alim inucmatur . Fieri autem poteil, ut uel prtmus, uelfecundus , uel tertius,uel
quartus ignotus fit , reliquis tribus perjpeclis . debemus tamenin experiendo quartum locum ignotonumero
referuare . itaut pnmus terttore , & ratione conueniat , namitafiet, ut fecundus quarto ignoto rejpondeat .
Efloexempligratta 30. 20. 1^. 16, quiJtfquialterarationereJpiciant,efloetiam ignotus nttments 16.
duc 24. per 10. ejficies 480. partire 480. per 30. refultabitignotttsillc ,& quxfttus numerus fcx
dechn, Jit fi primus numerus quxratur uidclicet 30. eurn quarto loco ponito > nam cumftt 30. ad 10. 60

fte

T E R T 1 V S,

«f

fic 24. ad 16. eritconuerfaratione,ut 16, ad 14. ita 20. ad 30. ducanfur igitur 20. in 24.
rtddentur 480. qus partitaper 16. efficient 30. Tari ratione ignoretur fecundus numcnts fcilicet 20.
Collocatoanteprimumduospofterioresterminoshocmodo 24. 16. 30. cumigitur itafehabeat 24, <*rf
16. k£ 30. <td 20. Sequetur quodita fe habebit 30. <rd 20. ficut 24. arf 16. ducito ergo 30.
per 16. conficies 480. quApartitaper 24. efficient 20. C&terumfttertius ignoratur numerus ,fcili-
cet 24. conuerte antecedentes numeros in confequentes , & confequentes in antcccdentes,erit igitur ut 2 o.
ad 30, ita 16. ad 24. ducigitur 16. per 30. Jfe»t 480. qux partita per 20, oftendent 24.
Sedpoftqudmpartitione abfoluta ipfius produtliper primitm , &partiens eft numerus , reliquus erit numerus
aliquis diuidens minor , obferuabis eum infubtiliores partes dislribuendum ea ratione , quam tertius numerus

1 ° feu terminus obtinet, atque produtlus inde numerus itcrum perprimum ejipartiendus , idq; hoc modofkcien^

dum , quatenus ex continentipartitione nil amplius relinquatur, quare & illud memoria mandandum primum
numerum, cum ipfo tertio , re ac nominefeu qualitate femper conuenire . Vndefiprimus trium numerorum
folis integris numeris conslitcrit , tertius uerofiaUis , uel contra, illudprius conaberis , qudm prsdiclam re-
guiam experiaris, ut alterum propofttorum numerorum , ad alterius denominationem reuoces . De ijs rebus
exemptaplurimaex^rithmeticorumabacis defumere potes . Trobabis autem anretleipfam regulamex-
potusfueris,fiprimumin quartum duxeris , nam idemreddetur terminus , qui ex dutlu fccundi intertium
redditur . namft in&qualesprMibJos numeros inuencris ,fcito te errajfe , ad calculum igitur redemdum efl, . 1
Jlc ut abfolutam reddamus hanc pulcherrimam qu&ftionem , ex JLlchindo addemus admirabilem iiiam regu~
lam , qu£ quinque terminis propofttis, fextum ignotum dignofcere, quemcunque locum teneat, fkcile pofjimus.

2 o nam dari pojfunl fex numerorum termini,ficfe mutua ratione rejpondentes , ut ratio primi adfecundum com-

ponatur, ex rationibus tertij ad quartum, & ipfiusquinti adfextum . Dentur igiturfex terminifibi ratio-
ne aliqua comparati. 123469» Dico rationem unius ad duo , quA eilftbdupla , conftare ex ratione
3» ad 4. qtueeftfubfefquitertia,&ratione 6. ad 9. qu&eftfubfefquialtera. Tone numeros eo quo fu-
pradixinmsordine,fietemmratio 18. ad 36. fimiliseiquAeH 1. ad 1. id eft fubdupla . Compofitio
buiufmodiprimorum terminorum caput , &radixcftomniumaliarum,qu<enumerofuntdecem&feptem.
Multi uerofunt modi , quibus hi termini permifceri pojfunt ,fed uera compofitio decem &feptem, prAterpri-
mum, conslare dignofcitur . quorum ordines fubfcripta tabella oftendit . Vtar autem numerorum notis , li-
eet ufusfum in materna lingua literis a, b, c, d, c,f, ita enim jllchindus pofuerat . fed ad fhciliorem intelli-
gentiamnumerorum notas appingam.' Sexordines notantur per primum , fccundum, tertium, quartum,

3 o quintum , cjrfextum, primus a laua ,fextus ad dexteram , c&terifunt intermedij . Trimornm uero termino-

rum ratione cumfecimdis in otnmbns ordinibus, intelliguntur effe compofitA, ex mtionibus tcrtif ad quartum»
&quintiadfextum.

TABVLASEX Q^VANTITATVM

P.R OPORTIONK RESPONDENTIVM.

•' ■

Ordo numerorum.

40

!

Modi compa-
rabiles. -'

Secundus.
Trimus.

H

**■*■

as

5J'

Trimus modm.

1 1* 13 14 1« 1

9

Secundm modus .

t fi 13 \9 \6 |4
1 13 h 14 \6 |9

Tertim modm.

Quartm.

1 \l \\ \9 \6 |

4

Quintm.

l \6 |* \9 |3 |

4

Sextus.

1 \6 \z |4 |3 J9

Septimm.

2 )4 |i |3 |9 \6

Otlaum.

2 |4 |i \6 |9 I5

T^onus.

» 19 |i |3 14 \6

«•

Trimusigiturmodus,a quoc&teri uimfumunt,
tft in quo ratio primi numeri ad fecundum con-
ftat ex ratione tertij ad quartum , & ratione quin-
tiadfextum.

Ordo

numerorum.

Modi compa-
rabiles .

s

S'

■

Decimus.

1 |9

1 \6\-\ |5

Vndectmm.

?
3

4
4

1 fz |9 |6

Duodecimm.
Becimm tertiits.

1 |6 \9 \i

3 |9

1 \*

4 \6

Decimus quartus.
Decimus quintus.

3 |9

1 \6.

4 1-

4 \6

- |i H \9

Decimus fextus. .

4 \6 |

i 19 |3 |i

Decimus feptimus.
Decimusobtaum.

6 \9 I
6 |9 |

1 h- 14 1?

1 13 14 l^

SubfeJ
Subfef

quitertia.
fttialtera.

1 3 4

| 6 9

Siibdu

t>la,M 1. ai 2.

| 18-36

H

f

Secundut

86

L 7 B E I{

Seamdtts compofitionis modus efl in quo rutio
prinu ad fecundum,conslat ex ratione tertij adjex-
tum,atque ratione quinti adquartum.

Sttbiripla. | 3 9

Sefquiahera. 1 6 4

SuhduJU 1 iS— j 6

Tcrtiusmodus eft in quo ratio pritmtermtm ad
trrtiitm confiat ex rationefecundi ad quartum,&
ntnntiadfcxtum.

ptbdttpla | 2 4

^ubfejqnialtcra | 6 9

Subtripla. i. ad ^

1 1-

Vndccimus modus efl, in quo tcrtij ad qnartum
comparatiofit ex rationibus primi adjcatndnm, &
)eA-n ad quintnm.

Subdupla | i z

Sefquialtera \ 9 6

^''•bjcfqititertia ut 3. <*d 4. 9 11

Duodccimus modus eji in quo tcrtij ratio ad qttar-
titmfit cx rationibus pntm ad quintum, & fexti ad
fecundum .

Subfextupla | 1 6

Quadrnpla fefquialtera 9 i

Sitbffqnitertia

10

-12

{htartus modus eflin quo ratw primi ad tertinm
conliat cx r atione fccundi adfextum,& cx rationc
quinti ad qaartum.

SubquadrnpUfefquialtcra. | 2 9

Sefqitialtcra | i- — 36

SubtripUttt I. ad

I ?*

Dccimus tertius modus cyt, in qno tertijadfextu
rejponfusfit ex rationepnmi adfcatndum, ct quar-
ti ad qttintum,

Stibdnpla 1 2

Subfejquialtera 4 6

Subtripla

1 1

20

^nintus moditsefl in quo ratio primi ad qum-
ium componitur c.x ratwne fecundi ad fextum,&
tertij ad quartum.

Sttbquadrupla fcfqttialtera \ z 9

Sttbfcfqtiitertia tit 1. ad 6. | 3 H-

Subfcxtitpla :tt 1. ad 6 \ 6 36

St.xtits modits csl in quo ctufdoriprimi numeri ad
ipfum qttintu conflat ex rationibusjecundi adquar-
titnh& terttj adfextum.

Siibditpla | 1 4

$ttbtripU J_JZZZ?

Subfextttpla

Decimus quartus modus efl in fliio ratio ciufdcm
tertij ad fextum conficiturexratwtieprimiadquin
titin, & quarti adfecundum.

Stibfcxtupla | 1 6

Dnpia | 4 2

Sttbtripla

-12

Decimus quintus modus esl , in quo quarti ratio
ad quintim fit ex rationibus fecundi adprimum, &
tertvjadfext\tiii.

Dupla
Subtripla

I *

I 3-

Septimus modtts cfi in quo ratiofecundi ad quar-
tum fit ex rationc primi adtertium , & fexti ad
quintum.

Snbtripia I r 3

Sefquiaitera 9 6

Subdupla ut z. ad 4.

6 3 6 Subfefquialtera

I 6-

-i3

Dccimus fextus modus efl tn quo quarti ad quin-
tum relatio ex rctatione fecundi adfextum,& tcrtij
ad primum ejfiatnr.

S ubquadrupla fefquialtera 2 9

Tripla | 3^ — 1

Subfcfquialtera

) 6-

~Ottauus modus es~i in quo ratio ciufdem fecundi
termini ad quartum fit ex ratione prirni adquintu,
&fextiadtcrtium.

SttbfextnpU 1 6

Tripla I 9 3

Subditpla i 9 18_

Klonus modus ejt tnquo ratto fecundi adfcxtnm
conftat ex rationibus pnmi adtertinm, & quarti ad
quintum.

Subtnpla 1 x 3

Sttbfcjquialtera I 4 6

Subquadrupla fefquiattra 1 4 l8

~Decimus modits efi m quo ratio fecundi adfex-
tnm redditttr ex ratione primi adquintum,&quar-
ti ad terntium.

Decimus feptimus modus efi in quo ratio quinti
adfextum componitur ex ratione primi adfeciindu%
&■ quarii adtertium .

Subditpla | 1

Sefquitertia \ 4

Subfefquialtera I 4

40

Decimus oBauus modus efl in quo qmnti ratio
adfextum conflat ex rationibus prit/u ad tertiumt
& qnarti adfecundum.

Subtripla | I

Dttpla ■ 1 4

Subjefquiahera I 4

5o

Sttbfextttpla
Sefquitertia

Subquadruplafcfquialtcra

I l-

r 4-

s

^18

t^eliqu* fe

"

IO

T E I^ T I V S. 87

T{eliqu£ rationes , qit£ inter eofdem terminos cadunt, qit£ funt , primi ad qnartum uelfextiim , fecundiad
tertium uel quintum , tertif ad quintum , & quarti adfextum , ex reliquorum numerorum rationibus minime
componi poffunt . \eflat ut buiufmodi compofitiones experientia dirigamus ,fitisq; regulis exerceamus, Fin-
gamusigitur fextitm ignorari numerum , quem uolimms inuenire . dncfecundum in tertium, &prodntlumpar
tireperprimum,& quartum rurfus expartitione terminorum duces in quintum,prodiitlumq;partireper quar
tum,habebisqu£fitumnumerum.efloineoprimo ordine. 9. ignoratus nitmerm : ducito z. in 3. fient
6. qu£per. 1. partitafexfimilitercrunt,h£cditcito in 6. quintum uidelicet numerum , reddentur . z6.
qit£partitaper 4. dabunt. 9. qui erat quafitm , & ignoratm nnmerm . Quodfi qumtus i^notm fuerit
ducitoprimum in quartum , & quod indeprouenitpartireper tertium , & quod expartitione effeceris duci-
to infextum, &progenitum partireperfecundum, habebis quxfitum numerum quintum . Exempli gratia i-
gnoretur numerm. 6. qui quintus esl in ordine .ducito. 1. in 4. reddet 4. qui partitus per 3. red-
■dctunum&teftiam.huncmultiplicatoper. 9. producesduodccim,quinumcrmfipcr. 1. partiatur igno
ratumnumerummanifeslabit , bocefl. 6. fedfi quartus qucerendiis fit, duc fecitndumintertiiim , &produ-
tlumpartircperprimum,&quotumnumerumindeprouenientem,per quintum ducito ,& prodtttlum per
fextum partire ,hoc modo, ignoretur 4. ducito duo intria reddentur. 6. partire fex per itnum reddent
6. H£cper. 6. numeriquintirurfummultiplicabis ,reddentur. 36. qutepartita per nouemdabunt. 4.
qui optatus , &ignoratus numerus qu&rebatux . jLtfi tertim ignoretur , ducprimum in quartum , confur-
gentcmpartirc per fecundum,prouenientem expartitione illa ducito infextum , &procreatum inde terminum
partireper quintum bocmodo. Ignoreturnumerus. 3. ducunumin 4. reddes. 4. qu£ diuifa per . 1.

10 dabimt. 1. bxcmultiplicaper 9. babebis. 18. qu£partitaperfex,dabunttria,quinumermqu£reba-
tur . Qttvnto fi flectindum qu£fieris,ditcprimum in quartum,produtlumpartireper tertium , quotum proue-
nientemducitoinfextum,produtlumdemumpartireperquintHm,hocmodo . Ducunnm in 4. reddentur
4. qu£ diuifaper 3 . reddent mam & tertiam . qun, dutla per nouem efficient duodecim, hac diuifa perfex
dabunt binai-ium repertum numerum . Demumfi primum numerum quxris, ditcito fecundum in tertium, pro-
uenientem partire per quartum, quoius ex ipfa diuifione ducito per quintum , proditilumque diuidito perfex-
tum , relinquetur primm hoc modo , quaratur unitas, qu&prima erat in ordine , dncito. 2 . in 3 . efficies
6. qu£ditufaperquatuor,dabitntunum&dimidium,qu£multiplicataper 6. prodncunt 9. qu£perqu&
hoc eslfextimipartita reslituunt unitatem , qu£ aniea ignorabatur . H£cfunt qu£ deproportionibus , ac de
earum comparatiombus afferre uolui , quxfi diligenter examinabuntur , nullum erit qu^fitum , nullum abdi-

3 ° tum , & ignoratum quod non prodibit in lucem ,fiue in ciuilibus negotijs , fitte tn flieculatricibits fcientijs uer-

fari uclimus.Quodrctie norunt,qui baru rerumfludio deletlantur.fed tempus esl,nt adVitruuiuaccedamm.

Ae d 1 v m compofitio conftat ex fymmetria, cuius rationcm diligentifsime Architecti tenere de

bent. EaautemparituraproportioncqusGriceanalogiadicitur. Proportio eft rat£ partis men>

brorum in omni opere, totiusq; commodulatio , ex qua ratio efficitur fymmctriarum.

Defacris Deorum £dibus tertio, & quarto libro agitur . Totum hoc negocium his rebus abfoluitur.Trimo
wceflitas oflendkur Urchitetlo cognofcendarum menfurarum, mox unde menfur£ defumpt£funt,declaratHry
& quia Hatim aprincipio de compofitione facrantm £dium agere exorditur , ideo in bac tratlatione difcuti-
tur qukquid piimofub ajpe&um cadit, ita enim ratio poflulat, ut a confufis incipientes ad diflintia peruenia-
mus . Cadunt autemfub afpeUum , & e longinquo figur£ , form£q; fiontinm , & laterum templorum , qit£

40 quinario numero colliguntur,mox diflintliori cognitione intercolumnia comprehenduntur ,fpatiaq; eorum cer
ta dcfignantur , & ut rcsfuis conftet numeris . Defundatione agitur , deq; bafium , columnarum , capitulo-
rumq; formatione traCiatur, inde de tjs, qit£ columnis , & capitulis fuperponuntur , cuiufmodi fltnt trabes,
^pphori, coronx, & buiufmodi , quibus & tefia adijciuntur , quorum ratio diligentiffime examinatur , ita ut
afundamentis adfummmn tetlum omnia exquifite ponderentur . Ornamenta infuper, & opportunitates om-
nes exponuntur, undegradns, podia, flylobata, dimimrtiones ,flri£ , proietlur£ , adietlionesq; perquiruntur >
ac demum per portarumgenera tempia ingreditur , quorum aititudines , longitndines , latitudinesq; exequi-
tur, ceUas,pronaum, &posiicum, altareq;facit, ac Deorum fimulacra,quorum caufi &des conflruuntur,im-
ponit . Trimo igitur capite neceffitatcm , & inuentionem menfurarum proponit : <Aitq ; neccffe effe , ut qui
facras £des conflruere cupit, agnofcat uim , refponfumq; menfurarum , cuius ratio inpromptu esl , nam licet

5 o mdificatio omnis ratione menfurandafit, tamen cum confideramits quanto humanitate diuinitas pr£ftat, debe-
mmomniconatupulchritudinemafeclareinobferuationererum diuinarum.& quomam diuinum interris
humana mens capit, ideo mentem maxime exercere debemus , ut Deos bonoremm . Du enimfunt , qui ueri
Deum colunt ,fed multo magis Dcum Deorum honorare debemm, quare infacratiffvmo illius templo conflrue-
do omnem laborem, inditflriam, diligentiam, ingeniumque ponemm,& afulfo D£tuonum cultu adueros ritm,
opes noflras conuertemus . Optimum human£ mentis ratio iudicatur , l)£c excellentiffime in proportionibns
oflenditur, quare cum Vitr. dixerit.fymmetrix, & commenfus rationem diligentiflime jlrchiietlos tenerc de
bere , ueram, honeflam, debitamq; diuinitate rem protulit,&fi quid mortale esi , quodfatis immortalitatem
ueneraripotefl , dicerem ego preciofas quasqueres proportionibus fubijciendasejfcin £ciium consirntlione,
ut &forma, & materia c^leflem , ac diuinam rem boneflent . Tfecejfaria igitur eflfymmctri£ cognitio, qii£

60 unde ertumfumat. docet Vitr.

H 1 Ea

88 L I B £ ^.

E a autem paritur a proportionc , qux analogia dicitur . ^inaiogiam Cicero rationem, ncl rdtionis
comparationem nocat,aiij proportionem nominant. hxc (juidfit oslenditur.

Pkoportio clt ratx partis membrorum in omni opcre , totiusq; commodulatio , ex qua ra-
tio efficitur lymmctriarum.

T^os fupra cotnmniorem proportionis diffinitioncm attnlimits, modo Vitrn. preffwri fignificatione defum-
pta ad jLrchitctlurx optts eandem applicat inqitiens , Troportionem effe qnandammodttlorum rejponfioncm,
quam &partes inuicem,(j- ad totitm opits rclatxfoient habere. Modulttm inprimo noiinmnc ttocauit menfn-
ram prxajsnmptam,<r notam,quapartcs opcritm metittntur , ideo proportio tn operibus nihil aiiiidefl,qudm
modulorum,cs" menfurarum collatio tn eo m qito vel partes interfe, ttel totumftmul conueniunt.

Ex quo ratio efticitur fymmctriarum . Symmetriam altbi commenfnm uocautt ,idcH menfura-
rum refponfus .

Namqve non potcftxdesullafinefymmetria, atquc proportionerationem habcre compofitio-
nis.niti ut adhominesbenchguiati membrorumhabuerit exa<ftara rationem.

Oflendit a quo natirrx cxemplomenfurx deffumptx funt, Docet enitn natitra,vtin templis metiendis eas
menfnras fumar,ius,qux uentm Dci templum ( hoc eft homojmetiri folent, in cutus compofitione mnnis reli-
quarum rerutu admiratto continetur . Ideo ccrtijfima, &• pulcberrima ratione fkclum e)i , ut antiqui ab hu-
rnano corpore menfuras reritm colligerent. quapropter & Vitr. reclc dixiffe uifus cfl,cttm dixit. \ "Xanqite
non potcfl xdes itlla fine fymmetria, atqueproportionerationem habere compofitionis,nifi ntiadbominis be-
ne figurati membrorum babticrit exaclamrationem. | Cxterum itt cognofcamus qna ratione menfnrx ab
hitmano corpore defumptxfint,nobis oflendit Vitr. omnem eutfdem corporis rationem , inqukns. J °

Corpvs cnim hommis ita natura compofuit, uti oscapitisa mentoadrrontemfummam, & ra-
diccs imas capilli cilet dccimx partis . ltcm manus palma ab articulo ad extrcmum medium digitum
tantundcm. Caputamento ad fummum tierticcmoftauxjtantundcmab ccruicibus imis.

jlntequam fenfnm Vitntuij aperiam, pauca explicabo ad huius rei mtelleclum neceffaria . Menfura tri-
plex efl, perfeclionis,xqitalitatis,&- quantitatis . TerfetJionis menfura efl , cum res itnaperfeclior efl cxteris
fub eodemgenere contentis . Ita homo menfnra eft perfeclionis cxterorum animalium, cxteris cnimperfeBior
efl. jteqnaiitatismcnfura dicitur,<j- cum mcnftra tantum , c-r nil amplius,& nil minus contmet, quanta est
res met'.furata,ita amphoram itinifoiemus menfuram nocare. Quantitatis menfura esl, cum magnititdo qme-
dam plitriesfumititr,qita res maijhratur. Ita cubitus pantutm metitur, de hacfermo efl, hxc aperfetlionis me
fura capititr, hoc esi ab bomine. Menfurare igitur nd aliitd esl , qttdm magnitiidinem ignotam per notam 3 °
osieuderc qitanta fit. ideo ratione fkclum efl,ttt a partibns humam corporis menfitrarum ratio habitafit, &
prxfertim a capite, in qtto itis omnisfcnfuum ttiget. Vult igitur Vitr. totum hominis corpus decem capitibus
conflare, modo per capitt inteliigas Jpatinm illttd, quod efl a mento ad radices capillorum, qttod os capitis no-
■minauit, namfifpatium a mento adfummum uerticem inteliigas oclo capitum , erit totius hnmani corporis
figuratio . Decimx itcmpars totius esl ab articulo manus ad extrcmum medium digitum. Otlaua ttero a rnen
to adfummum iterticem, itcm oclaua ab ceriiicibus imis ,falicetad ftmrmitm uerticem . Ceruicem inteiligo
potleriorem collipartcm, ab occipitio adfptnam tcndens.

A svmmo pectoreadimasradicescapillorumfextx,ad fummum verticem quartx. Ipfius au-
tcm oris altitudinis tertia pars cft ab imo mento adimasnares:nafus abimisnaribus adfinem mediu
fupcrciiiorum tantundem.ab ca fine ad imas radices capilli,ubi frons cfficitur, itcm tertix partis. Pes 4°
uero akitudinis corporis fextx. cubitus quartx. pectus item quartx.

7>lpno cH qui nonagnofcat in Vitrnuio inefje mendnm, cum animaduertat ad ea,quxftbi hoc loco ttidentnr
aduerfari, nolo ego effe index,nolo item non animaduertere ubi mcndmnfit. Vt uero ratiune oflendam quod di
xi : ajferam ea qitx certafunt, acfhcili quadam uia ofiendam quod fentio. de altjs ucro , qtti copiofe bumaai
corporis menfnras pofucre,nil afferam,cum quisqitefuo iudicio ittatur . Ouodad Vitru.attitwt hiuufmodi efl .
Duco lineam a. b. tam iongam,qnam futitra cft bitmani corporis liatura, eam in otlo partior xqttalespar-
tes fuis pitntlis diflinclam . fnperiorem partem a. c. oclauamponoprocapite.idesl amento adfummnm
-perticem, ita ut a. fitvertex. c. mcntum,rurfits eandern iineatn a. b. in decem partes diuido,& didu-
fto circino dccimam eiuspartem coliigo,& apunto. c. ubimentum pofui uerfus a. dccimam iliam colloco,
&fignopuntlo d. fpatiumigitur c. d. erit decimaparstotins corporis proceritatis , etiam erit fpatium 5°
amento adradices capiilorum, & futnmam frontem.ritrfus partior iineam a. b. wfexpartcs,cs" itnamex
illistransferoapnnclo d. tterfits parteminferiorem,incnius tennino pono e. ibi erit fummnm pctlus , a
qno ad verticcmfnmmum,erit qitinta pars,fic enim legerem in Vitruuio,qnia ita ratio poflnlat :fj>atium tte-
ro qitod csl inter c. & d. hoc esl a mento ad radices capillorum in tres partes dittido , unam hoc eflfupe-
riorem fronti concedo, alteram nafo,tertiam a naribus ad mcntum produco . Ita hominis os , fhciesq; diuidi-
tur . Tes eil fexta aititttdinis tottuspars, cubitns quartx : modo & longitudinem manus intelligas.peclus
itcm quartx. qttod ita mteUigo, ut imnm petlus capiat, nam afttmmopetlore ubi. e. ad fummum uerticem
ubi a. fexta pars efl. imitmigiturpetJorisaduerticetnmetititscfl,cHtndixit. \Tetlitsiternquartx.\ quod
fi na non eil, mendum proculdubio manifcfle apparet,&fi ita cfl, nefcio an & retlc intclUgatttr.

Re L i qj/ a quoquemcmbra fuos habent commcnfus proportionis,quibus etiamantiqui pi- 6o

dorcs,

T E K. T I V S. 8^

&ores,& flatuarij nooiles ufi,magnas &infinitas laudes funt aflecuti.

Vtinam non defideraremus antiquorum fcripta, de quibns latiffime Tlinius. Sed nos aliquid ex nofiris ad~
demus. ut totius corporis commenfum habeamus. Hieronymus Cardanus Medicus libro duodecimo Defubti-
litatebunc in modum fcribit.

10

3°

40

Poflbc

4»

Totum corpus partibus centum, & otluaginta conftare,rationem huiusfummx eam ejfe puto, ut reliqnas
partes ex hacfumma eliciamus .

Facies.

Jlb hirco ad hircum

T^afi longitudo

"Hafi ambitus in imo.

Jluris longitudo.

A capiUorum radice ad nafum.
5° "Hafiimumamento.

Oris longitudo.

Orisambitus.

~4 uertice ad imas ceruices.

•Afummopeftore adcapiUorum
fummasradices.

Jlfummo pettore ad capillorum
fummasradices.

Jluris ambitus.

Oculi longitudo.
60 OcHlorum difiantia.

partium. 1 8.

part.

12.

part.

6.

part.

6.

part.

6.

part.

6.

part.

6.

part.

4-

part.

12.

part.

24.

part.

30.

part.

16.

part.

IX.

part.

4-

part.

4-

Qu£ efi pars decima ex 180.
Qu£ efi pars quintadecima.
Qu£ efipars trigefima.

Qu&eslparsquadragefima quinta.
Quxefi. 7. &duodecim 180.
Qu£ efiparsfexta.
Qu&cfi parsquinta.

H 3

Anaf\

5»o L 1 £ E J^

jl naftimoados. part. z. Quxeftparsvonagefima.

jlbOrcadmcnticm. part. 4.

lyafiforamen. part. 1 .

Eruntis ambittis fummi. part. 18.

Talma manus ab articulo ubi inngitur adfummum medij digiti. part. 1 8 .

^A mentoadnerticem. part. 14.

Tcs. part. 30.

Cubitus. part. 3 o.

Tecius. part. 30.

Ex prxdidis proportioncs elicies, qttas habent membra, & partcs bumani corporis interfe, & ad tiniuer- l •
famftatnram relatas, &fatis cum Vitr. concordantes nifi relis alteram menfuraudi rationcm a poUicefum-
ptarn, quemadmodumfuperiorfigura oftendit.

S 1 m 1 l 1 ter ucro facrarum sedium membra, ad uniucrfam totius magnitudinis fummam,ex par-
tibus fingulisconucnientifsimudebenthaberecommefuum refponfum. Hoc colligitur exfupraditlis.

Item corporis ccntrum mcdium naturalitcreft umbilicus. J^onmodo partium commenfusexra-
tior.e humani corporis licet habcre, uerum ctiam, & figurarumformas ex eodem cliccrc pofjimr.ts , atque eas
perfeHiores, nempe orbicularem,& quadratam. Ideo inqitit.

]tem corporisccntrum mediumnaturalitereft umbilicus. Namque fi homo collocatus fucrit
fupinus manibus, &: pedibus panfis.circiniq; collocato ccntro in umbilico eius,circumagcndo rotun
dationcm utrarumq,- manuum, &pedum digitilineatangentur. 23

Orbicularis figtira exfituhumani corporis elici poteft , qttx figurarnm perfeffifiima tota angulits ,nullo
conftat angido capacifiimaitcm,&-commodiJfima,penesqiia?n,fedlongoproximainteruallo eftfigura qua-
drata, quam ex eademftatura elitimus hoc modo.

Non minus quemadmoduin fchcma rotundationis in corpore efficitur , ita & quadrata defignatio
ineoinucnitur. Namliapedibusimisadfummumcaput menfumerit.eaq; menfura relata fucritad
manuspanfas,inucnietur eadern htitudo uti altitudo, qucmadmodum arex ,qu£ ad normamfunt
quadrata:.

Cum figura quadrata quatuor .tquis angulis conftet ,habeatq; altitudincm longitudini parem , certe &
ipfa ab humanaflalura elicietur, cum <j~ ipfa quanta tft a pedibus imis adfummum caput , tanta fit panfts
matiibus, nam ibi longitudo ,hic latitndo notatur. perfetla item quadratafigura eft , qiix nec duplicari inte- i °
gro genere numeri, ac multiplicationepoteft,fedfob.t?n emendatis defcriptionibus linearum rcperitur , quem-
admodnm capite primo libri noni dc Tlatonis inucnto,ait Fitr. in agrb metiendo.

ERcoliita naturacompofuitcorpushominis ,uti proportionibus membra ad fummam figura-
tionem eius rcfpondeant, cum caufa conftituifle uidentur antiqui , ut etiam in operum perfectioni-
bus fingulorum mcmbrorum ad uniuerfam figura: fpeciem habeant commenfus cxactionem . Igitur
cuminomnibusoperibusordinestraderentjid maximein a;dibus Deorum,in quibus operumlau-
dcs, & culpae ancrna: folcnt permanere.

Hatlenus conclufit in iiniuerfum , quod antea probandum fibi fumpferat . Modo ofteafurus esl nnde ratio
menfurarum habitafit,na?njupraoftcndit a quomenfitrct captxfunt .proponit igitur , quod poftca eftpro-
baturus hunc in modnm . 40

Nec minus incnfurarum rationcs, qua: in omnibus opcribus uidentur neceflaria: eflc , ex corporis
membris collegerunt, uti digitum , palmam, pcdcm,cubitum,& cas diftribuerunt in perrettum nume
fum , quem Gr.tci, -tikhm dicunt.

Terfeffitm eft cui nihil addi,& dc quo nil demi potcft,hoc eft,cui nil decft, quodq; ex o?nnibitsfuispartibus
conslat. Hac dc caufa mundus abfolute perfeclits cft, & multa alia infitogenere perfetla funt ,fed uideamus
nos, qua ratione numeri uoccntur perfeffi, &■ quales hifunt.

Perfectvm autcm antiqui conftitucrunt numerum, qui dccem dicitur , namque ex manibusde-
narius digitorum numerus, cx digitis uero palmus,& a palmo pes cft inuentus . Sicut autem in jutrif-
quc palmiscxarticulisabnaturadecem funt pcrfcc~ti,ita etiam Platoni placuit .eiTccum numcrum
ca reperfectum, quodcxfingularibus rcbus, quamonadcsapud Gra'Cosdicuntur,perficiturdccuf- jo
fis , qurc fimul ac undecim, aut duodccim funt fadta: , quod fupcraucrint , non poflunt cflc Jperfects,
donec ad alterum decufsim pcrucncrint. fingularcs enim rcs particulx funt eius numeri.

Dtxifiiperius eam rere partem rei nominari , qu<e totitm aliquotiesjitmpta conftituit,ex qua rc cius de quo
fermo esi, intclligentia proficifcitur . jlio igitur numeros effe aliquos,qui ratione partium, cx qnibus conftat,
deficientcs dicipojfunt , alios exuperantes, & alios perfeclos . Deficientcs cos intelligo , quornm partes coile-
tlx non efficiunt integrum numerum . Exemplofit otlonarius numerus , citius partes fitnt primo unitas , dcin
binarius,mox qnaternarius,coUige unum duo, cr quatnor reddenturfeptem , ecce qitod , ttt ad offi) perucnias
deficit unitas . Otlonarins igitur nnmerus dtficiens nomimbitur. exuperantes eos noco,quorumpartiumfv.m-
matotirmcxcedit .Extmplofttnumcrusduodenarius,cuiuspartes 1. 2. 3. 4. 6. qu& ftmnlcolkfficef-
ficiuntfexdecim,quinumcrus quaternario duodccim cxcedit, ditodecimus ergo numerus diuesi&fitperabun- 6a

dans

t t x r i r s. 9t

dans uocabitur. Vcrfetlutn uero eum numerum dicunt, qui conflat exfumma omniumfuarumpartium,quem-
admodumfenarius,cuiuspartes 1. 2. 3. qu£fimttlfumpt£,fenariim reddunt,pari forma. 20. nmnerus
perfedusefl;nam eiuspartesfunt 1. 2. 4. 7. 14. quarum fumma 28. reddimt. Sed poflquam de
nwnerisperfetlisfermo efl inftitutus , dicafn eorum ortus, uires, proprietatesq; . & adfhciliorem intelltgcn-
tiam diffinitiones aliquas numerorum adducam. T^umeri quidamfunt, qui pariterpares nominantur, quidam
uero, quiprimi,ir ir.compofiti dicuntur. pariterpares numerifunt, qui cum eorumfumma par fit , ufque ad
umtatcminpariadiuiduntur . Exempligratia 64. efinumeruspariterpar,oripfafumma 64. pareft,&
eiusprimapartitioparefl. videlicet 3:. Cuius item diuifio par efl. 16. enim efi numerus par , dimidium
quoque 16. parefl,utpoteoclo,patiterquoqueoclonarijdimidiumpar 4. & quaternarij duo , cuius di-

1 ° rnidium unitas. Ecce qua ratione fexagintaquatuor esl numeruspariterpar. Sed umneriprimi,& incompo-
fitifunt, quiafolaunitatenumerantttr, neque aliumhabent nmnerum, quieos integre partiatur , cuiufmodi
cjl temariusnumerm, quinariusitem,&feptenarius, &buiitfmodi. His pofitis perfeclorumprodutiioponen-
da efl. Cotlocato ordinefuo pariterpares numeros ,& eos collige',fi perueneris in eam numerifummam , qu£
fit nnrneri primi, gjr incompofiti, & eam duxerisper pr£cedentemnumerum,fiiciesperfetJumnumerum.col-
locatoigitur 1. 2. 4. 8. 16. 32. 64. Collige 1. & 2. reddentur tres , ducito tres numerum pri-
mum, & incompofitmnpcr dtto ntmerumpr.-ccedentem , efficientur fex. Senarius igitur erit pcrfecius nume-
rus. pari forma collige 1. 2. 4. reddeuturfeptem,quinumeruseftprimus,&incompofitus,ducitofvptem
perquatuor,reddes. 28. qineftfecitndiisperfettusnumerus .Collige item 1. 2. 4. 8. efficies quinde-
cim, is nitmenis non efi primus, & incompofitus,immo habet fuas partes numerantes fcilicet ternarium , vel

~o quinarium. quarefequcreultcrius 1. 2. 4. 8. 16. collige efficies 31. quinumerrusprimus,&incom-
pofitus eil.ducigitur 16. in 31. reddentur 496. numerusperfe£tus,&itainalijs.necmirereindcna-
rtofex.incentenario 28. inmillenario 496. perfeclos numeros , hoc efl tam pxitcos reperiri , quia rara.
funt, qua perfctlafunt. Simili ratione in denis millibusperfeclus efl tantum 8128. perfetlorum numerorum
proprictas efl, uttcrniinante primo m fenarium , fecundus definit in oclonarium, tertius infenarium , quartus
in otlonarimn, & nidla alia efl perfetlorum numerorum terminatio. Sed qua ratione ternarius , & denarius
numerus perfeciifint appellati , nunc dicam. Ternarius numerus complectitur primo primas numerorum dif-
ferentias,paritatemfcilicet , &imparitatem tfolusq; conficitur exfumma pracedentium numerorum , nam
1 . & 2 . reddunt 3 . concLuditq;principittm, medium, &finem. hac de caitfa perfctlus esi numcrus iudi-
catus. Denarius uero perfetttts est di&us, quoniam tanquam forma omnes alios numeros includit , ultra de-

3 ° cem enim progrediendo ad eandem unitatem,exqua conficitur is numerus, redire oportet , ac denuo incipere.
jltque hoc dixit Vitr.ex Tlatonis fententia,qm denarium perfetlum numerum nuncupanit.

Mathematici uero contra difputantes, ea re perfectum effe dixerunt numerum , qui fex
dicitur , quod is numerus liabet partitiones eorum rationibus fex numero conuenientes ; fic fextante »
unumj: trientem,duo : femiffcm, tria : beffem, quem dimiron dicunt quatuor : quintarium,qucm pen-
tamiron dicunt, quinque:perfectum fex . | Eormnrationibus\ idesifecundumeorumMatbematicorum
rationes, qui uolunt eum effe perfetlum nttmerum , qui cxfumma eiuspartium redditur . idco dixit Vitr. quod
is numerm habet partitiones eorum rationibus,fex numero conuenientes . cum igitur perfeclum fenarium di-
xerint , idem illi euenire uoluerunt , quod denario . nam cum unitatem ultrafex adderent, ad eandcm rationcm
reuertebantur . Solebant antiqtii rem integram omnem jLffcm nominare . eamq; infuas partes diuidere , &

4° tanqudm felices Gracorumintcrpretes,maximeproprie res declarabant. VoluereigiturfenariumperfeCtnm
effe, & quia integcum, & totum esi quoddam , ideo eum Affem uocauere . qm cum partesfuas haberet , ex
eontm uocabulis , qnalespartes effent, declarabant . Vnitatem, quxfexta eius eflpars ,fextantem nomina-
runt. 2. trientem,nam 2. tertiafenartj,hoc eil ^lfiis pars efl . Triafemiffem,quafijLffemd'mudiumwi
caucre. 4. beffem,qtioniamdtotoduasaufertpartes,grteci dimironeadem ratione dicitur. 5. quinta-
rium latine ,grxce aitte pentamiron nominatur . Sed ubi adfenarinmperuentum elt, hoc efl ad Jlffem,fi qttis
ultra progredi uelit, iam alterum affem duplicare incipit . ideo 1 2 . diplafiona Gr£ci dicunt . Cum uero Vi-
tr. dixit ,ficfextantem unum , non uult rationem reddere cttr fenarius numerm perfetlm a Mathematicis di-
£lus efl . namfupra eamponit, dttm dixit qnod is numerm habet partttiones eorum rationibnsfex numero con
uenientes,namfummapartium eiusnumeri,totumintegrumreddit . Sed oflendere uitltfenariumobpnedi-

5° tlam rationem cumperfecliisfil,fuas qttoque partes habere a Matbematicis nominatas. Qupdfi quis ulterim
progredi uelit, id illi eueniat, quod denario, qui ab altjs perfeclus esi diclm ; euenire osienfum esi . Mioquin
uanafuiffet Mathematicorum obietlto in eos, qui denarium perfetlum siatuere ,fi ijdem Mathematici fena-
rium ob eandem rationem perfecltm ejfe uoluijfent , qua denarius esl ab altjs perfetlus nominatm . ideo
fequttur .

Cvm ad fupputationem crefcat fupra fcx : adiectoafTe ephedoncum fac"tafunt]octo, quodeffc
tertiaadied:atertiarium,quiepitritosdicitur, dimidiaadiedacumfaftafunt nouem, fefquialterum
tjui hemiolios appellatur, duabus partibus additis,& decufsi fafto, befaltcrum , quem epidimiron uo-
citant, in undecim numero, quod adiecti funt quinque, quintarium, quod epipentamiron. Duodecim
autem, qui ex duobus fimplicibus numcris eft effeftus diplafiona .

6 a { jLdieclo J.ffe. § T$on refernntur b&c uerba ad adietlionem mitatisfuprafenariHm, nafextans adijcitur,

fed

fid ad duplicatttm jlffem, ideft poflqudm imumperfeccrimus Affcmfenario conclufum , fi quis alterum adif-
dat Affem , incipiet itmimab imitate . ftmili rationecum afcnario adaltcrum Affcmperuenimus addtndo
altqitid ; animadnertendum esl , non ftmplicter terliarium , aitt quintarium dicendv.m cjjcfed addendv.ru ter-
varuim , aut qmntarmm altcrnm , qucmadmodicm dicititr bes alterv.m . qttod cjr Crxca nocabitla ind.cant,ad
ditMiic illuts particulx ept. Sed bxcfacile ab animaditirtentibttscognofcipojfitnt .

N 0 n nimus etiam quod pes hominisaltitudinis fextam habet partcm , ita ctiam cx co , quo perfi-
citur pcdum numero ; corpus his (cx altitudinis tcrminando, eum pcrfcctii conftituerunt,cubitumq;
animjducrtcrunt cx fex palmis conftarc, digitis uiginti quatuor.

Ecce qitod afenario numero altitudmis humanxflaturx dimenfio dcfumpta es~l,quod uero dixit cubitum ex
fex palntis conflarc, cvnjiderandum efl , nam infia pedcm quatuor conflarc palmts afferit .fi igiturpes cflfex-
ta pars,'& fcx pcdcsfiint palir.i v.igtntiquatitor, & cubitus efl palmorumfex, ccrte cubitus erit quarta pars ,
quod fnperius dixit , altitttdinis humani corporis . ihtemadinodum uero ex digitis numerandi ratio profetla ,
tta t x eifdem mev.furx ortxfunt . atque id ob facditatem ; qitid entm magis habcmus in promptu , quam digi-
tr,s , maans , & pedcs ?

Ex coetiamuidcnturciuitatesGrarcorumfeciffe, uti qucmadmodumcubituscft fcx palmorum,
ita in dracma quoquc co numcro uterentur.

Ob perfctlioncm , quamfenario nnmero tribittam uidcbant, Crxci ad monetam quoque fcnarij numeripar-
titioncm tranftulere , eo modo , quo dicit Vitr.

I l l ah cnima:rcosfignatosutiafies , exrcquofcx, quosobolosappelIant,quadrantcsq;obolo-
rum, qua; alij dichalca , nonnulli trichalcha dicunt ,pro digitis uigintiquatuorconftituere.

Omnis intentio Vitr. csl, ut oslendat nos non debere dubitare , qitin bcnefecerint hi , qui xdes Deorv.m im-
mortalium cotislttuentes, ita membra opcrum ordinanerunt, ut proportionibus.cj- fytnmetrijs feparatx,atque
unitterfx conuenientes effcerentur diflributiones, namft cx partibus hominis, licuit numeros > Ucuh i onetas,
licuit alia quoque mctiri,qt:id dttbitamus eosfvfcipere. qiti proportiones fvquitti xdes facras conflituernnt ?
Erat igiturapttd Crxcos dracma, cniuspartes oboli uocabantur ,fex obolorvm dracma erat, afenarvpcrfe-
tlione ita partita . Obolus xreus crat nummus fignatus, qui quia totum qv.oddam trat affis dxebatur , c-ius
mtarta pars,qux qnadrans nominatnr dichalca, auttrichalca ratione rerum duicrfarum , ditla cft. qnemad-
modum ergo obolorunt numerus in dracma palmorum numcro ia cubito refpondebat , ita numerus. dichalco-
rum,feu trichalcorum refpondebatnttmero digitorum, qui erant 14. in cttbito,ut infi-adicetur.hxc Crxci.

Nostri auicm pnmo dccem fecerunt antiquumnumcrum, & indenariodcnos ercos afLs con- >
ltitucruntj&rcarecompolitionummiad hodicrnum dicm denarij nomen rcunct,, enamq;quartam
cius partem, quod efficiebatur ex duobus afsibus, & tcrtio lemifie , fcftertium uocitauerunt. Poftea
quam animaduertcrunt, utrofque numeros clle pei rcclos, & iex,& dcccm , utrolque in unum conic-
cerunt,&: pcrtecerunt pcrfcciilsimum decufsisfcxis.

hcet denarij nomen a denario nttmero fv.mptv.m jit ab antiquis,propterca quod denarius nitmerits antiqui-
tm ptrfeclus esl habitus,tamen cumpofleafenariusperfcElus ejfe nifits fit,additnm esl denario , &■ fenarius
obtinuit tamen ufus,& femper dcnarius nittrnnusftt appellatits, retinuit enim compcfttus nomen,q:iod jimplex
babebat, ita ittfcxdecim ex duobus perfetlis numeris perfetliffimus habitusftt.

H v 1 v s autem rci authorcm inuenerunt pcdem : E cubito enim cum dempti funt palmi duo,rc-
linquitur pesquatuorpalmorum . Palmusautcmhabetquatuor digitos,itaefficitur uti Uabeat pes 4°
fcxdecim digitos, & totidem afics arrcos dcnarius .

Crcdenditm cfl Vitruuio . Duo uero palmorumgenera , maior , & minor, minor conttat digit>s quatuor ,
rnaior. \i.minorpales~ii,maiorfpithamedicitur . Digttitseftjpatiumgranoritmquatuor ordcifecundumeo-
rv.m latitudinem.R^maniigititrpri)nodenariu?ntanqudmperfctlumaccepere,ideodenariummonetamuoca
uere , quod &■ noHris temporibus obferuatnr , in ea decem xreos ajfes pofuere , & licetpoftea dcnarium cum
fcnario coniunxerint, mdentesfenarium qtioque perfeclum effe,retinitcre tamen denartj nomenfexdecim ajjium
dcnarium conJiituentes,qui ajfesfexdecim digitispedem conftitucntibus rcjpondent . Cum hxc igitnritafint,
concludit Vitr.

E R c o li conuenit cx articulis hominis numerum inucntum cfie , & ex membris fcparatis ad uni-
ucrfam corporis ipccicm ratsc partiscommcnlus ficri rcfponfum : rclinquitur,ut fufcipiamuscos,qui 5°
ctiam a:des Dcorum immortalium confiituentes, ita membra opcrum ordinauerunt , ut proportioni-
bus, & lymmctrijslcparata:,atqueuniucrfxconucnientescfficcrenturcorumdiitributiones.

jlbfoluit negotutm fnum Vitr. multis rationibus, <& exemplis traclatttm. ^Architetli autem maxime ani-
maduertere debent ad ea,qux ditlafitnt ; namfi ars quxlibetfcparata non cafufed ratione regitur,qnanto ma-
gis jtrcbiteflura artium domina , arbitra, cjr iitdex ratione ditcetur ? Atter.damus igititr ad ea, qux Vitr. af
fert. hic utrofinem huic capiti imponerem,J'ed nihil refert ; modo rem intemgamus.

■ Aedivm autcmprincipiafunt, cquibusconftattigurarumaipcctus, cVprimumin Antis,quod
Gra:ce v*^V sV Tctfcts-aV/i' dicitur.

Optimaratione faclum eft aVitr. ttt citmuellet de templorttm xdificatione tratlare, ab ijs difcriminibus
inciperet,qux nobisprimo uenutntfitb afpecluni, uaenim cognitionis ordo pojiulat ( utjitpra dixi) ut ab uni- 6*>

uerfalibitSy

T r K T I V S. 5,3

tterfalibusi confufis, & indiflintlis incipiamus, mox adparticularia diflin&a, & ejplicata ueniamus . Tum il-
ludetiamin^rcbiteclnramaximeobferuandum efl , ut oculus fuas babeat partes , & ajpe&uum uarietate
iuxtafignras, &fmias dkerfas templorum , aut iucunditas, aut ueneratio, aut autboritas <edibus tribua-
tur. Etquemadmodumoratioformas,quas ideas uocant , diuerfas babet , ut auribus fatisfiat , ita etiam
jlrcbiteilura xAificiorumformas babetplures , utgratx, oculis , ajpeclui iucundxfmt . jLc quemadmodum
quod mente occiufum concipimus , id artificio , uerbis figuris, membris , numeris , claufulisq; diuerfis profe-
rendodicendigeneraconficiuntur,itaproportiones,figurarumq; projpeftus , numeri , & collocationes par- ,
tium inMcbitetluraideas conslituunt, qutsfunt qualitates illisrebusuelperfonisconuenientes}quarum cau ■.

10

*b E. atite. C. Column&duxinterantaiinmcdiQ, C. ceUa. D. Tarietes,qwcircumckdunteetiavt.

fa tedifi-

94

L I B E J^

fa ttdificamus . .Alia enim ratio fcntentiarum, rationum, uerborum, figurarum , partiimi,numerorum, collo-
cationum, & terminorum, puritati, elegantix,& perjptcititati conceditur, alia amplitudmi , dignitati , uche-
mentix ,Jplendori, ajperitatiq; attribmtur ; Mta iucunditati, mcdejhx, tteritat: ,fimplicitati , & pulcbritu-
dini datur . Similiter in jledificiorumgeneribus , alix proportiones,diflributiones, ordinesq; rcquiruntur,cum
uolnmns diuerfas jfedificiorum qttalitates, eafdemq; rebus,& pe-rfonis conuenientes reddire . Etiamq; earum
rerum natura, qtixgenus aliquod orationis conilituunt, itafert, ut qux ad unumgems pcrttnent , permifceri
cumalio commode pofjint, ita inpurttate dignitas, in dignitate ornatus, in omatujimplicitas ineffc potefl ;pa-
riforma, ex rationum compofitione, mutuiq; refponfus commenfione m xdificus multa , qux fimpltcta erunt,
componi ad dignitatem , & iucunditatem, tttiluatemq; egregie poffunt . Troponit igitur Vttru. xdiitm \gene-
ra , qtix longe oculis obijciuntur . T^on tamen ornnia , & td qnidem prudenter , non enim temere omniapro-
ponendafunt,fed ea tantum, qux occtdtam quandam nirtutem redolent , & fenfus alliciunt noflros . Ecce
tiec orator omniafumit, qux uulgo, plcbiq; uidentur,fed ea,quxfub intelligcntia cadunt corum,qui audiunt di
gniori quodammodo, quxuttlgus fua ui non perciperet , fed ab altjs inuenta capit , affentiturq; . Ita Vitru.
non eas omnes formas,figurasq; facrarum xdium fumit,qitx ab boc,uel tllofattxfunt, quoniam boc infinitum
efiet, nec caderet infctcntiam, & artificium: Sed eas tantum proponit, qux nefcientibus aliquo modofatisfk-
ciunt, poflquamfhclxfunt, ab omntbus autem tnueniri nequeunt . Inquit igitttr principia id efl originem no-
firx confiderationis in xdibws facris , efl id quod figurx xdiurn diuerfarum aJpeClu obtjciunt nofiro . Figu-
rarum afpeftus, aut efl in partibus anterioribus xdium , aut poslerioribus , aut in lateribm , nam autfion-
tes, aut latera flatim cernimm, atttfeorfnm inphtrtbusfkbricis, aut in una eademq; , ideofcptem nobisfigu-
ras proponit .

Et primuminantis, quod Gnce naos en paraftafi dicitur,deinde proftylos,amphiprofty!os>
peripteros, pfeudodiptcros, dipteros.hypanhros.

Declarabit Vitr.quidper ea nomina intelligat, utitur autem uocabulis Crxcis , uel quia nondnm latinifiia
tenebant,& ipje fabncare nomina nonaudebat,uel quia ufus iam obtinuerat,ut Crxcispro latinis uterentur.

io

20

3°

40

*•

Jl

Frons feuOrtograpbia xdtsinantis. jt. jtnt*.

C. fhfligiumfupra colnmnx4 duas inter antas in medio pofitas.

Condolendnm

<o

T E K T 1 V S. 95

Condolendum uero 7iobisefl, nullum extare templum temporibus noftriseorum,qw in exemplum fumuntur
a Vitr. Csterum animaduertendum efl, ordine quodam aftmplicioribus ad ea , qux magis compofitafuntpcr-
titnire . Semper enim adietlione aliquafigurarum afietlus augctur,quod itapatebit.

Horvm exprimunturfbrmationeshisrationibus.Inantis erita^des , cum habebitinfrontcantas
parietum,qui cellam circuncludunt,& inter antas in medio columnas duas,fupraq; faftigium fymme-
tria ea collocatum, qu« in hoc libro fuerit perfcripta .

frontium ajbeclus duplex, a ut enim antis, aut columnis conflat . Jlnt &, quas Cr<eciparafladas dicunt, piU
funi adpaclx , quas contrafortes , uel pilajlros nottri uocant , bas in angulisparietum collocari certum eslf

*Q

*•

40

*•

o

S

£•

c c c

A. poslicum. B. Frons. C. Cotuntnxcontra antas.
£. CeHa. F. TarietesccQamcfmdndentes. .

«w

i

D. Cdttmn&inuerfuris.

wtet

3*

L 1 B E ^

inter qttaain eaiemfronte columnx dttxfunt, qttibtis imponitttrfhsligium,quod'nofhifrontifpicimn dicimt
fummitas intriangulifpeciemprofronte collocata, cuitts ratio, &■ commenfus boc libro cxplicabitur . Ccllam
rero uocat corptts,& nauem ( ttt aiunt ) ipfius xdis parietibus circttmdufam .

H vivs autem cxcmplarerit ad tres Fortunas, ex tribus quod eft proximc portam collinam.

Huius templi nttUum habemus uefligtum , fed nos rationibus Vttruuianis innitentes ,plantam ,frontemqi
ipfuts defcribemus, accertislineis remante ocidos ponemus , adimibrationes , & reliqua , qttx fucum rebtts
fhciunt negligentes.fciograpbiamq; interdumponemus, ut Urchtteffi fkcile graphidis notitiam , ex noflris
defcriptiombits habere pofiint,

Frons a posiico A. potett accommodari, ut ex proflylo fiat ampbyproslylos.
contraantas. D. Colifmnxinverfnris. f. Faftigiitm. q. VuIhx.

C. ColumnA

10

20

5°

4*

Prostylo s omnia habct,e]uemadmodum in antisj columnas autem contra antas angulares duas,
fupraq; epiftylia quemadmodum & in antis; & dextra, ac (iniftra in uerfuris fingula. Huius exemplar
eft in infula Tyberina in sede Iouis, & Fauni. Amphyproftylos omnia habet ea,qux proftylos , prarte-
reacj; habct in poftico ad cundcm modum columnas,& taitigium.

^iediumfecnndafhcies dicitur proflylos , idefl afronte columnata. addit adfuperiorem duas coli^nnas con
tra antas angulares, & ubifleclitntur angitli cdlx, duas quoque contra antas columnas addit. Efl &tertia
adiumfhcies,qux amphiproflylos dicitur,qux adfuperioremfecitndam addit poslicum eodem modo colunma-
tum, quopars efl anterior proflyli. quofit ut unico ttefiigio utranqueformam ofiendifSe fit fatis .

Infula Tyberina ^iefculapio facra cafuprimofhcla. poslca a F^otnanis ?nunita,& multis xdificifs amplisq;
crnata. prope ^Aefculapu templum, louts erat xdcs a L. Furio Turpunone confule xdificata &r aC. SeruiLo
dedicata . ln extremitate infulx Faunits quoqucfuas xdes babuit, quarum noflris temporibus parua admo-
dum uettigia uidentur, minttsq; in dies uidebuntur, aUuttie Tyberis partes aliqitas femper trahente. T. Liuius
aCn. Domitio,& C.Scribonio jLediltbui ex mulciis conflitutttm' templum illud affiitnat. Vcripteros
autem erit, qux babebit Infrome, & poflkofenas colttmnas , in lateribus ctnn angtdaribus undenas , ita ut
fmt hx colomnx coUocatxtttt intercolumnij latitudinis interualhtm ,ftt aparietibtts ctrcum ai cxwemos or-

duies

5»

6o

IO

10

jo

4°

fo

6o

T E 3t T 1 V S. 97

£nes columnarum > babeatq; ambuiationem circa cellam xdis , quemadmodum eil in porticu Metelli Iouis .
Statoris Hermodi>&adMarianaHonoris, & Vircutisfine poftico a Mutiofafta.

QuartA figur£proJpetlus pmpteros no-
E. Tofticum. D. Frons. F. pronaum dicitur. minatur,quaficircumalatus.Mas autem
C. al£,& ambulatio. H. Cella. I. Tortx. ordinescolumnarumalateribusambientes
L. Tarietes. uocat. jLdduntur igitur in bac quartafigu-

rafronti , & poftico dnx colnmnx > ita ' ut
fenis columnisambx frontes omentur. ad-
duntur etiam a lateribus colnmnx , qua
alas conslituunt , ambulationem faciunt
fub porticu,& cellam ambiunt. Dijiant au-
tem extrem£ coiumnx aparietibus, quantu
ipfie interfe difiant .

In porticu Mctelii. Trope circumFla-
tninium porticus a Q. Metello Macedonico
adificata fuit, ibi louis [iatoris Templum.
Opus Hermodi . Et ad Mariana Honoris &
Virtutis. Templum Honoris extrafalariam
portam fuiffe legitur , ibi enim Lamina his
litteris infcripta repertafuit Domina Hono-
ris. Marcus Marcellus templum Honori»
& virtuti dedicauit, quod a Vefpafiano po-
ftea re(lauratumfuit,ut in nummis habetur.
erat hoc apud portam Capenam , ut mone-
rentur egredientcs ad bellum , quod vhrtutis
medio adhonore peruenimus . Marius quo-
que Honori, & Virtuti £des erexit, & ab
Adibus uirtutis ad xdes Honoris accedeba-
SedVitr. C. Mutiumadem Honoris,

tur .

etvirtutis Marian£ CelUfeciJfe dicit. erat
autsmillud templum fme poflico . Caufam
nuUam aliam puto , nifi quod ad pofticum
nulla erat uia , fuperfluum autem erat adi-
tus fkcere , qua parte nonpatebat iter.
Tfeudodipteros autem fic coliocatur , ut in
fronte, &po(iico fint coiumm otlonx ; in
lateribus cum angularibuS quindenx. Sunt
autemparietescellx contra quaternas co-
lumnas medianas in fronte , & poftico , ita
duonimintercolumniorum, & imx, erafii-
tudinis columnx jpatium erit a paiietibus
circa ad extremos ordmes coiumnarum .
Huius exemplum Rom£ non efl,fed Magne-
fi£ Dian£ Hermogenis Mabandi,& Jlpol
linis *Amncft£fhtla. Dipterosautem otla-
flylos, & pronao, & poflico ;fed circa tdem duplices habet ordines columnarum. uti esi £des Quirini Dori-
ca, & Epheft£ Dian£lonica ,aCtefiphonte conflituta.

Vesligium unum duabusfiguris accommodaripotefl. nam Dipteros a duplici] alarum feu columnarum or-
dine dicitur . Tfeudodipteros,quafi mentiens dipteron nominatur . Sublato enim interiori columnarum ordine
extra eundem refpetlum habere uidetur . De huiufmodi £de meminit Vitr. etiam infra , & in proaaniofeptimi
libri. Hermogenes enimfuftulit interiorem ordinem columnarum , & iaxiorem circa cellamfecit ambulaiio-
nem;&imminutis expenfis,nihilde dignitate abftuiit. Credo id tempium magnificentifiimumfuiffe.Gra-
dusinvefligioaddidi,utmihiuifumejiprodignitaterei.(patium a b. hoceflab extremo ordine columna-
rumadparietem,tantumeflquantumjpatium a c. Dimidia pars frontis > & fchiograplm pfeudodipter*
ttdis, fecundum lonicumgenus.

Hypethro s uero decaftylos eft in pronao,& poftico,reliqua omnia eadem habet , qui dipteros;

fed interioreparte columnas in altitudine duplices, remotas a parietibus ad circuitionem , ut porticus

periftyliorum. Mcdiumautemfubdiuoeftfincte&o.aditusq; ualuarum ex utraque partein pronao,

&poftico. HuiusautemexemplarRomjenoneft.fed Athenis O&attyios in tcmplo Iouis Olympij.

Vliima aftefinffigura Hypethros > quafi fub aherc » & fine tctio dicitur ,fimilis eftprscedenti qu£ di-

l pteros,

ptero s,quia inplices iMbetcoLumnarum ordines ; extraparietem aparietibus in partem interiorem alit eoT
lumnx trant collocaU , fed minorts cxterioribns , fe ob id duplices in altitudine, idefl alter&fub altcris collo-
cflte, a parietibns ni partem interiorem ufquc ad columnas teclum erat, a columnis ad columnas eratfine te-
tlo . porticus exterior tetlaerat, a lateribus decem & nouem colunmx, afiontibus decem,inter columnas
tam extra quam intraflatuas Deorum in conchis. Sic enim nichios dicerem , inparietibus erant collocqti.
jlra in medw templi.pofita. Gradus quos multi amplitudihem templo adibant . Ioui autemfecundmn deco-
rumftne tcclo Templum xdifidabatur.

10

t»

.

3»

40

10

'MquebxcfuntMdiumprincipia exquibusconflatfjgurarumafpetlus. fed hkq\tmpoffet,.cuy Vitru.
derotundistcmplisi deqjTufcamcisi & compofttis jLcdibusmentmcm minime fecit. Fgfjwndarw. Vitnt. "<

boc

r E Jt T I v s. 99

hoeloeoeosfigurarumajpeftuspofuijfe, qui additamento quodam perficiuntur , & forte eaponitinnume-
ro eorum, qu& funt liberorum intercolumniorum , & quod magis placet ea primx, &ratione magis confli-
tutafunt templa, de quibus modo loquitur , fuis enim conflant generibus , Dorico, Ionico , ejr Corinthio,qu&
magiselaboratafunh&pauloinfra Jufcanicas <zdes tangitin arxoflyla forma ; de qua libro fequenti di-
&urus efi ,

VESTIGIVM D1TTEBJ3S.

10

3°

ao

4°

PIANTAICH\~OqRAPHI;J |

PRONAO

De quinque Aedium fyeciebus . Cap. II

V e c i E s autcm ardium funt quinque , quarum ea uocabula . Pycnoftylos idefl crebris
columnis. Syftylospauloremifsionbus,DiaftylosampIius patentibus. Rarius quam o-
portet inter fe didinftis , Ara:oftylos . Euftylos interuallorum iufta diftributione.
Omnis bumana cognitiofiue adfenfum,fiue admentem pertineat, a confafisprimo , & indiflin
Bis rebus orditur, ut ditlum esi. Sed cumprope res obietlas efficitur, tunc diflincla,& explicata partium per
ceptione certiorfierifolet, nec modo mens efl mibifuper bac re Thilojophum agere ;fatis eritfi nnicum exem-
plum attulero in rebus, quafcnfibus percipiuntur . Cum rem a lowinquo ualde aliquam pro{picimus,ignorait
tes adhuc quid iliafit, slatim concipimus aliquod ejfe , id est rem aliquam . mox propius accedentes v.idemui
eamferri ex una in aliarn partem , unde siatim motumprofpeclantes animal dicimns effe . inde adbuc acccden-
oo tesproprius hominem ; deinde amicum, mox quaslibet eiusflaturxpartes agnofcimus3& :ta a conceptione rei

l i umuer-

ioo L I E ■ E 1(_

tmiucrfalis, r- indisliniixad c laram perceptionempropius pcrucnimus . Shnilis ratio in mente cernitnr. Ide*
Vnr. indifth .:.ih> , ^- confufam qnandamj.edium pcrcepuoncm,quxafpeiluifubieiiaeft, nonfiner.itions
propofuit . eamqut afigura , qux commune fenfde eft, defumpfit . jLccedentes autem ad xdes proprius ,fpa-
tia & mtcruaha coiimnarum confideramus . Hxc fpatia cum in atijs xdibus conferta fint , in alijs remijfa ,
in alijs quoi; ne laxi ora, ocidis prxbcnt diucrfa rcrara difcrimina, effeilusq; uarios reddunt ; nam uel dignita-
te»i, uci uicunditatem, nelafperitatan quandamprxfcfernnt . Cxtcrum nonfine regulis efficiuntnr iminfino-
di /; atia, quemadmodum doccbit Vitr. Ex interu.illis igitur,fpat:>sq; cotumnamm quinque xiium fpecies in-
uenuintnr . Quarum nomina hxcfunt .'Tycnoflylos,fyftylos, Diaftylos, jLrxosiyios , Euftylos . Quid uero hxc
fibi norr.ina uelini , cxponit Vitr. inde internallorum regulas in quaq;fpecie inftitnit ; mox adpartiales dcfcri-
ptiones magis deueniens ; de contrailuris colutnnarum, quxfiunt infimanis ; & de adieiiionibus , quxfiunt
inrnedijs columnis,fermonemfhcit . jLc demumintertio , & pofiremo huius uoluminis capitc de fundatio-
tubus prxcepta tradit, acpaulatim ad bafes, cohimnarum ornamenta , capitula , trabes , xophoros , coronas ,
& fafiigia pcrucmt . Ita ut lonicumgenushoc libro pcrficiat . Tycnoftylos igitnrcft quod crcbris columnis
conftat . Confertumgenus uocat jLlbertus,Syflylos paulo remifiioribns ,fub confertum idcm nominat. Dia-

I. Orthographia.

0. Sciographia dipto-os.

10

3°

flylosampliuspatentibusfnbdifpanfafpfciesappcllaturabeodem. jLrxoslylos difpanfa ,rarius quamopor- 40
teat interfe diduiiis . Sed quomodo rarius qudm oporteat . ergo fkciendum esl aliquid aliter qudm oportet i
minimL Sed infia huius ratio reddetur , & quomodofiet qnod oportet , ex co quodfieri non oportere uidetur ,
cftendit . \ Euftylos interuallorum iusla diflributione . \ Qua ratione autemfingulxfpecies ordincntur , sla-
tim demonftrat, inquiens .

E r o o Pycnoftylos eft cuius intcrcolumnio unius,fc dimidiatx columni crafsitudo intcrponi po
tcft, qucmadmodum cft Diui lulij , & in foro Veneris, & fi quc alioe fic funt compofita: .

Conferta, ejr denfa fpecies, qux Tycnoftylos dicitur , ea cft cuius intcrcolumniafingnlafunt craffitudine,&
dimidiatx columnx fpatio . Craffitudinem intclligo diamefrum imx columnx . hiiius exemplum inuenics in ue-
fiigio , & ichnograpbiafupcriori , xdisfalicet, qux hypethros nominatur . Exemplar uero eorum tcmplorum,
qux Vitr. adducit, nullum reftat . Veneri autem genitrici Cxfar diilator xdem inslruxit . 5 o

I t e M fyftylos cft in qua duarum columnarum crafsitudo in intercolumnio potcrit collocari , &
fpirarum plinthidcs arquc magnre fint co fpatio, quod fuerit inter duas plinthidcs , quemadmodum cft
Fortuns a:qucftris ad thcatrum lapideum , & rcliqua:, qua: eifdem rationibus funt compofita:.

Tlinthidesfunt imx bafium partcs, ideo nuncupatx , quiaforma earum tatcrumformas uidentur haberc ;
Tlinthi enim lateres a Grxcis dicuntnr , quiforma quadrata conslant . Tlinthum ergo tam magnam effe Vi-
tr. dicit, quantum eft fpatium inter diuts plinthos . Excmplum huius eft in lchnographiafuperiori eiusformx,
qux dipteros nominatur . Theatrum lapideum Thilandcr intelligit theatrum Tompcij,quod manfurumprimus
omninm cxtruxit . id igne confumpuan refiaurauit Tiberius, poft C. Caligula . inde Claudiiis . Toslremo Go •
thorumI{exTheodoricus . Eius ucfligia dicuntur cffc , qux in campoFlorx in flabulo Vrfinorum uifuntur.
Qupduero adfortunam cqueftrem attinet, notandum quod Tacitus libro 1 4. refert , Equitespro JluguSix na- 60

letudin:

T B K T I V S. 101

letudine donum^ntiummifijfe >quoduouiJfent Fortuna equeftri, quod cius cognominis nnllum tumejfet^o-
mx.bxc Tbil.

Haec utraquegenerauitiofumhabentufum. Matresenimfamiliarum cumadfupplicationem
gradibusafcendunt,nonpo(Tunt perintercolumnia amplcxseadirc.nifiordines feccrint. Itemual-
uarum afpeftus obftruitur columnarum crebritate> ipfaq; figna obfcurantur,itcm circa aedem propter
anguftias impediunturambulationes.

Vitia infuperioribus duobus generibus h&c funt . primo ob denfitatem columnarum impediuntur matronx »

10

lO

3°

4°

5o

fe

tA.^Ara. B. C. (patiumfine tefto. D. Valuarumlocusinpronao,&po(l:co. e. cohtm-
ntmferwresfupraquasali&columiM. f g. duplex ordo columnarum extra panetes celLe.
H. pronaumuelposlicum. I. locajlatuarum. L. Qraius.

I j nepares

10»

I l * t K

IO

ao

T E H T I V S. 10$

ne pares afcendant ad templa. deinde ualuarum affietlus obflruitur , &figna, hoc eftflatux , occultantur ; ac
demuin ambulatio circa xdemfit nimis angufla . Sed debemus ne nos ab bacforma abflinere ? rninimi , nam
& obfcuracratio quandoque commedatur , & confufa, ut aliquidefficiatur . fic & crebritas columnari,m,
quanquam ea uitia babeat, qux Vitr. commemorat , babet tamen autboritatem quandam , & ajperitatem ;
qux alicui numini conuenire potesi . Sedfi quis dixeritfe effetlurum columnas adeo crajfas,ut dux crajjitudi-
nes earum, quibus intercolumnia includi debent ,fatis amplum Jpatium ambulantibus fhcere pofiint : rejponde
bo ego tunc columnarum altitudinemfore nimiam, & Tlintbides intercolumnia occupareut , & ualux etiam
quxproportione rejpondere debent, impedirentur . Trxterea matronx plures duabus amplexx adfupplicatio->
nes irejblebant, quare illis nonpaterct aditus .

D i a s t y l i autem hafc cric compofitio , cum trium columnarum crafsitudinem intercolum-
nio interponere poflumus,tanquam eft Apollinis, & Diana» sdis. Ha*c difpofitio hanc habet difficul-
tatem,'quod epiftylia propter interuallorum magnitudinem franguntur.

Oucmadmodum Tycnoslylos,&fislylosfcueritatem quandamprxfeferebant ob crebritatem columnarum:
Ita Diaslylos hilaritatem ob laxamentum, & remijiionem intercolumniorum habet . periculum tamen efl ne
adeb laxis interuaUisfrangantur trabes,qux epiflylia nominantur,eo quodfuper colunas imponuntur ;fedqu<t
rationehuicuitio mederipoffimus,fuo loco dicetur . arcubus enimfupraditlis epiflylia tuemur ,nepondusim-
pofitum eafrangat .

I n Arsoftylis ncc lapideis , nec marmoreis epiftylijs uti datur, fed imponendx de materia trabes
perpctua;. Etipfarumsediumfpecicsfuntbarycf . Barycephale-, humiles , latas, ornantq; fignis
fictilibus inauratis carum faftigia Tufcanico morc,uti eft ad Circum maximum Cereris , & Herculis,
Pompeiani item Capitolij,

Qupniam in jlrxcslyli fcrma liherafunt intercolumniorumjpatia, multo magis timendum efl uitiumfor-
mx diasiyli, nefcilicct epiflylia cb laxamev.timfrangantur . Quare nec lapideis, nec marmoreis epiflylus in ea
forma v.tipo(Jumus,fed impcnendxfunt trabes continux exdura materia, cuiufmodiroborafunt,quemadmo-
dutn quarto libro dicttur . ibi Tufcanicumgenus pertratlat , & infia cum arxoflyli genus exequitur , oilen-
dit quomaiorafpatiainter columnas cadunt ;& crafiiores ,&minores columnasfieri debere'. atquehoc\efl
quod hoc loco dicit & ipfarum xdium , id efl arxo\lyligeneris,fpecies funt humdes , latx , baricephalx ; &
quoviam trabibus e materia in eogenere utebantur , ideo eburfupcrponebant, ornabantq;fignis , &figurisfi-
clilibus,iv.aurabantq; eorumjhsligia ; quimos aTujcanis emanauit . Qupniam ueroultra tres craffitudines

3 ° libera interuallajacere pojfumus, & quifquefuo uti iudicio potefl ; ideo plurali numero efl ufits hoc loco , di-
cens. { in jLrxoslyhs nec lapideis, & reliqua | cum in alijs unitatis numero fit ufus , dum dixitpycnoilylos
esl,& itemfyflylos efl. Et diaflyli autem hxc erit compcfitio; & infra dicit .

Quxritur hoc loco quid fibi uelit Vitr. pcr ea uerba. baricx , bariccphalx . dicunt nonnulli Tufcanico
more trabium antepagmenia ebore conslituta fuijfe , quod Vitruuius libro quarto cap.feptimo uidetur innue
re. quibus ajfentio , modo illudaddam, quod in pfalmo quadragefimo quarto,ubi dicitur £ in domibus ebur-
neis, \ ubiGrxcus habet d*o ^iaviKitpainiv^v^facri mterpretes faptic domos\interpretantur , aut turres
eburneas,quxfunt ecclefix ubiuis terrarum, in quibus una fide colitur Deus . hoc uero nomine maxima xdi-
ficia intelligunt, jLtbanafws in eo loco ornatas , &feleclas domos, &fumptuofa templa uareis appellari di-
cit,ita etiam Dydimns interpretatur . illis & reliqui ajfentiunt. cxterumfi uaricx legas, & diagramma xdis

4° Tufcanicx in quarto libro pofitum injpici.ts,uidebis columnas interfe tam longo interuallo diflantes, ut diua-
ricatis cruribus eam Jpeciemfimilem dicere poffis. quam interpretationem approbo, quoniam Vilruuius dejpe
cie iUius xdis loquhur,& poftea etiam addit, baricephalx, ut oftendat ornatum ex ebore epiflyliorum adpa-
clum ligno. nifi fortefuperuacuam illam di&ionem reijciamus . Et nos ibi Tufcanicam eedis ichnographiam,
&■ orthographiampojiumus. \ Vti esi ad circum maximum Cxfaris \ Tlinius libro 3 5 .cap. 1 2 .Tlallx lau -
datifiimi fuere Dimophylus , & Gorgafus . Idemq; piilores , qui Cereris xdem I{pmx ad circum maximum
utroq; genere artisfiu excoluerunt, uerfibus infcripti Grxce,quibus fignificarunt a dexteraopera Dimophy-
li ejfe, aparte Ixua Gorgafi . Ante hanc xdem Tufcanica omnia in xdibusfuiffe author efl Marc. Varro . Ex
hac cum reficerentur , cruslas parietum excifas tabulis marginatis inclufas efie. Itemfigna ex faftigijs dijper-
fa. &fupra dixit eodem Cap. Deburadis inuentum efl rubricam addere, aut ex rubia cretamfingere,primusq;

5 ° perfonas tegularum extremis tmbricibus impofuit,qux inter initiaprotypa uocauit ; poflea idem eclypafecit .
Hinc &fkfligia templorum orta, propter hunc plasle appeUata . Et infra eodem Captte . De plaflice loquens.
prxterea elaboratam hanc artem ltalix,.&maxime Etrurix . Turrianumq; a Fregellis accitum , cuilocarct.
Tarquiniusprifcus Ionis ejfigiem in capitolio dicandam .FiclilemeamfuiJfe,&ideo eam mirari folere . Fi-
iiiles infhsiigio templi eius quadrigx de quibus fxpius diximus. hxc Tlinius.

Reddenda nunc eft ratio Euftyli, qua» maxime probabilis,& ad ufum,& ad fpeciem, & ad fir-
mitatemrationeshabetexplicatas, namque facienda funt in interuallis fpatia duarum columnarum
& quarta; partis columna: crafsitudinis, mediumq; intercolumnium unum, quod erit in fronte , alte-
rum quod crit in poftico trium columnarum crafsitudine . Sic enim habebit & figurationis afpectum
uenuftum, & aditus ufum fine impeditionibus, & circa cellam ambulatio authoritatem.

60 Elegantisformxyfirmxq; & commodxjpecies, qua euftylos nominatur , a commoda,&concinna columna-

rum

104 L I B E l^

rnm diftributione fict;fi fpatia inter colttmnas ditas crafiitudints , & quartam ttnius craflitudinis columnx
co ltincbunt . ita cnim laxamcnta columnarum, ita impedtmenta ambulationum , ita obfcnrationem ualuaru,
&figmrum eitttabimus, ita demum oculis fatisfutlum erit. Tycnoflylos, &fiftylos ambulationes, aditus,&
afpetlttm impediebant . Diaftylos, & areofiylos pertcuium affcrebant ; Ergo cuftylos inter extrema tanqua
viedhmi,iii quo uirtus efi pofita,cbmoditate,& ucnuftatem afferet.Siigitur ummi & dtmidium,uel duo patua
funt,fi triaplttra, quampar eft,relinquitur duo,& quartaparte conuenire. Sed cttr non ita duo,& dimidium,
ficut dtio, & quarta pars fatisfacient & opportitnitati, & pukhritudini ? i\cfpondeo , duo , & quartampar-
tem iuftum commenfum faccre, cum medianuvnfpatium laxius , & remiffius factcndum erit , quam extrema.
Sed illud magis anitmducrtcndum , quodfi a proporttone fubfefquitcrtia fubtrahcre uelimus proportionem,
fttbfefquiquintam , reddetur fitbfefquiotlaua . Ecce excmplum. Vnum cum dimidiofuntfcx quartx , duofunt
otlo quartx, duo cum dimidio decem quartx, tria dttodecim quartx. Scx ad ocio eft in proportione fubfefqui-
tertia. deccm ad duodecim in proportione fubfefqutquinta . duc igitur duodecim per fcx , rcddcs feptuaginta
duo. dcccm pcr oiio, reddes otluagmta . interfeptuaginta duo,& oiiuaginta cadit ratio fubfefquiociaua .
?<[ouem igitur magis refpondet & fenario,& duodenario,qudmdecem.nouem quartx igitur erunt intcrcoium-
nia cltgantis formx ; cuitts ratio redditur a Vitr. hoc modo.

F r o n s loci, qua» in xAc conftituta fuerit.fi tctraftylos facienda fuerit, diuidatur in partcs unde-
cim fcmis,praeter crcpidines,& proiccturas fpirarum. Si fex erit columnarum in partcs dcccm,& ofto;
fioctaftylosconftitueturdiuidaturin 14. &femiflcm. Itemexhis partibusfiue tctraftyli, fiuecxa-
ftylijiue oclaftyli una pars fumatur, eaq; crit modulus, cuius moduli unius erit crafsitudo columnaru.
Intcrcolumniahngula prjtcr mcdiana modulorum duorum,& moduli quarta: partis , mcdiana in °
fronte,& poftico fingula, ternum modulorum . Ipfarum columnarum altitudo cnt modulorum o&o,
&dimidia;moduliparteSfc Ita ex eadiuilioneintercolumnia,altitudinesq; columnarum habebunt
iuftam rationem.

Euflyli ratio redditttr hoc loco a Vitr. & ca ratione diftribuit prxdittos figurarum afpecius, nam dim exa-
ftylumdtcit, peripteron inteUigit, & pro oClailylo dipteronfeu pfeudodipterum , & pro tetraflylo proflylon
forte,& amphiproflylon. dixiforte,ne w.dear ignorare hxc duogenera addttione ad xdes in antis effefhclas.fed
quisprohibet quin & de illis intclligamtts cttm tetraflylxfmt . Quod uero pro otlaflylo dipteron, &pfeudodi-
pteron inteUigat, patebit ex his, qux paidb inferius diclurus efi. vnde etiamfit ut ctiam cxafiylon pro dipte-
ro pofttcnt. qtwd& ratiopoflulat,nullibi enim eosfigurarumafpeiius diflribuit. Volcntes igitur xdes con-
ftruere,aut e.is itafkciermts, ut profronte quaterrus columnas habeant ; autfcnas , aut oiionas , aut ettam l •
denas, quemadmodum in hypcthro fi^urxgenerc.Si quaternas habiturx fttnt , & e.ts fecundttm commodam,
& elegantemformam ordinare utltmus, Frons loci, qux m xde conftititta fiterit diuidenda cft in partes unde-
nas,& dimidiam; una ex hispartibtts promodulo fumenda. quidautemfit modulus primo libro,& etiam hoc
tertio ditlum efi. menfurx enim genus eft notx,qua uniuerfum opusmetimur. Vnius moduli erit columnx craf-
fitndo . Cum igitur quaternx columnxfmt , quatuor modulos in illis diflribuemus . hx tria interualla fhcient
extrema duo, & medianum unumdn imo extrcmorum interuaUo erit intcrcolumniitm duorum modulorum,&
quartxpartis,tantundeminalteroextremo.quaterniergo moduti cttm dimidio tn extremis intercolumnijs
pouemus ; ht quatitor primis additi ,reddent oiio, & dimidium ;medtano uero interttaUo tres modulitri—
buentur ; laxtore enim fpatio medianum intercolumnium diflentum ualuarum profpetlum efficiet clario—
rem . Tres igitur moduli ocionis , er dimidio additis , conftituent undccim,&femis. tot igitur partibus di- 4°
siribuendafronseflintetraftylo commodo , & elcganti ; modo crepidincs,& proieiluras extremarum co-
lumnarum in ea diflributione non ponamus. Crepidines inteUigo margincs baftum,& plmthorttm , atq; adeo
proiciluras, extantesq;partes ultra columnxfcapum. Oitpdfi eademforma hexafiylon,hoc efl peripteros co-
fiitucre uolttmus,frontem in partes decem & ofio diuidemus. 1« hocgenere quinque funt rntercolumnia. Co-
lumnxfex ;fmgulis columnis finguli moduii tribuentur ;Jenos igitur modulos in columnis diflribitemus , ter-
nosinmedio intercolumnio,itanouemmodulireddcntur,nouem autem quatuor reliqttis intercolumnusda-
bimtis , cumfmgula binos modulos, & quartampartem occupent; ita demum decem,& ocio modttliprofron-
te exaflyli elegantis formx dabuntur . pari rationefi otiaflylos , ideftfi uel dipteros , ucl pfeudodtpteros con-
ftitttenda efl,fronsloci diuidetur inpartes 14. & fcmifiem . Oclo moduli oclonis columnis dtfiribuentur.
tcrnt medto tntercolumnio . ita reddentur undcni.fupcrfuntfex intcruaUa, quorum ftngulis binos modulos,et 5®
quartam partem tribuendo, confumemus modtdos trefdccim ctrm dimidio, qiu ttndenis pnoribits additi ,fum-
mamprxditlarum z^. partiiimctimdimidiareflitucnt . Inhisomnibusaltitudocolumnartmierit modulo-
nmi otlo, & dimidio . Quibus pofitis nemo cfl, qui non uideat hyptthron, idefi decaflylon diflribiti poffe eiuf-
dem elegantis formx artificio. nam frons diuidenda efl inpartesunam, & triginta. quarum una erit modulus,
decem igitur moduli decem colnmnis diflribuentttr , medio iuteruallo terni. reliquis intcrcolumnijs , qux funt
oiio, dccem & otlo, qui additi tredecimprimis, reddent unum & triginta modulos . Scd nos ad Vitrunium.

Hvivs exemplar Rominullumliabcmus, fcdin Afia Teooctaftylon Libcri patris. Eas autem
fymmetriasconftituit Hermogenes, quietiam primusoctaftylonpfeudodipterive rationeminuenit.
Ex diptcri cnim xdis fymmctria fuftuht intcriores ordines columnarum triginta quatuor,eaq; ratio-
nefumptus, operisqjcompcndiafecit. Isin medio ambulationi laxamcntum. egregie circa cellam 60

fecit,

T E 11 T I V S. 105

fecit, de afpeftuq; nihil imminuit, fed fine defiderio fuperuacuorum conferuauit authoritatcm totius
operis diftributione . Pteromatos enim ratio,& columnarum circum a?dein difpofnio ideo eft inuen-
ta, ut afpeftus propter afperitatem intercolumniorum habcret authoritatem. prsterea fi & imbrium
aqus uis occupauerit, &intercluferit hominum multitudinem,ut habeatinx*de,circaq; ccllam cum
Jaxamcnto liberam moram. Harc autem ita cxplicantur in pfeudodipteris xdium difpofitionibus,qua-
re uideturacuta , magnaq; folertia effectus operum Hermogenes fecifle,reliquifleq; fontes unde pofte
ri poflent haurire dikiplinarum rationes.

Commendatur Hermogenes in exemplum ueri Architetli . is pfeudodipteron <cdemreperit,idefl ementien-
tem dipteron . Mentiebatur enim iipteron illa tedcs , quoniam e.xterior afpetlm idem erat cum diptero, nam
i0 pro fi-ontibus ocJom,iniate)-ibus quindena utrinque columna afpiciebantur : fed interiores al.e nullas babe-
bant columrias:fubftulit igitur triginta quatuor columnas ex dipetro , & nibil imminuit dignitatis , & laxa-
mentum liberum adambulandum rcliquit . eaq; rationefumptm, & laboris compendiafecit, ac demumfon-
tes reliquit, unde posleri pofient baurire difciphnarum rationes . Exemplar erat in Teo infula in oppido, cuius
otlaslylon ab Hermogene ea ratwne conflrutlum erat.

A e d 1 b v s arxoftylis columna- fic funt faciendx, uti crafsitudines earum fint partis octaua* ad
akitudincs . Itcmjin diaftylo dimetienda eft altitudo columnse in partes octo , & dimidiam , & unius
partiscolumnxcrafsitudo collocetur.in fyftyloakitudodiuidatur in nouem,& dimidiam partem>
& ex eis una ad crafsitudinem columnx dctur . Item in pycnoftylo diuidenda eft altitudo in partes
decem, &eiusuna parsfaciendaeftcolumnxcrafsitudo . Euftyliautemxdis columnx utdiaftyli in
odtopartesakitudodiuidatur,&dimidiam,& eius una pars conftituaturin crafsitudine imi fcapi,
ita habebitur pro rata parteintcrcolumniorum ratio.

Toflquam elegantis formte rationem reddidit Vitr. nunc docet quomodo alios figurarum afpetlus alijsfor-
mis ordinemus. De quibus curn intercolumniafatis notafint , nihil aliud dicendurn , nifi quod ad altitudinem
columnarum pertiuet. Vna uero eademq; communi regula omnes hasformas ,fcilicet areoflyli , jyflyli , dia-
ftyli, c£- pycnoflyli quantum JpetJat ad altitudines columnarum dirigit . nam quo rnaiora funt intercolumnia,
eo craffmes colwmnx funt fkciends,. quoniamfi graciles columna ubi funt interuaUa maiora adbiberentur,
multum de afpeciu detraherernus , aer enim circumfufus ubi aditmfunt patentiores , multum demit de craf-
fitudine columnarum, ideofhclum efl ratione iufla, ut interualla columnarum earum craffitudinem diftribuat.
Ordo-efl a pycnoflylo, adfislylum;afyftylio, ad diaslylum • a daslylo ad arxoslylum accedendo , ut crajfio-
, Q res columrnc femperfiant. ideo pycnoslylos decem crajiitudinum columnas altas habet ; minora enirnfunt in-
terualla,& aer minus confumit. Syftylos nouem cum dimidia cra/fitudine conficitur. diaflylos habet columnas
altas quemadmodum euslylos,fcilicet otlo partium curn dimidia. jlr&oslylos altas habet columvas otto tan
tum partium, quarum una esl craffitudo imx. colurnnx, quam Vitr.imumfcapum appellat . Harum rerum ra-
tionemVitr. affert boc modo.

Qve m ad m o d vm enim crefcunt fpatia inter columnas, ita proportionibus adaugendx funt craf-
fitudines fcaporum . Namcj; fi in arxoftylo nona, aut decima pars crafsitudinis fuerit, tenuis, & exii-
lis apparebit, ideo cjuod per latitudinem incercolumniorum aer confumit , & imminuit afpecrus fca-
porum crafsitudinem . Contra uero pycnoftylis, fi octaua pars crafsitudinis fueritu proptcr crebrita-
tcm, & anguftias intercolumniorum,tumidam,& inuenuftam efficient fpeciem . Itaque generis ope-
risoportet perfequi fymmetrias.

Facilia funt h&c in Vitr. prxdiclx autem rationis occafione aliam quoque regulam affert, quam in angula-
ribus columnis feruare debemm,qux & ad uenuslatem, & adfirmitatemfacit.

Et 1 a mcj; angulares columnx crafsiores faciedx funt ex fua diametro quinquagefima parte,quod
eae abaere circumciduntur, & gracilioresefleuidenturafpicientibus. Ergo quod oculosfallit,ra-
tiocinatione eft exequendum.

Eurithmiam tangit hoc loco Vitr. de qua primo libro . Confulendum enim eft afpetlui , conftderandumq;
nonfemperadcoproportiombminnitendumeffejlrchitetlo,fedconuertendoseffe oculos adid\, quodconcin-
num,& venuftum apparet. Ecce quomodo ab uniuerfalibus, & confufis,ad diilinffa , & particularia perue-
nit, afigurarum afpeclu,'ad interualla,ab interuallis, ad altitudinem , ab altitudine ad diflintliorem partium
notitiam procedens, vnde etiam res duas magis partiales inferius hoc loco attingit. Loqucns de diminutio-
nibm , quas contratluras uocat,quxfiunt infummitate columnarum,& de adietlione,qiue fit in medio.

Contracturxauteminfummiscolumnarumhypotrachelijsitafaciendat uidentur,uti fi columna
fit ab minimo ad pedcs quinos denos,ima crafsitudo diuidatur in partes fex , & earum partium quinq;
fumma conftituatur . Item qua: erit ab quindecim pedibus ad pedes uiginti fcapus imus in partes fex,
& fcmiflem diuidatur, ex earumq; partium quinque , & femifle fuperior crafsitudo columna» fiat ; ita
quxerunta pedibusuiginti,adpcdesuiginta,fcapusimus diuidatur inpartesfeptem, earumq; fex
fumma contracturaperficiatur. qusautema triginta pedibus adquadragintaalta erit,imacraismi-
dodiuidaturinpartesfeptem,& dimidiam,exhisfex,& dimidiam in fummo habeat contrafturxra-
tione . Qua; erunt a quadraginta pedibus ad quinquaginta, item diuidenda: funt in ofto partes,& ea-
$0 rum feptcm in fummo fcapi hypotrachelio contrahantur . Itcmq; fi qus altiores crunt,eadem ratio-

nepro

io5 ■ L I B E II

pc prorataconftituanturcontracturx. Hae autcm proptcr altitudinisintcruallum fcandentisoculi
fpcciem fallunt, quamobrcm adijciunturcraisiuidimbus tcmpcratura: • Vcnuftatem cnim pcrfequi-
turui(us,cuius finonblandimuruoluptati proportionc&modulorumadiedtionibus, utiid , in quo
fallitur,tcmpcrationeadugcatur, uaftus, & inucnuftus confpicicntibus rcmittctur afpcclus.

Obfentandum esl iicnnftatem colitmnas babere, fi tenuiores infummofint , qudm imo , banc uero tcnuita-
tcm nonfolitm efficere altitudinem ipfafuapte natura , fed etiam arte conslitui oportere , oftcndit Vitr. eam
v.ocat contratluram, quoniam columnx injummo ab ima crajfitudine, qstafi contrabi uidentur . Obferuandum
csl tamen quo altiores coiumnxfttnt, eo mrniis efje contrahendas, nam ipfa ( ut dixi ) altitudo fuapte natura
contratlionis tbcciem qitandam fhcit, quemadmodum optices ratio demonjlrat. I{atio autem contratlurx ab
ipfa rerum natura deftmpta esl.graciliores entm res nafcentes,ac tcnuioresfunt, quo magis a terra eriguntur,
quod& inarboribits obfcruatur. Habent etiaminmedio columnx adietlionem quandam,ficenim uidentur
pondcra fuftinere, & in medio tumorem qucndam fkcere , quam Grxci entafin uocant. I{egulx autem co ntra-
clurxfnnt,hxc,ita dijpofitx.

folitmnxaltitudinis. Scapusimus eritpartium. contraclnrafummifcapi.

M XV pedes. VI. V.

M XX. pcdes. VI. t V. s

M XXX. pedes. VII. VI.

M XL. pedes. VII. s VI. f

M L. pedes. VIII. VII.

D e adiectione, qua: adijcitur in mcdijs columnis, qux apud Crxcos entafis appellatur,in extremo
libro crit formata ratio cius, qucmadmodum mollis,& conueniens etficiatur.

Tromiffam habemus a Vitr. defcriptionem adietliouis eius, qux in mcdijs columnis adijcitur, puto ego ea
iudicio, & dexteritate quadam artificis, potius qudm regula contineri. mollis enim & conueniens fieri dcbct,
quare ad boc inftrumento quodam flexibili opus effejudico,

J)efu?tdationibus , & columnis , atque earum ornatu 3 & epiftylijs,
tammlocisjblidisquamincongefiitijs. Cap. III.

Vbftruftionis fundationes eorum operum, fodiantur ( fi qucant inucniri, ) ab folido,& in
folidum, quantum ex amplitudine operis pro ratione uidcbitur,cxtruantur; qua: ftructu-
ra per totum(folum quam folidilsima fiat.
Tojlqnam de ijs rcbiis atlum eft,qux ad afpetlum pertinebant, ttim confufe,& nniitcrfali qua-
dam ratione,tnm ctiam diftinftiori quodam modo, nc xdesper fe fubfislere quis crcdat , de fnndationibusea-
vum loquitur Vitr. atque ita ordinaitm, (ut dixi) afundamentis ufque adfitmmu teclum pemenit. boc igitnr
quarto capite defundatiombus, bafibus,columnarum ornamentis, deq; eptslylijs, &fxftigtjs templorum lo-
nicogcncre conftrutlorum, prxcepta tradit . Sitbslruftioms fundationes itaficri debere oslendit , utfinem re-
fpiciamus,ad qucm inuentxfnnt . lacimus enim fitndamenta, ut xdes firmx fint,ac permanentes , quodfifun-
dationesfirmx non crunt, quomodofirrnitatem babebunt xdificia ? ut igiturfirma fint , oportet folnm folidnm
effe,atque ita excauari , ttt inueniatur folidum . oportet ctiam latiorcs effe fubflrnfliones , & ampliorcm lo-
cum occupare, qndm qttxfupra tcrram slrttuntur . Ita enim fiet, utfoliditatefoli, & amplitudine fundamen-
ti quicqutdfuperftruxeris fedemhabeat oneri aptam, firmam,fblidamq; . imitabimur qitoque rerum natu-

ram, qitxfolidis radiabus , amplisq; in arboribtts innixa,
truncosparte infcriori craffioresfkctt, qtidm infupcriori.
Solum igititr in qito fundationes fiitnt, aittfolid/m natitra-
lc, &firmum erit; aut molle , congeftitium , & teneritm.
Diuerfo modo in tttroqiie fubftruendum efl. nam in foliio
excauabis, fofiamq; ducesita amplam,yt ratioopcris
poftnlabit. Ipfamq;planam cfficies,ne ex itna partcpo-
tius, qudm ex alia inclinet fabricx pondits.fi molle erit
folnm , & congeftitium, ant id infitpcrficic , aut depref-
fius erit tenerum , fi in fitperficie , eo ufque excanabis do-
nec folidum initcui vs ,fi in profundum abibit, palificatio-
nes crcbrxfhciendxfnnt ,folumq; crebris fiflncationibus
folidandnm eft. Fundamentum fitbflrutlio dicitur, quX cft
qiticquidfub tcrraftrititur . Sublh-tttlio (ut dixi ) ex par~
te injcriori, amplwr cffe debet , deinde mtnor fieri panU'
tim. FoJJx amplitudo Arcbitecli indicio relinquitur pro
rationc operis facicnda ,foliq; natitra , nam fxpc cuenire
potett in amplifiimis xdifiajs , templis , pontibusq; ut fit

opus

r^

I

A

IO

20

30

40

JO

60

T £ II T I V S. 107

opus continuafubfimt7ione,fundationeq; totam aream implere , ubi vero ad foli fuperficiem fubflrutlionem
erexeris,tunc murnlos quofdam efficies,quos Vitr. flereobata nomiaat,inquiens.

SvPRAqvE terram parietes cxtrnamur fub columnis dimidio crasfiores , quam columna: funt
futura?, ubi firmiora fint infcriora fuperioribus, quse ftercobata appellantur , nam cxcipiunt onera.

Cumfabrica apparere caperit,tunc parietes quidam excitantur fub columnis dimidio crafsiores,quam co~
lumnx. bosflereobata nominat , a firmitate oneris excipiendi . firmitas enim, acfoliditas pedis onus fuslinere
potefl. Stereobata quandoque bafamentum ( utaiunt) totius fkbricxfignificat. boc antiqui licet amphus in~
ferioripartefkcerefolitifint , non tamen afcendebat procliue, fed ad modumgradationis, quemadmodum ad-

I o fi ripta defcriptio oslendit . Stereobata qitoque idem quodflylobata, idefl columnarumpedes intelligebant.
Stylobataueroquandoquefingulafubfinguliscolumnis collocabant , interdum uero continua quadam ferie
Jiylobatis totum Mificium cingebant, ea adietlione, de qua infia dicetur. Tedefiilos dicnnt Itali . Spatia uero
quafunt interflylobata, de bis loquor, qu& infubftruclionefunt, duplici modo fiunt,ant enim arcubus inter-
pofitisfiunt imminutione tmpenfz , aut palificatwnibus crebris,ut firmitas xdis comparetur.

S 1 n autemfolidumnoninuenitur, fed locuserit congeftitiusadimum, aut paIufter,tuncis!ocus
fodiatur,exinaniaturq; , & palis alneis,aut oleagineis, aut robufteis uftulatis configatur, fublicarq; ma-
chinis adigantur quam creberrima; , carbonibufquc expleantur interualla palorum , & tunc ftrufturis
folidifsimisfundamentaimpleamur.Extrudtis autem fundamentis ad libramentum ftylobata; funt
collocanda*.

Tofita regulafubflrutlionum infolidis locis, quemadmodum funtpleraq; Crets, InfuU loca: Docet quo-

10 modo fubsiritendum efl in congeftitijs, & mollibus locis, cuiufmodi funt Venetijs , & ubi paluHria locafunt.
perfodi enim, & excauari ea loca iubet, moxpalis configi. pali autemfmt ex materia , qme in ' humorc con-
feruatur, quatis eft alnca, oleaginea, robuftea, de quafecundo libro copiofe traclatum eH . Quomodo autem
configantur pali, omnibus puto notum effe. Fiftucis enim , quas nos Beccos dicrmus adignntur , uel opera bo-
minum anfis earum manibus comprebenfes, vel trocbleantm itlibus intermijfis, & temperatis , tequisq; ut re-
cli pali configantur . nosiri decuri]s immiffis palos adigunt lente admodum,& intcr itlus prolixo qitodam
ad fhslidium uocis tenore commorantes expeclant , inde unanimes fiftucam refumentes, iterum adigunt , ite-
rumq; adfonum, & moram ducentes alium itlnm expeclant. Sublictaq; machinis adigantur . Sublica uoca-
bnlum -polfcum , palum maiorem,feu oblongam trabcmfignificat. impleriantemcarbone, ne humor offendat
fitndamenta,etiam libro quinto Cap. nono dicit Vitr. Strutluris folidijfimis fundamenta impleantur . Solidi-

3° tatem aliqui ex minutamateria ,nonnulli exmagnis lapidibus fhciendamputant. Fundamenta uerofofias»
in quibus fundantur <ndes, intelligit, quod&primo libro,'& quinto etiam innuit. Extruclis autemfundamen
tis ad libramentumftylobatxfunt coUocandi . Ecce quodftylobata uocat, quxfupra slereobata dixit. hd ad
libramentum, noftri ad liuellum dicunt, funt coUocandi.

S v p r a ftylobatas columna: difponcnda:, quemadmodum fupra fcriptum eft, fiue in pycnoftylo>
quemadmodum pycnoftyla, fiue fiftylo, aut diaftylo, aut cuftjlo, quemadmodum fcripta funt, & con-
ftituta . In arxoftylis cnim libertas eft quantum cuique libet,conftituendi,fed ita columnse in peripte-
riscollocentur,utiquot intercolumniafunt infronte, totidem bisintercolumniafiantinlateribus .
Ita enimerit duplexlongitudooperisadlatitudinem. Namquequicolumnarum duplicationes tece-
runt ,errauhTc uidentur,quod unum intercolumniumin longitudine plufquam oporteat , procurre-

4° reuideatur.

latlis fundamentis, extrutlis Uylobatis , difponendafunt fupraflylobatas columnx ,&eo ordine,ijsq; tn-
termllis collocandte, qii£ ratio operis, &forma xdis poflulat,ita ut pycnoflylos fua habeat prafcripta colum-
rtaruminterualla. itemSiftylosfua,& diastylos ,euftylosq; fua , iuxta prxpofitam intercolumniorum nor-
mam.ubianimaduertendumeftduplameJfedebereinteruaUorumfummamin latcribus ei qu&etiinfronte.
nam dupla &dis totius longitudo ad latitudinem effe debet . fi igitur infronte quinqne fimt interualla,decem in
lateribus dislribuantur .fifeptem quatuordecim .fi nonem decem & oclo . Interualla igitur duplicandafunt
von columnm, alioquin error eft . nanque in lateribus, qui columnas duplicare uoluere, nonpofuerunt in nume-
ro laterum angulares columnas, qux exfronte, & lateribus inferuiunt . Jlntequam igitur ad bafes, & colum
nas deueniam , pauca deflylobatis mibi dicendafunt , de quibus pauca a Vitr. libro quinto dicuntur. Styloba

50 tarum duo funt genera , quicquidprimo arcum ades bafisin modum ,fiue podium, fiue firmamentum fit,
Stylobat&s nomine uocaripoteil. Gr&ci ( utfupra dixi )flereobata uocant , quia perpetua firmitate <edes
complecluntnr . Exemplar esl in quarto Libro, ubi rotund.is ades defcripfimus , &alibifupra . Ejfeclus ha-
rum bafium efl, ut tzdes a folo fubleuentur, dignitatemq; habeant, & autboritatem, necparum afferant orna-
menti . Secundoflylobatarum alterumgems erat, quodfnb columnis ponebatur abfolutum,& liberum, quem
admodum in multis tedium defcriptionibus ante pofuimus . b&c neque Doricis , neque Tufcanicis opcribus da-
bantitr, quare qui slylobatapropriagenerum efficienda putant,ut aliudgenus Doricis, aliud Tufcankis,aliud
detur Ionicis, & corinthijs columnis , non bene pracipere uidentur . Stylobatarum confenfus uarij in antiquis
cperibusreperiuntur . Omnes tamenex altitudine columnx fimul cum capitulo, & bafifumuntur . alijse-
?um ex tertia, alijs ex quarta, alijs ex quarta &dimidia. demum alijsexquinta totius altitudinis columna

4o inmbafi, & capitulofieyiplacuit, itaquodnuUafit certa, &flatuta regula, ita ut lonicum, Corintbium, &

compofitum

zo

3°

108 l l B E 1\

compofttnmgenns boc potius, qitdm illo commenfn partiatur, qnanquam libro quinto Fitr. dum de podiofce"
nx loquitur, ex tertia parte fiiaat flylobatas, dum eas &podium diametro orcheflrxrejpondcre dcberc dicitt
tjHS forma pulchcrrima efl . ex tertiaparte itemfumptifuntflylobat& in arctt Veronx ueteris cafiri , opus es~l
Corinthutm er fimane probatum . ex quartafunt, qni in amphiteatro, quod Colifcum uocant, T{omx Jpetlan-
tur . E.r qttarta & dimidia Traiani arcus ad memoriam Dacianx uiclorix ; ad^inchonxportum opcre Corin-
thio liylobatasfactas oflendit. Itaque non cil ccrta altitudinis ilylobatarum ratio, ita ut bxc , uel illa , huic
itel illo genen fit magis propria . Illudtamen obfernatum esl , quod allitudo flylobatarum inpartes ocloeji
diuidenda,una ex ijsjuperioribus partibus , & ornamentis datnr ;fnnt enim tanqudm capitula fiylobatarum;
dua bafi tnbnuntur , reliqua trttnco medio . Bafts tres habet partes, du£pro plintho, una pro reliquis orna- i q
tnentis , interdum autcm bafis in duas partcs diuiditur , qnarum ttna plintho , relOjua rcliquis membns conce-
iitttr : magni autem refcrt uenuflatemferuare , ejr ittdicio partes illas, fiuepromineant,Jiue contrahantur,de
formare . Addimns morem antiquorum fuiffe interdnm infraflylobatarum plintbides , unam aut duas alias
collocare, non minus altas, qudmfit uniuerfafiylobatarum bafis, ut dignitas, & firmitndo operis conslare.bas
pltntbides flereobata proprie" dici debere putarem , & in magnificis operibus lapidea , atque etiam marmorea
funt, nosplnresformas ex antiquis defcripfimus infuperioribus xdiitm deformationibus .

Gradvs in fronteitaconftituendifunt, utifintfemperimpares,nanque cumdextropedepri-
musgradusafccndatur,itcm infummotemplo primus critponendus. Crafsitudines autemeorurr»
graduum ita finicndas cenfeo , ut ncquc crafsiores dcxtante , neque tenuiores dodrante fint collocatar.
Sicenim durus noneritafcenlus. Retra&ionesautem graduum necminus qium fexquipedales, nec
plufquam bipedales facienda? uidcntur . Item fi circa xdem gradus futuri funt , ad eundem modum fie-
ridebent.

Den:imero,&fitit,&menfnra graditum prxcepta dantitr hoc loco . Gradus autem injronte , aittcirca
&dem conftitnnntur. hi numero impares effe debent . ratio efl, ut dextro pede primo afcendcntes,dextrum quo
quepedem in templumponamus . Ominatum esl enim dextropede templum ingredi . non dicit Vitr.gradus ma
gis tres, qudmfeptem , aut nottem effe dcbere , modo impar eorumfit numcrus . Verttm in anf.quis operibus
nouenarins numerusad maioremfnmmam non afcendit, &fi plures noucrngradns inuentifunt , planum intcr-
ccffit , quod nos requiem uocamus . idplanum latum erat , ita ut duo , aut trcs grejfus conficere in eo poffe-
mus . Trxcintlionem in theatris idplanum uocat Vitr. Cum nero bic dicat | idem in fttmmo temploprimus e-
rit ponendus \ monuitper plurcs qudm tresgradus ad ades afcenfimifuiffe,fummnmq;paiiimentmn templi in-
telligit , & maiefiatem quandam frontis deftgnat . Hxc de numero , &fttu graduum . T^tnc ad menfuras .
Tes afcendendo eleuatur , inde extenditur . Spatium illudgradits , quod eleuatione pedis fit > gradns crajiitn-
do uocatur . Spatinm ttero quod extenfo pede calcatur , retratlio gradus nommatur . Craffitndo , hoc esl al-
t:tudogradus , ut commodusftt afccnfus, ex duodecim partibns pcdis , nonplus decem , nec minus nouem ha-
bcre dcbet . Tes in duodecim uncias partitur, decem uncix dextans ,nouem, dodrans nominantur . Vncias
nos digitos craffos uocamus . I{etraeliones graduum uel duospedes , ttel unum cum dimidio pedcm patcrc de-
bent , atqtte hs.c menfura obfcruanda eslfmeprojronte ,Jine circum £des gradusponendifitnt.

S 1 N autem circa ardem ex tribus lateribus podium faciendum erir, ad id conftituatur, uti quadra?,
ipirae , trunci,)yfis,ad ipfum ftylobatam , qui erit fub co!umna:fpiris,conueniat.flylobatamitao-
portet cxasquari, uti habeat per mcdium adiecftioncm pcr fcamillos impares . Si enim ad libellam diri-
getur,alueolatusoculouidcbitur. Hocautem utifcamilli adidconucnientcrfiat. Itcmincxtremo 4°
libro forma , & demonftratio erit defcripta .

Circa &des podium ex tribus partibus confiitni Vitr. dicit, nam a frontegradus erant ,nemo eiiam uetat ,
quin & pojhco gradus darentur . Todiumcrattanqnammxnianinn , quodnos pojitolmn uocamns,conflabat
autem continenti ad slereobatis moditmfkbrtca . Sttb colitmnis enimjlylobatx pofitx erant , wter colttmnas
autem cumflylobatis coniunclus erat mnrulus, uel continenti lapide , ucl columellis cir balattftijs interpofitis ,
ttnde projpeclus erat . Todij regula eft ea, ut ea mcmbra, quaflylobatx habent , cadem & podium habeat .
ati& atttem membra habereflylobata dcbent,dicit ejfe, quadras,fi>iras, truncos,coronas, lyfis , id efl pltnthos ,
bafes, planttm,& exxquation medittm, coronices , &gnlas , qmx, omnia membra , & partespodium quoque
habere debet . Sed hoc interefl,quodflylobata refilit,extatq;. Todium itero inpartem contrahitur interiorem.
Extantiamjlylobate Vitr. adieclionem nominat, rctraclionem uero podtj , id efl quicquid efl inter flylobat « 5°
alueolatum uocat. quicqmduero per fcamillos intelligat , qualenus ad rem pertinet , notum efl , qttatenus «e-
ro ad nomen, difjicile eil, quoniam eo uocabulo nnllos alios ufos memini me audiitijfe , uel legijfe . Camillttm
in a. Ubropro loculamento ponitur, in quo aliquid collocatnr,eos enim qttadros nominamus , id es~l margina-
tas tabulas, in quibits pitlurxponuntiir . Itemq; capfum rbed<e , & tympani receptacttlum camillum dicipo-
tesli&demumquicqitidremunamabaliafeparat, unde^ipum cetx camilli dicuntnr . Cnm igitur slylo-
bata promineant, podiumretrahatur, mdcturpodinm effe loculamentum qitoddam . quod ft Jcamillum a fcam
no ducatur , ejr slylobatas tanquamfcabeHa ejfe intclligantur , idemfenfus erit ;atqneboc eflqitod aitVitr.
ilylobatam ita oportet exaqnari, ut habeatper mediitm adietlionemper fcamillos impares . ft enim ad libel-
lam dingetur alueolatus oculo uidebitur, id ell ft pcrpetua , & exxquata flylobat.-e , & podvj planities erit ,
altteolatus oculo uidebitur , quod mdeccns esl . nampodinm continenter citm ordme colummrum procedit . 6»

Bylobats

T E Si T i y S,

I09

flylobate refilimt . Sed dolendum eil non habere Vitruuianam defcriptionem , quam pollicetur bis uerbis .
I Hoc autem uttfcamiUi ad id conuenieter fiant, \ item in extremo libroforma>& demonftratio erit defcripta'

yESTIGiyM TEMTLI CVM TODIO.

IO

»0

3®

40

5o

60

H 1 s perfectis in fuis locis fpirx collocentur, eaeq; ad fymmetriam fic perficiantur.uti crafsftudo
cum plintho fit columnz ex dimidia crafsitudine, proie&uramq; , qtiam Graeci txipofw uocitant , ha-
beat quadrantem;ita tum lata,& longa crit columnae crafsitudinis unius , & di midiaj . Altitudo eius.fi
atticurges erit, ita diuidatur, ut fuperior pars.tcrtia parte fit crafsitudinis columna:, reliquum plintho
relinquatur. Dempta plintho . reliquum diuidaturinpartesquatuor,fiatq; fuperior torusquartse,
reliqujetres a:qualiter diuidantur , & una fit inferior torus , altera parscumfuis quadris fcotiaquam
Grxci Tfo^iKov. dicunt.

Supraftylobatas fyirx, hoc eft bafes columnarum collocantur. Bafium hoclocoduogeneraponit. Ter-
tium Tufcanieum ett,dc qm libro qmrtQ . Triimmgenus Mtkurges dicitur, id eft Mtico more elaboratum,

K quanad-

1 1»

L J E E H

quemadmodum,&cohmnanmgcnusquoddamAtticurgesdicitur,yndeTlin.lib. 36. Cap. 23. jltti-
tas columnas appellat qnaternis angultspari laterum interuallo . Mtcrumgcnuslonicumcfl. conucnium
bafcs bx ,primo quod tam altccfeu craflk funt, qudm dimidia craffltudo columnx , qu& illisfiiperponitur. de-
inde quod utnfqueplintbus,& laterculusfubucitur . Tips de Mticurgis pritnum, dcinde dc Ionicis Ioqncmur,

LATVS TEMTIl CVM TODIO.

10

1«

JO

40

50

Mticurges conflat hispartibtis,plintho,toris duobus, fcotia cumfuis quadris .quid autemh&cnominafibi
uelint exponemus: nam multi dotli, & pr&flantes viri de jLrchitctturs. prsceptis copiofe locuti funt > ratio-
nes,catifasq;optime explicarunt. Sed cumad defcriptiones partiales membrorum deuenire eosopusfuit,fi-
rte uenusiate , humiles , pauperesq; eas fecerunt . Columnarum igitur inuentio ad onera fuflinenda fntta
fuit, acprimumexmateria,&teretimitiusdeUtaformacon^abat.creuitinde exceUentix cupido,&con- 6°

tentio,

T E K T I V S.

nr

tentio, ideofollicitata efl tettus, & e uifceribus eius marmora, & lapides erutifint. Vnde marmorex , & la-
pide£columnx,locumfuiimhabuere,es.danq;adlignearum imitationem conformatx. bx capitibus arcidis
ferreis, atque anmdis cingebantur , ncponderefinderentur. Vnde ^ircbitecli in marmoreis columnis fhfcias,
annulos, & buiufmodi ligamenta a ligneis columnis defumpta pofuere , atque paulatim HLe partcs adautlx. :
qw&fuperitts imponebantur,capitula,qu& inferius,bafes mncuparunt. in bafibus obferuarunt latitudinem ejfe

FBJDT^S TEMVLt CVM VODIO,

io

20

3»

4®

*•

dtbereamplioremahitudine, inde prominerent ultra fcapos columnarum, maioremq; aream occuparent,imi
tattone humanx planu. & ita inferiorem bafispartem fuperiori ampliorem fecere . Bafts Grxcum uocabulii
eli.fpira latinxdicitur alia ratione. nam bafts tanquampes, Ipira tanquamgyrus dicitur , iilud nomen ab ef-
fetJu, velfmditudine, boc aforma confeclum. Mtics, bafis partes(ut dixi) plinthus,torus,fcotia,quadr£.
60 Tlmhtts quadrata conjlatforma , unde Uterculus , aut tetattmm dicitur a nonmllis. T^osiri orlum uocant,

K z nam

III

L 1 B E H_

t/f . Tlintbus, laterculus, uel lataftrum.

B. Tcrus. Stybas, rondboxel. Baflone.

C. fcotia , cauetto, fcor-^a, contrabo^el
orbiculus, Trocbilus.

D. jiftragalus. talus , tondino. talon.

E. Quadra , hsiello , Filetto ,

F. jlpophygis, annulus, cimbia.

10

ram que foccum dictmt, efl id,qv.od infia bafun p onitur . Tlintbus quoque rolundaforma conjpicitttr injhira
Tvfcanica,(ed tn alijsffnrJs quadrata conftat figura , utpatet in defcriptione ji. Torus esi rotundim mcm-
brtm yvhunaris m moditm, W<fe nomcnfumpfit ;fliuas Crxce dicitur . turget autcm , & tanqttam carnofv.s
tumor m .icttir. Itali aforma Eaftonem uocant, Calli rond, aut bo^el nominant , huiusforma eft . B. Scotia
Crxcv.m uocabuiumesl,obJcuritatemfignificat, cauum enimillud membrum cum fit,umbrofumapparet, Ita-
li cauettmn dicnnt, alv, corticem . eft enim tanqv.am baculi cortex . Calli contrabo^el ea de canfz dicunt,la-
tini orbiculum a uerbo Grxco trocbilon quod rotulam ftgnificat, in cuius cultro cauum eft , quemadmodum
fmtradv,c~ orbicuh trocblearum. huiusformaeft. C. cumfuis quadris, F. quasCallifilette,Italihslel-
htm, vel reguhcm appeliant-Jlftragalus aformaftc dicittir,& eft v.bi D. Hx igiturfunt partesjpirx jltticx.
quomodo av.tem defcnbantur oslendam . Sv.maiur cohimnx crafiitudo, ctti addatur dimidittm, tam longa erit
phr.thv.s,tiidehcet, a b, a quibus pv.nUis cngantur perpendicitiares titrinqv.e a g. b c. Sed eius alti-
tudo ita deformetitr.fumatnr dimidium craffttudinis columnx, id eritpro altitudine totius Jpirx,fumatur po-
ileatertia pars totius craffitudinis colttmnx, qttxftt c d. &ponatur circinm afummo altitudinisjpirx,ui-
delicet ub; fttnt ftgna c g, & deorfttmmrtatitr,Cy-ubitertiapars illadeftnit inlineis g a. c b. ibi fi-
gnaftnt i k, aquibusfignisad a, utl b, altitudo csl plintbi. partiamur poftea k c. & i g. inpar-
tes quatuor, cx quibus unafcilicetfuperior critpro toro fuperiori . rehquum quod eft fub toro fuperiori ad
plintbum dutidatur in dv.as xqv.as partes , ex ijsinfcrior deturtoroinferioriffuperior datttr fcotix cum\fuis
quadris . vt uero reile dcfcrmentur tori , &fcotia ,ftc faciendum. Torm inferior femicircuhs utrinq; clan-
ditm;nec prominet ultraphntbitm, circtno igitur dv.ci poteft. Simili ratione dernittantur ttfque ad plintbum
linex crafiitv.dinem columnx claudentes,cjr aftgno qv.o plintbum inte-rcidttnt ad extremamphnthiim,quod csl 10
Jpatittm,verbigratiaab o.ai r. i. 3. intrespartesdiuidatur,quarumunatransferaturadpartemfupe-
riorem ,imdehnexdemiffxacraj$itudine colv.mnxad phntbum decurrere . ubi eft iitera q. cjrapuntlo q.
adpmUum f. proijciatnr. tantum prominebit in fv.perioriparteparsilla, qita torm fuperior fkciendm esl.
fhtlo igitur toro fupericri eo mcdo, quojhtliis fuerat infcrior , fkcienda esljcotia , qttx trocbilus nominattrr,
cv.mfmsquadris , quarum v;;afnpra,alterai/;f-afcotiamponenda . itaut exfeptem partibus una fupmori,
altcra inferiori qitadrx tribuatur . Cauitas autcm ab extremis partibtis, ita dncenda , ut uenufta ftt , exca-
uetq; quadram infcriorem, qttcmadmodum in dcfcriptione pofui , & itauti columna cumfupra baftmcollo-
cata fuerit annuhts apopbygispcrpcndiculo eius rcfpondeat, ut retlc notat vbilander, ne extrafolidum proce-
dat. fupra fitpcriorem toritm columna collocanda , ciiius imapars apothefis nominatur , uel apophygis. hxc
conftat ex limbo quadra, uel annulo,& qttadam circinatione , ttcl conflexu , uel abfcejfu potius fimili medix 3 °
fcotix, qnemadmodv.mfuperior columnxparsfuam babet apotbefim, ftmilem dimidixfcotix fuperiori , ita ut
ft v.traque apotbefis cohtmnx coniv.ngcretur,fcotiam cumfuis quadris ejficerent. Ouomodo autem ad circi-
num ifli abfcejftts fiant, pulcbrum efl demonjirare. Supra ittam proiecluram imifcapijacienda cft qttadra , itel
annulus, uel hjiellam , ttt dicitnt Itali, uel qito alio nomine appellari gaudct , tam alta , qttam dimidium tori
f perioris , hxcfuis terminis utrinque conchtfa , proditcenda esl aparte fuperiori dimidiafv.xproieclurx par-
te ,uidelicetapuntlo s. adpttntlum r. & interuallv.m q r. trransferendum esiinlineascolumnxcraffi-
tudinem claudentes,v.bi t. &ftgnis t. & r. decujjatio fiatin v. &centro v. interuaHo vtfiat cir-
cinatto & circuniflextts apopbygis.ad extrcmum quadrx ubi s. ' Itali uero quadram apophygis, uel annulum
cirtibiam dtcunt, quarum rerum exemplar,cx fubie&a dcfcriptione concipies.

4°

5©

Sin autcmlonicJEeruntfaciendajjfymmetrioE carumfic crunt conflitucndar,uti latitudo fpira»
quoquo ucrfus, fit columna: crafsitudinis,adic<3:a crafsitudine quarra, & c&aua, altitudo uti Articur-
gis, iu eius plinthos > rcliquumqjprsterplinthumjquodcrittcrtiaparscrafsitudiniscolumnarjdiui- 60

datur

t t. i\ t i v s.

"5

daturin partes feptem , inde trlum partium torus, qui eft in fummo, reliqua» quatuor partes diuiden-
dxfunt jequaliter , & una pars fiat cum fuis aftragalis, & fupercilio fuperior trochilus , altera pars in-
fcriori trochilo relinquatur , fed inferior maior apparebit.ideo quod habcbit ad extremam plinthum
proiecturam. Aftragali faciendx funt odause partis trochili , proie&ura erit fpira* pars octaua, & fex-
tadecima crafsitudinis columnse.

10

JL. Tlinthus. B. Torus inferior. o. quadr£. C. Scotia. D, torus fuperior.
E. quadraapopbygis. F. apopbygis. tt. crajfitudo columnx.

20

3»

40

50

<Jo

lonicajpira ita deformaturi ut habeat plintbum, Jcotias duxs , & torum . Scott£ uero , feu trocbili duo
ftnt inter torum fuperiorem,& plintbum,fed inter dttasfcotia,s,fint aflragali. Aftragali aformafic dicuntur,
imitantur enim ojfa illa,qu£ iniuntluris colli pedis ponuntur, latine tali uocantur. Itali aflragalos inbaft
tondinos appellant. Mtitudo bafis es~l quemadmodum atticurgis pro dimidia column£ craffitudine.latitudo
eft quaqua tterfus unius diametri , &. quart£ partis , & ot~lau£ crajiitudinis , columna. Tlintbus pro tertia
parte altitudinis fpir£, reliquum in feptempartes diuiditur, quarmu tresfuperioritoro conceduntur , reliqua
quatuor £quns in partes fecantur , ex quibus una fcotU , feu trocbilo fuperiori conceditur, & fuis ailragalis,
& fuo fupercilio , quod eft tanquam quadrafuperior. alterapars datur inferiori trocbilo. ^Aftragalivero ex
ctlaua trocinli parte confiituuntur. Sed uidebitur inferior trccbilus maior, quia ad extremamplintbumfletli-
tur , & flexus ille amplior , maioremjpeciem pr^fefert. Ts[am cum duo trochili fint animaduertendum esl,
ut inferwris tauumfupenoris, fuperiori reguU refpondeat. trocbilus fuperior clauditur duabus regulis, qua-^
rumfuperior appeUatur fupercilium , inferior quadra : fupercilium unius esi partis, quadra dimidi£tantum.
circumftetlere autem trochilos oportet, quemadmodum infuperiori, hoc eft Mtica fpira declaratum eft. illud
ttero pauci animaduertunt, quod Vilr.dixit . Troietlura eritjpir£pars otlaua,&fextadecima: nam loqui—
turhicdeproietlurapartis fuperioris Jpir£ . jLffumitttr enim column£ craffitudo exqua integra prtmum
ctlaua parsfumitur, deinde ex eadem integrafumiturfextadecimapars,deinde utr£q; partes coniunguntur,
& dimidium earum utrinque pomturpro proietlurafuperioris partis,qnod £que eft, acfi diccret partiendam
tjje column£ diametrum in partesfexdecm, ex quibus dii£primum, deinde unafnmenda eft,& easfimtd com
poncre, efjicient tres exfexdecim partibus, quaspartire, & utrinque apponepro proietlura. Mtitudo apo-
phygis annuli eftpro tertiaparte tori, apophygis eodem modo formatur , quo in Mticis ditlitm eft. totius au-
temjpir£ defcriptio infra hoc locoponitur, atque ita lonica bafis deformatur .

Spiris perfe<5tis)& collocatis, columnxfunt medianannpronao, & poftico ad perpendiculum
medij centri collocandae. Angulares autem.quxq; e regione earum futura; (unt in lateribus a»dis Hex-
tra, ac finiftra,uti partes interiores,qua*ad parietescellae fpectant ad perpendiculum latus haScant
eollocatum, exteriores autem partes, ( uti dictum eft ) de earum contrattura. Sic enim erunt figura:
compofuionis £ediumcontra£cura:iuftarationeexacl:ae.

lam adcollocationem columnarumdeuentumesl, in qua obferuabimus medianas columnas adcentrum.
medium collocandas,ita ut adperpendiculum circum circa refpondeant . Mgulares uero non item,fed extra
contratl^fint, qu£ uero partem interiorem rejpiciunt , retlis lineis ad perpendiculum pofit£fint , qucd £que
csl,acfidiceretnoneJfecolumn,tsangulares,atqueetiamlateralescontrabendas parte qua ad ceUamjhc-

K 3 tlant,

H4

L I S E J^

Flmt fcd MW Wtfflfr cfefuperiori partc debcre, atque mferiori . Obferuatum wtm eft idp,dchcm,nc ajfa
& irefb mdere Ad pcrpcndiculum mcducmtri collocare,efl pcrpendicularem columnx medtxfupra auiuic-
fin Zimpmiam cadercita utfiorbisducatur,qurimifcapi circinatiom rcfpondeat,itcm & alnts,q:u
uLm (iJcircmationcmreferat, punUusinquemcadit Imea perpenduuans , xque diflcta lincis ilbr.ua
circhunoman ,fintq; 1U1 circuli xquc diflantes , quod non erit in angulanbus , qmaparte mtenon non coa-
trahcatur .

^. plinthm. B. fcotiainferior. B. fcotiafuperrior. C. torus. D. quadraapophygis.
o. centrumapophygis. e f. Signumubi dccuffatio facienda . i. fupcrcdmm.
\ aflragali.

to

20

3»

Scapis columnarum ftatutis,capitulorum ratiofi puluinataerunt hisfymmetrijs,conforma-
buntur , uti quam crafsus imusfcapus fuerit, addita o&aua decima parte,abacus habcat longitudinem
& latitudincm, crafsitudinem cum uolutis eius dimidiam . Reccdendum autem eft ab extrcmo abaco
inintcriorem partemfrontibus volutarum paite duodcuigelima , &eius]dimidia; &fecundum aba-
cum in quatuor partibus uolutarum fecundum extrcmi abaci quadram linese demittcndx, qua: catheti
nuncupantur. Tunc crafsitudo diuidenda cft in partcs nouem, & dimidiam ; ex nouem partibus,& di-
rnidiaunapars,&dimidiaabacicrafsitudinirclinquatur,&exreliquis odo uoluta: conftituantur.

l^tinc ad capitula peruentum esl. eafummis columnarum fcapis imponuntitr , ab eisq; genus fabricx uoca-
bulumfumit.funt enim Ionici generis quxdam ablonibus inuenta ; quxdam Corintbij, de quibus dicanus
poftea ; quxdam Dorici, & qu&dam Tufcamci, prxter alia compofiti generis ,de quibusfuo loco . Conneniunt
cmnia Capitula quod partefuperiori abacum habent ; eft enim abacus tanquam quadrata tabula, uelut oper-
culum slipitibus columnarum tmpofita; vulgo dadum aforma, quanquam improprte uocant . lonicum capi-
tiditmpuluinatumquoque nuncupatur, a tumoribns quibits illa forma titrget,ueluti piditini : Eius partes funt,
abacits, volutx, cymatium, quadrx, tetrantcs, cathcti, oculus, oculi centrum , canales, balthei pulitiaornm,
axes uolittarum, quorum nominum ratio ita declaratur. De abaco , iam diximus , quod & operctdum nomi-
natitr. Volutam noftri cartoccium, & uolutam quoquc dicunt,fed cartoccmm aforma licct inpropric,vt alia
inulta. Volutas autemVitr. fumptas ollcndit a capillatura muliebri,uthabeturfequentililro, mqua cin-
cini,& inuolucra capdlorum ccrnuntur . Cymalium Crxcum nomen ,:ndiiLimJignificat,tumet enim tanquam
unda, cr puluinus uidetur. Sed in capitulo borico echinus dicitur , quia ea pars echinis caftanearum fculpta
cernebatur. Vnde Vitr.libro quarto inquit, £ & encarpis pro crmibus dijpofitis fiontes ornaucrunt \ circa
cymatium voluta leniter muoluitur, & cius ditritici ccdere uidetitr , quod animadttertendum e[i in eius de-
fcriptione, nam cymatvj terminosfub ipfa uolnta nudos defignauimws, deinde uoluta circitndatos . Quadras ,
quarias omnium rerum uocamus. & tetrantes etiam idemjignificant , & totum etiam quadratum . Cathcti
funt linex ad perpendiculum demiftk. Oculus uolute, centrumq; oculi quidfit ex ipfa defcriptione iam notitm
erit. ita afimditudtne hxres dicuntur, quemadmodumcanalis , & balthei piduinorum , & axes uolutanrm,
& alia huittfmodi . Inuolucrum enim illitd rotundum, tanquam ptduinus, a cuius latere balthei,pro fiontibus
cculus,a cums centro ad aliam partcm lineam imaginamur, qux axis ttoluu nominatur;fed hoc loco tota ocu-

li

40

5»

60

i £ ^ T I V S. ny

//' cirnnferentia ad aUampartmpcr longumdu&aaxisdicitur .His itapofitis addeflriptionem uolut&acce-
dcr.dum. Eflopnea a b. crafittudo imiflcapi columnx: partiatur bxc in partes deccm , & oclo fuis punsits
distinciis, his addatur aliapars,qit£fit una ex lilis decem & oclo partibus; ita erunt nouem , & decem par-
tes,atqueh.ueritloiigitudo,&latitudoabaci,flcilicetapunclo a, adpuntlum c. partiatur h&clongitudo
in duai &qualespartes,in e. una ex his erit craffitudofeu altitudo capituli cum uolutis. demittantur igitur
line£abextremitatibm abaciad c d. diuidaturposleatotum flflatium a c. quod cfl longitudo abaci in
partesuiginti,:iirgulisfinguUfint7iotat£,utaprioribusillis decem & otlo internoflcantur . recedamus ab
extremo abaco id efl a puntlo a. uerflus c. uelapuntlo c. verflus a. duaspartes , & dimidiam ex illis
w.gmt;,ut o p q. &illudffiatiitmindu:tspartes&quasflecetiirinr.itae-ritutr,-imqitefi>atiumpjrtisunius,

lo c~ quart&.recedaturergoabextremoabaco ab a uel d c. in partem interiorem parte una, & quarta
iu i. &abijsfignisdemittantitrcatbeti,boceflperpendicularesline£,qu£fint r g. in his fi-ontes uolu-
tarum deflcribendm. flunt,& in ipfis centrumoculi coUocandum,quodcyclum ^dlbertus uocat .h& line& tarm
long&ducantur,quamprioresiU&ap<inclis a. & c. ad d. produtl&fluerint . partianturq; in partesno-
uem,& dimidiam, incipiendo a puntlis g. verflus r. h£partesfingul&prioribusiUisdecem&otlo,inquas
flbaci longitudo diuifla erat, reflpondebunt. ex his una & dimidia dabitur abaci crajfitudmiflita abacus erit al-
ta parte una, & dimidia;fled abacus conflat quadra,& cymatio.quadra efl tertia pars altttudinis abac?. reli-
quas dv.as cymatium occv.pat : ducendum uero cymatium moUiter ad figuram litterx 5. conslat enim ex
dttobus c. ita utfltperiori inferior opponatur, fluperiori retle, ut flcribitur formato, infi-a abacum otlo partes
erunt. qua parte igitur finis esi quart& & dimidi&,ibi in cathetis centra oculi figeuda flmt. eflo ibi littera 0.

20 cumterminus abacifit a h. uel c h.pofitoigiturcmtroinpuntlo o.ducaturcircmatiotammagnaquan-
taesiuna ex oclo partibusbis puntlis conclnfa l m. Cyclus ille uolut£ oculus nominatur.et itafatlumerit,
/jnodhatlenusa Vitr. pr£ceptum habemus. quod uero dicit.

T v nc ab linea,qu,t lecundum abaci extremam partem demiffa erit > in interiorem partem alia rc-
cedat unius,& dimidiata: partis latitudine.

Itaintelligendumefl,ut uelit nobis termmos centrorum in ocitlo conslituere,nt uolutam resli ducamus,
quod apaucis animaduerfum efl, putantes Vitr. nullum omnino eorum centrorum lumen dcdiffe,fled infine li-
bri deflcriptam flormamfimpliciter pofltifle . I\ecedatur igitur ab extremitatibits abaci in partem interiorem
unius,& dimidiat&partis ex uiginti latitudme , uerbi gratia adfignum s. &ab eofigno catheti,&perpen-
diculares line£ deducantur , & ita diuidantur, ut ditlnm efl.dicit enim.

30 Deinde exlinex diuidanturita,utquatuorparteSj & dimidiafub abaco relinquantur. Tunc in
eo loco, qui locus diuidit quatuor & dimidiam, & tres & dimidiam partem , centrum oculi fignetur>
ducaturq;exeocentrorotundacircinatio,tammagnaindiametro 3quam una pars exoclopartibus
eft,ca ei it oculi magnitudine . H&c declarataflunt.deinde dicit.

Et in ea catheto diametros refpondens agatur. Ducenda efl diametro per medittmoculum , qu<e re-
fpondeat catheto r g. ita ut r g. perpendicularis,& ad reilos angitlosfit diametro n u.

Tvnc abfummofubabacoinceptuminfingulistetrantorumpa&ionibus dimidiatum oculi fpa-
tium minuatur, donec in eundem tetrantem.qui eft fub abaco ueniat.

Hic dijficitltas . Trima igitur conditio uol:it£ esi , ut diuiflo oculo in partes quatuor , quas tetrantes uocat
( quodfit catheti , & diametri diil£ interfleftione ) ducatur ita, itt dimidiatum oculijpatium minuatur infin-

.Q guhs flexibus fingulorumtetrantitm . Sedhoc fierinonpotefl nifi contrafingularum aclionum inueniantur .
Vitr. certe centrorum terminos innuit, quando dixit, \ Tunc ab ea linea, qiuflecundum abaci extremampar-
tern demiffa erit in interiorem partem, alia recedat unius , & dimidiat£ partis latitudinem . I Sumatur igitur
fpatiumo fl& transfleratur aba.uerfusc.& ab c. uerflus a. & demittantur catheti fl x. h^diame-
trum n u. flecabunt iny. Spatium igitur quod eslabo. cetro oculi ad y. transferatur in diametro ad aV.am par
tem ay. ad r. tantitm erit latus quadrati quod circa 0. centrumfhciendum esi. fiat ergo quadratum j . i . } .4.
& ducantur diagoni& 1.3.^2.4. qu£ infexpartcsfingul.e diuidantur,in quibus erunt centra uolutariim col
locanda,ta ut incipiamus afigno < .& dilatemus circinum uflque adabacum , & ducamus tetrantem circuli
in exteriorem partem ab abaco ad diametrum n u. poslea mtttato centro in 2 . ducamus alium tetrantem a dia
metron u. adcathetumrg. ininferiorempartem . tnde mutato centro infigno 3. ducamus alittm tetrantem

_0 acatheto rg. addiametrumnu.acdemumadiametronu.fktlocentroinfigno ^. ducamus alium tetrantem
ad cathetum rg. flub abaco. atque ita erit prima uolut£ circinatio abfloluta . & infingulis tetrantum duclio-
nibus diminutnm erit dimidiatum oculi [patium . ita fietfecunda circinatio pofito circino in primo pmclo diago
ni£iufigno proximo figni. 1. &posleainalijseodem ordine quofiztlaeslprimumcircinatio. non abfimilimo
do fiet tertia circinatio . Sed hoc erit diflcriminis omnium circinationum, qnod quemadmoditm prima in fin-
gitlis tetrantnm duclionibus diminuebat dimidiatum oculi jpatium, ita in tertia diminuititr flexta , & inflecun-
da tertia pars oculi . Latitudo uolut& eadem ratione abfloluitur contratlione circini , dimidiato oculoaprima
circinatione eifldem centris , eodem ordine conflitutis . ita utpar latitudo ufqne infincmfit ab utraque circina
tione, infineautem contrahitur paulum, ita enim respoflulat.

Capitvli autem crafsitudo fic efl facienda, ut ex nouempartibus.&dimidia trespartespra>

tfo pendeant infra aftragalum fummi fcapi . Cymatio adempto abaco > Sc canali reliqua fit pars.

^dflragahs

m L I B E II

Jlflra°a\usf.:b oadofiws habet terminos ; ideo dicit Vitr. trcs partesprxpcndcrc debcre infra aflragalum,
nam mfraoadm ad extrerr.am uolutx circinatwnem , trcsfunt partes ex noitem cjr dimidia , in qua catbctos
■ erat. Cum igitur tres partes fint tnfia ocuhtm, ubi aflragatus terminatur ,fex & dimidiaerunt rehqmt ,
ex his una & diimdia datnr abaco . reSlant igitur quinqtte . ex bis unam , & dimidiam canahs occupat , cy-
mai im dutu, & quartam,latitudo uolutx dimidiam . rcliquum igitur aslragahts occupabit , hoc cfi tres qitar
tas, quxftmid pofitx reddunt noucm, & dimidiam . Esl autem cymatimn ubi x. dicit tgittir adanpto abaco,
id efl ian: dctratio, quia ttnam, & dimidtam partem ocatpabat, cymatio , cjr canalt rehqnafitpars . Canalts
excaueturparte, duodecima altitndinis uolutx . jlflragaiicentrim & m catheto ; duatnr autem twluta mol
itterjupra cymatium, ut dixt . Sttb ./iflragalo cfl quadra apophygis, cttius proieftura cxtra cathetttm nonpro r Q
ducitttr . alta efl dimidia aflragali crafiitudine.

Pro iect vra cymatij habeatextraabaei quadramoculimagnitudinem .

yitruwusfupraab extremitattbns abaci, cathetos dimitti iitjferat , ut nobis oftenderet cymatij proietlu-
ram, nam cnm dicit hoc loco cymati i proietlttram habere extra abaci quadram oculimagnitudinem dimitten-
do illas lincis, terminos nobisoftendit, a quibus proietlura cymatij produccretttr. Cymatuficxus, circino per-
fiatur, hoc modo . collocattir circinipes in catheto, in qito eft uolittx oculus, itbi canalis fuperior terminus eft,
verbigratia in puntlo x, & diducitur ad extremam proielluram cymattj , ubi z. & duciditar flexus ad infe-
riorempartcm ad extremam aflragahtm, ita ttt circuli quadrans perficiatur .

P v l v i n o r v m balthci ab abaco hanc habeant proiecturam , ut circini centrum unum cum (Tt
pofitum in capituli tetrante , & aherum diducatur ad ex trcmum cymatium, circuma&um balthcorum , Q
cxtrcmas partes tangat .

JL Utcribus tnmor ptduinortim cernitur, in mediofnnt balthci, qui cxtra abacumpromiiicre debent , ratio
antem eorum proictlur xfiimitur hoc modo , ut poftto circino in medio tetrante capittih in pttntlo, &, & didii-
Cio ad extremitatem cymatij,circinatioais linca baltheos,& xonas , ttel cingidapiduinoriim contingat. nbi I{.

A x e s uolutarum ne crafsiores fint,quam oculi magnitudo, uolutxq; ipfje fic cadantur , uti alti-
tudincs, habcant latitudinis (ua- duodccimam partem .

Quoniam imaginamur uolutam tanqndm piduinum in bacillo inttolutnm , ideo craffitudinem illatn b.tcilli ,
qux pars cfl ocnli magnitudini,axem ttolutx nominamitsl Cxduntttr autcm noliitx ea rationcquafi pra di". : tk
efl . dcbcmus etiam obferuare angnlarium columnarum uolutas exteriores, quoni.nn duplices fieri debcnt , it i
i<t in utramque partcm projficiant , na a latcribus uenientibus eas cemcre debent, non minus qu.im afrontc. ,
I [uius dcfcriptio hoc loco ponetur . \Cymatiumechinisfcalpendurneft.\ Echinos intelligo casl.wearum: & c
fortefolia , qu<e a canaliprominent, caftancarumfuntfolia . Si quis atttcm ordinatim echinospatentes, & ca-
flaneas inccrt.ts oslendentes collocct, uidcbit formam illam, quam in cymatijs infculperefolcnt.

H a e erunt fynimetria: capitulorum, qux columna: ruturx funt,ab minimo ad pedes x v. Qua: fu-
pracruntreliqua habebuntad eundem modum fymmetrias, Abacus autem crit longus , &latus ,
quamcrafia columna eft ima,adie<fla parte nona,utiquo minushabuerit altior columna contra-
cium,co nc minus habeat capitulum fii* fymmetria? proic<?t.ura,&: in akitudine rata; parris adicdtione .

Capitulum dcbet altitudim columnx refpondere . Cum igitur altior itnaftt altera,oportebit rationem muta-
rc, quaproptcr Vitr. capitulum earum coltimnarum, quxfuv.t ab minimo altx quindecimpedes , defcripfit.fcd
fi altior columna ftterit ad eundem modum certefymmetri.is habebttnt . Scd abacus ultra colitmnx cralfitudi-
tiem nona parte prominebit, nam cum cohcmna maiorftt, mtnus contrahitur,aer enim ob diHantiam contrahe- 4°
rc liidctur. Concludit autem Vitr.

D e uolutarum defcriptionibus uti ad circinum fint recte inuoluta:, quemadmodum defcribatur ,
jn cxtrcmo libro rorma , & ratio earum crit fubfcripta. Capitulis pcrfcdtis, deinde in fummis colum-
narum fcapis , non ad libellamfedad acjualemmodulum coilocatis, uti quar adictflio in Ityloba-
tis facta fucrit , in fuperioribus membris refpondcat fymmetria cpiftyliorum .

Locus is uidetur locum illum declararc, in quo dixit dc adietlionc ftylobatarttm . nam monet nos capitulos
debere collocare non ad hbellam,fcd refdientes , uti refpondeant adietlioni ftylobatantm . Intclligit atttem de
bispartibus, quxfupra capitttlutn in epiftylus collocantnr. namfupra capitulum rejpondentes partes in episly-
lijs rcfihunt , cj- partes intcrpofltx retrahuntitr . habent tamen eadem membra, cjr eafdem partes.quemadmo-
dum poditnn habebat cadcm cum sbflobatis,fcihcet quadr.is,tritncos,lyfis,& alias. huius exempinm eflfupe- 5 °
rius in dcfaiptione ttltimi temph, ttbt Todinm pofitum eft.

Epistvliorvm ratio liccfthabenda, ut fi columna: fuerintaminimo II. pcdum,ad 15. pe-
des,cpiltyli)fitaltitudodimidia crafsitudinis imacolumna.Item fia 15. pedibusad 10. columna:
altitudodimctiaturinpartes 15. & uniuspartisaltitudoepiltylij fiat. Itemfia 20. ad 15. pedcs,
diuidatur alcitudo in partes duodccim, & fcmiflem, & cius una pars altitudo fiat . Itcm fecundum ra-
tam partcm ad eundem modum cx altitudine columnarum expcdienda: funt altitudines cpiftyliorum.

A. abacus. B. quadraabaci. C. latititdouohitx. D. canalis. £. cymatium.
F. ^iflragalus. C H. jipothefis.. 60

Quo

T £ H. T 1 V S.

*'7

5»

•

P

60 ^

— 3

^N

*

*-

i -5

jfc

' /|S

sft*\ ^ *°

\

1 "

- J^ ■■■

apfc

— * —

— * —

— *

c

J

*-

C

3

-et

nS L I B E K

Quo cnim altius oculi fcandit acics,non facilc pcrfccat acris crcbritatem : dilapfa itaque altitudinis fpa-
tio, & viribus cxtrita, incertam modulorum rcnunciat fenfibus quantitatem . Quarc femper adijcien-
dumcft rationis fupplcmcntumin fymmctriarum membris,ut cumfucrintin altioribuslocisopera,
aut ctiam ipfacoloisicotcra, ccrtam rubcantmagnitudinum rationcm.

Epifiylium latinc trabs ,fcd communiorifignificatione quicquid columnis imponitur epiflylium nominatur:
propricuero non omncfed qitod slatimfitpra columnas collocatur , epiflylium dicitur . lonici generis epifly-
Uuma colimmarummagnitndine Jitas habct fymmctnas. Tempiratur enim epiflylu altitndo fecundum altitu-
dincm colvnmarum.Si igitur columna alta erit a i z.' ad 1 5 . ped.cpiftylium crajfum erit dimidia craffitudine
imi fcapicolumna.fi a 1?. ad 10. intrcdccimpartes columnxcraffitudopartiendacft,&uniuspartis epi
fi^lftrajfitudofitcienda.fiveroa :o. ad 15. mduodecimpartes,&dimidiam diametros colitmnx par-
tiendam, c.x his una epifi) Itj dabitur altitudini. Epislylium cymatio , &fafcijs conflat . Quidfit cymatium
iam patet;gula cnim a noflris dicitur,& efl quafi omnium pariicularum, & membrorum fupremttm ornamen
ttim. Fajlix a Jimilitudine fic dicuntur.

Epistylii latitudoinimo,qua?fupracapitulumerit,quanta crafsitudo fummse columnar fub
capitulo cvit, tanta fiat, fummum quantum imus fcapus.

Epislylmm imnni habet, & fnmmirmplanicm . Imumplanumfupra capitulum collocatur , huius latitudo
tanta ertt, qttanta esl craffiitudofiummx columnx . Ita enim folido refpondebit ,fummum planum tam latus
erit, qitam imus cohtmnxficapus . Latius igitnr erit infuperioripartc, qudni in infieriori, quod cfl cx mcmbro-
rttm proietJura.

Cymatium cpiftylij fcptima parte fua: altitudinis eft faciendum , & in proicctura tantundem.
Tartire crafiitudinem tpifiylij in partes feptcm , ex his unam dato cymath , cuius proieclura tanta erit ,
qitanta efl eafcptima pars , id efl tantum prominebit ,qitanta efl eius altitudo . Trominet autem extra illam,
qux rtjpondet contratlttrx ipjiits colitmnx.

Rf.liqva parspractcr cymatium diuidcnda cftinpartesduodccim, & earumtrium prima fafcia
eft facienda . fecunda quatuor , fumma quinque.

Dcfcripto cymatio partire reliqttam cpislylu craffitudinem in partes duodccim , primxfkfcix , hoc e[i infie-

riori,&nonfiecustrespartesdabis,hxcfiifcianilprominetalinea contraelatx columnx,fecitndx qitatuor,

qux panmi prominet aprima,fiummx qmnqite, qitx parumprominet aficcunda-.atq; ita epislyliu deformatur.

Item zophorusfupraepiftyliurnquartaparteminus, quamcpiftylium:fin autem figilla defigna-

rioportuerit , quarrapartealtior, quamepiftylium, utiauthoritatcmhabeant fcalptura:. *

Zophonts pars eflfupra epislyliinn . Freggiitm noflri nominant . Crxci afcrendis imaginibus, &ficalpturis
<Zopborum dicicnt . Latini Grxco nocabnlo itfifunt . Fiebat autem 'zophorns pulnini modo turgens, quemad-
modum defcriptio infra pcjita oflctidit, qnandoqite planttm, intcrditm jcalptnras habcbat , interdum fimplex
erat. Quandoeratfmefcalpturis,quartaparte minus altitm erat , qudm epifl)Uum. Quando infcidptum
erat,quartapartealticrfitbat. Tuncin cpiftylio,inxpphoro,& in fitpcrionhts membrisfiupra capitula
colnmnarum adietlioncs illxflylobatis rejfondcntes, fkciebant. quemadmodumfupra defcripfimus in xde, vbi
podtitm collocauimits. Tro altitudinc ^ophori conflitucnda , ita fiumitiir quarta pars epiftylu, ut tota craffxtu-
do cpiflylij cum Juo cymatio mcnfuretur . habet aittcm rzophoros,& fiuum cymatium.

Cymatium fua: aItitudinispartisfeptimx,proiccturacymatijquanta eius crafsitudo. Et hxcde-
mitm iam notafitht, & dtjcriptionibus fatismanifefla. 4°

Svpra zophorum denticulus eft faciendus, tam altus quam cpiitylij media fafcia . preicctura eius
cjuantum altitudo. Interfcctio,qua: Gra-ce mctochi dicitur, fic cft diuidcnda, uti dcnticulus altitudi-
nis fua» dimidiam habcat partem in frontc. Cauus autcm interfc&ionis huius frontis c tribus duas la-
titudinis partcs habcat. huius cymatium altitudiniseius fextam partcm.

Denticulits afimilitudineftc ditltts , origincmfumpfit ab operibtts ligneis, & quemadmodum tnglyphosin
Doricogenerc acapittbtts trabutm,ita dcnticulnm in Ionicis ab ajfcrum capitibits fumpfcrc , qucmadmo-
dumqttarto libro innotefcet. jLltus igitur dcnticulits efl quantum media cpiftylij fafiia. proicCiura eius altitu-
dini par. latitudo infrontc, qux Crxcc mctochi , latine interfetlio dicitnr , efi e dimidia altititdinis denticuli .
Cait hs, idcsl Jpatutm intcr denticulos , qttod & mctopa dicitur , ejr cauum columbarium ex ditabus tertijs la-
titHdinisdenticiili.C)matiHmdmticidiprofextaparteeiusaltitHdinis,atq;hocmododenticulusconflitititur. 5°

Corona cumluocymatio;prjetcrfimam,quantummcdiafafciacpifty!ij. Proiecturacoronxcum
dcnticulofacicndaeft, quantumcritaltitudoa zophoroadfummum coronx cymatium ,& omnino
omncs ecphora: uenuft iorcm habent fpccic,quat quantii altitudinis , tantunde babeant proie&urse.

Corona ab effe&ti dicitur , prxcingit enim xdcs, gocciolatoutm Itali nominant,quod ab eaguttx decidant.
Mtttudo coronx ctimfito cymatio quantum mcdiafaficia epiflylij . partirc inpartcs tres altitudinem coronx,
ex us unam cymatio eiits dabis . habet autcm corona denticulitm a capitc, idefl ficclionem quandam , & men -
tum, utait Vitru.utguttxdeciientes cum initencrint fieclionem illam ibi confiflant ,&noncadantdiretlx
fiupra laptdes , & marmora inferiora. Troieclura igitur coronx cnm denticidofkcienda eft, quantum erit al-
titudo a -^ophoro adfiitmmum coronx cymatiitm , qttia omnes ccphorx , id eft proietlurx uenuftiorem habent
fycciem, qux tantum promincant, quantum altxjitnt. mtienda ucro cfi coronx cumfuo cymatio altitudo, ita 60

utnon

io

T £ \ T I V S. IIO

utnonintelligaturfima. Sim£aCr£cis epitithid£dicuntur,infummisfhfligiorum coronisimponmtur,afimi
litudineftc dicuntnr,caprarum enim nafos imitantur, obtuftores enim , & bebetiores Jormas babent .gulas
reB.ts Itali uocant. de his infra.

Tympani autem, quodeftinfaftigio,altitudoficeftfacienda,utfrons corona: abextremis cy-
matijstotadimetiaturinpartes nouem,& ex eius unaparsinmediocacuminetympani confiituatur,
dum contra epiftylia columnarumq; hypotrachelia ad perpendiculum refpondeat. Coronse , qua: fu-
f ra tympanum fiunt sequalitcr imis pra:ter fimas funt collocandse. Infuper coronas fima? , quas Gra:ci
epitithidas dicunt, facienda: funt altiores oclaua parte coronarumaltitudinis.

TympanumfignificatahabctdiuerJa,proutfuis qn&que locis declarabimus . hoc autemloco tympanum
& triangulareplanutnfafligij coronicibus circumclufim , habet ftmmitatem in angulo inmedio . ibi tam al-
tum efl,quamum exnouempartibus, ex quibus conflzt iUttd Jpatittm , quod efl ab uno ad aliud extremum
cymatij, quod eil in corona. Ita en:m Vitr. ftatuit.fedprejjior aliquanto h&c forma deprehenfa efl,quare al-
tioremfaciendam non dubito itfqtie ad otlauam partem. Tlanum tympani ut infolido quiefcat, contra cpifly-
iia , columnarumq; hypotracbelia adperpendiculum rejpondere debet,ita utfi demitiatur plumbum a plano%
tangat trabem,deinde bypotracbelium columntc. fttpra tympanum coron£ funt, qu£ tympanum circumcludut.
Earttmfymmetria a coronis imisfumenda, £qualiter enim imis collocand£funt,fupra quasfima esi altiorpar-
te otlaua altitudinis coroiu . Sunt qui & denticulu m infafligio ponunt, in qua re obferuandum eft illitd , ut
ad perpendiculum rejpondeat : deorfum enim fpetlare debet , non autem cuneorum modo ad centrum me-
diumrejpondere.

Acrotf.ria angularia tam alta, quantum eft tympanum medium, mediana altiora oc"tauapar-
tcquamangularin.

Acroteria piU funt fupra tet7um,du£ a lateribus , una media,fupra quasfigur£ , imagttncttU , crtrrus , &
alia huiufmodi ad ornatumponebantur. babebant l)£ piU quadras, lyfis, truncos, & alia qu£ flylobat£. Si-
tus in quo ponuntur, efficit, ut acroteria dicerentur , quafifumm£piU:ficutftylobat£ afitu dicl£ funt . jin-
gtdaria acroteria tam alta ejfe debent ,qttamtympanummedtum: definant ac moriantur ( ut ita dicam) in
teiio ,refpondeant diretle eislineis, qit£ abcolumnisfurfumducuntur.Medianttm jlcroterium ociaua par-
tealtius, qudm angitlariafit.

Mfmbra omnia, qua: fupra capitula columnarum funt futura , ideft epiftylia , zophori , coronar,
tympana, faftigia, acroteria inclinanda funt in frontis fua: cuiufque altitudinis parte duodecima , ideo
quod cum fteterimus contra frontes, ab oculo linea: du£ fi extenf^ fuerint,& una tetigerit imam ope-
ris partem , altera fummam, quae fummam tetigerit , longior fiet. Ita quo longior uifus linex in fupe-
riorem partem procedit, refupinatam facitcius fpeciem , cum autem (uti fupra fcriptum eft) indi-
nata fuerint,tunc in afpeftu uidebuntur eflead perpendiculum, & normam.

Obferuandum es~t non tayitum proportioni , &fymmetri£, quantum afpetlui , & itenuflatifatisfaciendttm
ejfe: quare in omnibus illud prxceptum efl a Vii r. ut oculusfuas hab eatpartes. ex ratione igitur optices pul-
cherrimumpr£ceptum nobis proponit , uult enimfingula membra propendere in parte corumfttmm.t , duode-
cimampartemfu£ cuinfque altitudinis. hac de cattfa trabis planum fuperius rejpondere irno fcapo , & infe-
rius fummopr£cepit paulo ante.ratio ab optice dedtttla . Volunt Mathematici radios aboculis retladuci,
& i/iter eos certum effe interuallum , &figuramfub ipjis in coni modum ejfe, cuius acies in oculo, bafis antem
4° circaremuifam.bispofitis, eueniet angulos interdum maiores , interdum fore minores. Eadem igitur res
eculoproxima efficiet angulum maiorem,& diflans minorem. ftmilis ratio altitudinis radiorum,item &fitus*

ut dextrttm,&finis7rum, & £qualitatis,quo fit, ut qu£fub m.t
iori angulo maiora uidentur,qit£fttb minori minora appareant.
ratio eadem de alijs. Quare cum Vitru. conftderaffet , quod fi
membra plana, & retla eflent ,fuperior eorum pars remotiort
inferior uero proxima uideretur, quoniam illafub longiori,
h£cfub breuiori linea appareret, & indejpeciesfupino, & qtiafi
retro cedere uideretur. Ideo membra omnia , qu£fupra colum-
vas collocantur propendere duodecimam partemftt£ altitudi-
nis, ex parte fuperiori, pr£cepit. nam radius uicinior , angulus
maior, membrttm retlius uidebitur. quod fubfcripta defcriptio
oflendit. Vbioculus a, linca a c. radius esl ab octtlo ad
partcminferioremalictiius membri,fit illud c f. c b. linea
uero, a\b. & radius ab octtlo ad partem fuperiorem,qui lon-
gioreflradio a c. quareplanum b c, itidebitur retro cedere»
&refupinatamjpeciempr£feferet. quodfipropendeat apunffo
b. ad d. linea d a. minor erit,qudm linea b a. minusigi-
turfupina apparebit Jpecies membri iam ditli,boc autem maxi-
me animaduertendum, ubi almfunt ades, membraq ; augentur,utjymmetri£feruentur.
<*© Colvmnarvm ftriges faciendx lunt 14. ita excauata: uti norma incauoftrigis cum fueritcon-

ieda

3°

5»

IO

19

tzo L I B t Pv.

icfta, circuma£h,ita anconibus ftriarum dcxtra, ac finiftra angulos tangat , ut acumen norma? ciraim
rotundatione tangcndopcruagari pofsit. Cralsitudinesftriarumracicndx lunt>quantum adicitio
in mcdia columna cx defcriptione inucnictur.

Excauari folent columnx, muliebrcs cnimplicas neflinnt imitari Vitr. dicit. Caui,feu canalcsper longum
uar:]smodisfiimt,fedVitr. boclocoin lonias docet qitomodo fiiciendi funt . Cautis slrix dicitur,pars itero,
qitx eniinet, qitx cs~i planum auoddam inter duos cauos , slria appcllatnr . Canales za. effe debcnt, proban-
tur normx angido, qucm Vitr, acumcn uocat . nam fi angulus normxfundum mcdiumftngis,fe:i canalis teti-
gerit, &anconcs,qittfitiitbracbianormxadangulosftrtx pcruenennt, tunc tn femicirculum fere duEli cana
lcs retlc cfficitntnr, qitemadmodumfnbfcriptafigura oftcndit , in qua columnx quadrantem in plano excaua-
tum, oslcndimus . Cra/fitudines slriarum fciremits, fi ntique nobis effet nota adietlw,qux ftt in medux colurn-
na. Sed & bxc & alu multa in Vitrttuto defiderantur ,

In fimis,qua: fupra coronam in latcrt-
bus funt aedium, capita leonina lunt fculpen-
da, ita polita u ti contra columnas fingulas ea
primum (int delignata >aetcra uero scqnalt
modo difpofita ,uti fingulafingulis mcdijs
tegulis relpondeant . Wxc autem qua: erunt
contra columnas perterebrata fint ad cana-
lem,qui cxcipit e tcgulisaquam carlcftem.
Medianaautem fintfolida, utiqiue cadit uis
aqua: per tegulas in canalem,ne deijciatur
per intcrcolumnia, neque tranfeuntcs pcr-
tundat .

0 bferttandumeflboc loco lconina capita in
fimis retcres pofuiffe , eaq;pcrterebrataad ca-
nalemfuperiorem,in quem deciditplunia,ut Jle-
gyptiam religtonem tmitarentur. jLegyptii enim
recens T^ili tncrcmentum Lconc fignificabant;
T^am inundare T^ilnm , & excrefcere maxime
incipit , cum Leonem Sol ingreditur , ditplumq; l °
recentis aqttsitt ait Tierius, Sole in eo figno
commorantcfxpius exundat , qux uis aqitx per
jpatiofam jlegypti planitiem late diffufa, folum
eafertilitate grauidumredd.it ', quanon ipfi tantam indigcnx alimcnta colligunt ,fed ntagnam orbis partem
fkme leuant. propter eam uero aquarum redundantiam , quam Leonis beneficio confequife quot annis expe-
riuntur, inftitutum eft, <& apudgentes omnes uno iam confenfu reccptum , ut canales , tubiq; , & fypbones,
qui aqttameruEiant ,perterebrataforaminaini\la capitaadid locis opportunis adfcitlpifolita ,aquam im-
mittant ,qtts.indeex leoninis rittibn* euomi uideatur . Hxc ille ,ut autborifuo , quod fuum eft reddatttr.
Jta infimis leonina capita a lateribns ponuntur, quemadmodum notatum efl in latere templt fuperioris, ubi
podium collocatitm eft. Cxterum fciendum eft quod non ornnia capita Leonina perterebrataadcanalem rc- 40
fj>ondebant,fed ea tantttm, quxfupra columnas fingulas adfculpta erant , nam mediana crat folida . I{atio
intius eft in promptu, quoniam fub medianis erant intercolumnia , & loca, qua bomines pcrtratifibant,quod
ft a leoninis capitibus imbrium aqux demitterentur, tranfeuntes pcrfunderentur; quare fkUum esl,uteafo-
lida ejfent,reliqua contra columnas perterebrata.

Aedium Ionicarum quam aptifsime potui,difpofitiones hoc uolumine defcripfi . Doricarum au-
tem, & Corinthiarum, quaHint proportione,infcquentilibroexplicabo.

Excreue rat liber in magnam amplititdinem, quare , ut txdium leuaret , abfoluit eum , & quid tranfegerit,
e-r quidpoflea tranfigendum reftet, ollendit. 1\os ad reliqua . Tofitaprimum defcriptione trabis , 70pbori,
coronx, ^rfitftigij loni(igeneris,in qua epiftylium eft.

jt. Trabs

&m

20

3°

*P

5°

€0

„4. Trabs, epiJtytiuM,
1. primafafaa.
z. Jecunda fkfcia.
5. Tertia fafcia.

B. cymatiim epntylij.

C. yppborm puluinatm.

D. cymatium xppbori,
£. pentiadm.

T t ti T . I :,F S.

0. Interfeclio.

F. cymatium demicidi.
C. corona.
L. Fafligium.
K. tympanmn.

1. lAcrotcria.
H. fim<£.

nr

Finii Tertij Libri.

I M. Vitr.

111

M- V I T R V V I I D E

ARCHITECTVRA

LIBER Q^V ARTVS,
<2>rocemiwn-i.

?0

V m animaduertiflcm , Imperator, plures de Architectura pra:cepta, uolu-.
minaq; commentariorum non ordinata, fed incepta,uti particulas crrabun
das reliquiflfc : Dignam & utilifsimam rem putaui , antea difciplina» cor-
pus ad pcrfcfcam ordinationemperducere, & prarfcriptasin fingulisuo-
luminibus fingulorum generum qualitates explicare. Itaque,Cxfar,primo
uolumine tibi dc officio cius, & quibus eruditum efle rebus Archite&um
oporteat,expofui. Secundo de copijs materia:,ex quibusardificiacon-
ftituuntur, difputaui . Tcrtio autem de xdium facrarum difpolitionibus,
& deearum generum uarictate, quasq;,& quothabeant fpecies.earumq;,
qua: lint in fingulis gcneribus diftributiones, ex tribusq; geneiibus , qux fubtilifsimas haberent pro-
portionibus modulorum qualitates , Ionici generis mores docui . Nunc in hoc uolumine de Doricis,
Corinthijsq; inftitutis,& omnibus dicam , corumq; difcrimina, & proprictates explicabo.

Libro quarto abfoluitur ncgocium uniuerfttm, quod adpublica opera , & qu£ ad religionem pcrtinent.
Quare cumratione aVitruuio futlum pitto, cum huic libro proamiitm,quemadmodumrcliquisnon appofue-
rit . ut enimfatietatemfitgeret,tertio librofincm impofuit, cum iam inceptam materiam perfequi deberet. Di-
tlum igitur efl in tertio , quicquid ad lonicumgcnwpertinebat,fedpriusfigurarim sdittm a(pec7w,tanquam
principia,(pecics,diJpofitionesq; conflituu. mox fundationes , & ornamenta columnarum , qu£q; fubtiliffi-
rnashabcnt proportionibus modulorum qualitates,abfolutafunt. In qtutrto de Corintbijs, Doricisq; inflitutis
dijputatur. &primo capite origines, & inuentiones colitmnarumperquiruntur,& Corinthiumgenus abfolui-
tur . Infecttndo de ornamentis , qutefuper columnas imponuntur, differitur , a quibus principijs , & origini-
bus funt inuenta, dcq; totamateriationc&tcffo.fequenticapite de ratione Donca pr£ceptadantur,capi-
tulitm,trabs,triglypbus, corona, dcfcribitur. Disirtbutio uniuerfa eius gcneris osienditur.flr'i£ dejignantur.
Quartodeinteriorecellarum,&pronaidiftributioncfermo inflituitur . Quinto quod ad decorem pertinct,
cxigitur, de adibus fcilicet conslituendis fecundum regiones . Sexto dc osliorum , & antepagmentorumfacra-
rum sdium rationibtts, triaq; osliorum gencra traflantur Doricum, Ionicum, jitticurges. Quoniam ueroge-
nera aliqua xdium fupercrant , ut de omnibus diceret capite fcptimo Tufcanicas,rotundas,& compofttas &des
collocat. poflremo tandcm aras, quarum cattfa xdcsfiunt, brettiter imponit. Vniuerfumq;facri &dificij genus
concludit . Qttanquam ueroproamium qucmadmodum reliqttis uoluminibus , etiam quarto non apponit, cfl
tamenqttodaduertendum fitin hac propofitione .nam cum doceat de qttibtts dtclumfit , & de quibus dicen-
dwn,figura tititur ad perjpicttitatempertinente.vbi autem dicit. \Tcrtio de adiumfacrarum di(pofitionibus,l
innuitfigurarumajpetlus . ubiautem dicit \&de earumgencrum uarictate , f inteUigit adiitm fpecies ab
intercolumnus fumptas, in quibus,&illa intelliguntur, quasq; & quothabeant fpecies, earumq; qtt£ funtin
fingulisgeneribus dislributiones.

De tribus generibus columnarum, earum^ origme, &in-
uentione . Cap. I.

Olvmnae Corinthix, pmer capitula, omnes fymmetrias habent , uti Ionica:, fed capi-
tulorumaltitudinesefficiunteas pro rata excelfiores , & graciliores, quodlonici capi-
tuli altitudo, tcrtia pars cft crafsitudinis columns. Corinthij tota crafsftudo fcapi. Igi-
tur quod dua: partes e crafsitudine columnarum capitulisCoriHthiorumadijciuntur,ef-
iciunt excelfitatc fpeciem earum graciliorem.Cxtera membra, qux fupra columnas imponuntur,aut
eDoricis fymmetrijs,aut lonicismoribus in Corinthijs columnis collocantur: quod iplumConn-
thium gcnus propriam coronarum, reliquorumq; ornamentorum non habuerit inftitutionem, fed aut
c triglyphorum rationibus mutuli in coronis, & in epiftylijs guttx Dorico more difponuntur : aut ex
Ionicisinftitutiszophorifcalpturisornati cum denticulis,&coronisdiftribuuntur. Itaegencribus

duobus capitulo interpofito, tertium geuus in operibus eft procreatum.

f " * •■ Corintbitc

20

jo

4P

5o

69

IO

Q^ V ^i i^ T V S. I2j

Corinthi£coltmti<:regid<efunt,pritnoquodnondifferuntablonicis, quatenus in fymmetrvjs conueniunf
fed capitulorum altitudine dijcrepant. nam capitulum Ionicum tertia crajfitudinis columnx conflat . Corin-
thumi tota craffitudine . Tertia autern craffitudinis colunmx conflare Ionicum dixit capitulum, non enume-
rando infcriores uolutarum partes , nam dimidia crafjitudine conflare dixerat librofuperiori.fedah abaco ad
apophygim tertiampartem hoc loco intelligit : uolut£ enim funt ornamenta , non partcs capitulorum . hinc
igitur eji qv.od Corinthia columna duarum partium adietlione, qu& fit in capittdo,gracilior fit , quam lonica.
jllia rcguia ejhquod catera membra, quxfupra columnas imponuntur, ut trabes , %ophori,coronsi,fixfligia,
& huiujmodi, aut e Doricisjymmetrijs, aut lonicis moribus in Corinthijs columnis collocantur ; & ratio eft,
quia Corinthium genus a capitulo tatnumnominatumesi , ut infra dicetur.nec propriam coronarum ,reli"
quorumq; ornamentorum habuit injlitutionem. Cum ueronihil habeat proprium, oportetut aliunde fumat.
fumit autem a triglyphorum ratiombus,id esl a Doricogenere;nam opus triglyphorum Doricum intelligit,non
fumit autemtriglyphos. nullibi enim in antiquorum operibus repertum esl genus Corinthium triglyphos ha-
berc,fedfumit in coronis mutulos,& in cpiflylijsgnttas; mutuli autem perinde ac triglyphifunt; nonfunt, ati-
tem tr:glyphi,fed triglyphos imitantur. Itemguttx M# hoc loco intelliguntur, non qu&fub triglyphis,fed quA
fnb corona coliocantur , noflrifufaiuolos nocant, ignorantes ornamentontm originem . Sumit etiam ab[lonicis
moribus %ophoros fcalpturis ornatos, denticulos, , & coronarum difiributiones . Ita e generibus duobus ca-
pititlo interpofno tertmmgenusin openbus eflprocreatum.

E Colvmnarvm ciiim formationibus trium generum fafts funt nominationes. Dorica, Ioni-
ca,Corinthia. e quibus prima,&antiquitus Dorica eft nata. Namq; Achaica, Peloponefioq; tota

10 Dorus Hellenis, & OpticosNymphajfilius regnauit. Isq; Argisuetufta ciuitate Iunonis templum
xdificauit , eius generis fortuito formar fanum . Deinde ijfdem generibus in caueris Achaise ciuita-
tibus,cumetiamnum non efTetfymmetriarum ratio nata. Poftea autem quam Athenicnfes ex re-
fponfis Apollinis Delphicijcommuniconfiliototius Hellados,tredecim colonias uno tempore ini
Afiam deduxerunt, ducesq; in fingulis Colonijs conftituerunt, & fummam Imperij partem Ioni,Xu-
thi,& Creufxfilio dederunt,quem etiam Apollo Deiphisfuum filiumin refponlis eft profeflus, isq;
eas colonias in Afiam deduxit , & Caria: fines occupauit,ibiq; ciuitates amplifsimas conftituit, Ephe-
fum, Miletum, Myunta, (qui-olim ab aquacft deuorata, cuiusfacra,& fuffragium Milefiijs Iones
attribuerunt ) Prienem, Samum, Teon, Colophona, Chium, Erytheas, Phoceam, Clazomenas,Lebe.
dum, Meliten. Hxc Melitepropterciuiumarrogantiam,abijsciukatibus bello indi&o communi

3° confilioeftfublata,cuiuslocopoftea Regis Attali,& Arfinoes beneficioSmyrneorumciuitasintef
Ionas eftrecepta. Hsciuitates cum Caras,&LelegaseiecilTent,eam terra: regionem a Duce fuo
Ione appellauerunt Ioniam. Ibiq;ternplaDeorumimmorta!iumconftituentescceperunt fanaxdi-
ficare. & primum Apollini Panionio ajdem ( uti uiderant in Achaia ) conftituerunt , & eam Doricam
appellauerunt, quod in Doricon ciuitatibus primum factam eo genere uiderunt . In ea xde cum uo-
luifient columnas collocare, non habentes fymmetrias earum, & querentcs quibus rationibus efficere
pollentjUti &ad onus rerendum eflentidonea:, &inafpecru probatam habcrent uenuftatem,dimenfi
lunt uiriiis pedis ueftigium , & cum inucniffent pedes fextam partem efle altitudinis in homine, ita in
columnam tranftulcruntj&quacrafsitudinefcceruntbafinifcapi, tantum cam fexies cum capitulo
in altitudinem cxtulerunt, ita Dorica columna uirilis corporis proportionem, & firmitatem, & uenu-

40 ftatemin aidificijspraeftare ccepit.

Tidchram nobis natura occafionem dedit, ut arsperfetla, & abfoluta ejfet,cttm humani corporis formam
nobis propofuit . nam nnmero , terminis, fitu , & collocatione partium in re nobiliffima mirumfingularispul-
chritudinis exemplarprxslitit , effecitq; ut corpora longe quamuis dijfimilia , pulchra tamen , & abfoluta ef-
fent, unde uenuflates, &pulchritndines plures ort&funt . nam certo , & confliluto partium numero fuis ter-
minis refpondentem natura pidchritudinem coniunxit, nihilq; pr.tt ermifit,quod proprio, & accommodatofi-
tu , l ocoq; non ejfet . nam inueniuntur qttidem corporagracilia, qux cum deletlatione conjpicimus, qu£dam i-
tem crafjiora, necpropterea dijplicent . nonnulla etiam inter hxc media collocantur, qux pulchra,& uenuHx
funt . qttatenus in omni refummum, medium,injimumq; reperitur , &fingidafuis membris perficiuntur.Hnnc
igitur naturx tanquam librum intuentes nobilcs iili jLrchitctli tria Adificandi 'fimplicia genera conflituere >

• 5 o finemftngulorumgenerum optime perpendentes . nam id quod ad onera tenenda aptius efl , Doricim nomina-
runt, quoniam a Dorienfibm prrmtrm inuentum cfl . Jltgracdim,fubtdimq;genus , quodq; ornamentaplu-
rafufciperet, Corinthium dixere . Medium uero Ionicum, ab Ione, ut inquit Vitr. appellauere . Sed utquod-
quegenm haberet unde placere pojfet, diligenter confiderare ccsperunt, quos numeros,qms terminos, quxsq;
dijpofttiones, partesq; habere oporterct . Cum igitur conjiaret corporis humani diametrum ( ttt bene ait Jll-
bertus ) ab uno ad aliud latwsfextam totius altttudinis occupare , ab umbilico etiam ad renes decimam ; ab
hac renatlijunt occafionemmenfurarttm.naminuenientes , quod columnarum alix, ft altitudinis decimam>
aiiicfifextam crafitudini darent , ex innata ui, qua iudicare pojfumus, tantam crajlitudinem, tantamque lon
gitudinem nonplacere, cosperunt ratione, &■ mente medium inter excejfus perquirere , quod deletlare pojfet .
Jldproportiones igitur conuerft, compofucre fenarium cum denario, & fexdecim confecere,& eamfttmmam

(o Aqualiter partientes, otlonarium rcddiderc , qui numcrns xquc afenario ,&a dcnario diflat . 1?lamit inuen

L z Xum»

IO

IO

IVf l l * 2 K

tnm, quod c~ exprricntia comprobauit . Heo altitudini columnx o&opedis diametros dedere , eamq; ab au-
thoriuus lonicam nominartmt . Indc minorem numcrum , hoc eslfenarium , cum medio, id csl oclonano con-
iungentes funmiam quatuordccim fecere , quam xquc diuidentes ,fcptenarium collegere ,fecundum qucm mt-
mcriim Dores columnam conflitucrc . Dcmum mawrcm terminum, id cft denariim cum codem medio compo-
tientes , deccm & oclorctulcrc . quam fummam indtiasxquas partes diftribuentes , nouenarium habuere.
qncm numerumgraciolionformxtnbucntes, Corinthiumgenus effecerunt . undeautem Cormthij uocabulum
defumptumfuit, dicetur tnfra . T^on esl autcm quod quis a me quxrat hoc loco , ut qux a Vitr. dicuntur Tli-
nij,Strabonis, Taujanix, al:orumq;authoritatibus confirmem , nam quicquid ipfi dixere , authoritate Vitru-
uianapotius confirmandum eft . Tlmius tamcn de columms loquens , ait quatuor earum generaeffe. Qu£
fextam partan altitudinis in craffttudinc ima habcnt , Doncx uocantur : qu£ nonam lonicx : quxfcptimam
Tufcariicx . Coritithijs eadan ratio, qux lonicis . Sed cum dicat infcrius quod diffcrunt columnx Ionicx aco-
lumms Corinthus, dicit eri.m,& differaitta, quoniam capitulis Corinthwrum eadem esl altitudo , qux colligi-
tur craffitudine ima, idcoq; gracdtorcs uidentur . lomci enim altitudo tertia pars efl crafjitudinis ; uidctur lo-
nicam columnam ollauam partan habere . & non nonam . Sed noUan tanta rcligione altitudines columna-
rum conftitui, cum tanpusjit intcrdum longiores efficere . namfupa-iori uolumine, cum de diflributione pycno
flyli,diaftyli,fityliq; dijfercret, tit uifui,& ajpecim fatisfkceret,decem quoqne crajsitudines altttudinibtts co-
lurnnarum dcdit . quare obfcruandum esl, ncfuperflitioftfimus, dmn rcligioft ejfe nolumus.

Item pofteaDiana:conftituerea:dein , qua;rentcs noui generis lpeciem , ijldem ueftigijs ad
muliebrcm tranfhilerunt gracilitatem , & fccerunt primum columna: crafsitudinem al titudinis octa-
ua partc, ut haberct fpeciem excclfiorem . Bafim fpira (uppofuerunt pro calceo, capitulo uolutas, uti
capillamcnto concrifpatos cincinnos prarpcndentes dextra, ac (iniftra collocauerunt , cymatijs & en-
carpisprocrinibusdifpofitijs, frontesomauerunt.-Truncoquetoto ftrias,uti ftolarum rugas ma-
trenalimoredemiferunt. Itaduobus difcriminibus columnarum inucntioncm unam uirililineor-
natu nudam fpecic , alteram muliebri fubtilitate , & ornatu, fymrnetriaque funt imitati . Poiteri uero
elegantia, fubtilitatequc iudiciorum progrclsi , & gracilioribus modulis dcleccati , feptem cralsitudi-
nisdiametrosinaltitudinem columnse Dorica* , Ionicas odto femis conitituerunt . id autcmgeuus,
cjuod Iones feccrunt, primo Ionicum eft nominatum .

Facile eft inteUigere,ft Vitr. credimus, credere autem debemus , quod dicitur de Ionicx columnx fymme-
tria, ac inuentione, cui bafimpro calceo conflituere, cjr capitulo uolut.ts, qux capillamentum imitarentiir, ac
concrijpatos ancimos hinc inde prxpendcntes addidcre . infuperq; cymatia,& florum,frond:um,frucluumq; 3*
contextus, quos encarpos Grxci, nos fcftoncs appeUamus , appofucre ornatus caufa. atqueid eft,quod tertio li
bro ecbinos appellari diximtts caflanearum, & ut nihil deeffet , quanadmodum in altitudine columnx mulie-
brangracilitatan referri uolucrunt,ita etiam mulierum ornamenta paffvm addiderc,columnasque Hriatasfe
cerunt, ut rugas , &plicasflolx muliebns eo modo imitarentur . Indefubtilioribus modulis deleilati fepti-
mam Doricx , oclauam , & dimidiam crajfititdinem Iomcx columnx dcderunt , cirfecundum esi natumgenus
columnarum ab Ionibus nominatum . Tertiumgenus es~t Corinthium . Tlinius addit qnartum Tujcanicum,
& prxtereafunt qux uocantur atticx columnx quaternis angulispari laternm interuallo . Sed nos ad Vitr.

T E R T i v m ucro quod Corinthium dicitur, uirginalis habet gracilitatis imitationem,quod uir-
gines propter aetatis teneritatem gracilioribus membris (igurata: , erFeCtus recipiunt in ornatu uenu-
ftiores. Eiusautemcapituliprimainuentiolicmemoraturelle fada. VirgociuisCorinthiaiamma 4°
turanuptijsimplicitamorbodecefsit . poftfepulturameius,quibus eauiuapoculis dele&abatur nu-
trix collecta , & compofitain calatho pcrtulit ad monumentum , & in fummo collocauit,& uti ca per-
manercnt diutius fub diuo , tegula texit : Is calathus fortuito fupra acanthi radiccm fuerat collocatus.
Interim pondereprcfTa radix acanthi mcdia folia , & cauliculos circa uernum tempus protudit , cuius
cauliculi fccundum calathi latcra crefccntes ,& ab angulis tegulx ponderis necefsitate exprefsi flexu-
ras in extrcmas partes uolutarum facerc funt coa&i . Tunc Callimachus , qui propter elegantiam , Sc
fubtilitatem artis marmore* ab Athcnienlibus Kachizotecnos fuerat nominatus , prseteriens hoc mo-
numentum , animaduertit cum calathum , & circa foliorum teneritatem , deleclatusq; generc , & for-
mac nouitate, ad id exemplar, columnas apud Corinthios fecit, fymmetriasque conltituit,cx coque in
opcrum perfeclionibusCorinthijgcncrisdiftribuit rationes. Jo

Et hxc quoquefaciliafunt,in aliquibusautemcodicibuslcgitur catatecnos, alij leguntTexitccnon, quo-
Tiiam fubtiliter poliebat operafua , &forte cum Vitr. quadrat. Ttinius uidctur habere cachi%otecnos . quo-
niam nimqudmftbi CaUimachus fatisfatium putabat in opere,fanper habebat aliquid quod reprehenderet.

E i v s autem capituli fymmetria lic clt tacienda , uti quanta tuerit crafsitudo ima: columna: , tan-
ta fit altitudo capituli cum abaco . Abaci latitudo ita habcat rationem , ut quanta tueri t altitudo , bis
tantafitdiagoniosabanguloadangulum . Spatiaenimitaiuftas habebuntfrontcs quoquoucrfus.
Latitudinisfrontcsfinuenturintrorfusabextrcmisangulisabacijfuaj frontis latitudinis nona, adi-
mum capitulftantam habeant crafsitudinem , quantam habet fumma columna , prxtcr apothefim , &
aftragalum . Abacicrafsitudofeptimacapitulialtitudinis. Dcmptaabaci crafsitudincdiuidaturreli-
qua pais in partcs tres, ex quibus una imo tolio detur, fecundum folium mediam. altitudioem teneat . 6o

Cauliculi

Q^ V ji ^ T v s.

125

JO

CaulicHli eandem habeant altitudincm, e quibus folia nafcuntur proiecta, uti abacum excipfant: quae
ex cauliculorum folijs nata» procurrant ad extremos angulos uoluta; , minoresq; hclices floribus ( qui
jntra medium frontium abaci funt ) fubiecti fcalpantur . Flores in quatuor partibus, quanta erit aba-
ci crafsitudo, tam magniformentur. Ita his fymmetrijs Corinthia capitula fuas habebuntexactio-
nes . Sunt autem , qua; ijfdem columnis imponuntur, capitulorum genera , uarijs uocabulis nomina-
ta , quorum nec proprietates fymmctriarum, nec columnarum genus aliud nominare poflumus,fed
ipforii uocabula tradu&a.&commutata ex Corinthijs,& puluinatis, & Doricis uidemus,quorum fyrn
metrij funt in nouarum fcalpturarum translats fubtilitatem .

;o

5»

40

5°

Capitult Corinthij inuentione oftenfa, ad eiufdemfymmetrias uenit Vitr. Habet Corinthbtm capitulum aha
cnm,folia,helices, & uolut w, quxfifuis locis ponantur,<& uenufte* incidanturpulcbemmamjpeciemprdfe-
rent. Qupmodoautemidfiatoftendam. Sumitur integra columnx diametros ima , eaq; altitudini capituli
datur,in qua altitudine abacus includitur fecundum Vitr. Sed obfernatum eft uenuftiorem (peeiemfeclufo abx
cofieri altitudinemcapituli crajjitudine imi fcapi . Latitudofeu quadra abaci ita facienda ejl.ducenda duA
€0 fimt linex,fefe ad angtdos retlos mterfecantes, & diduclo cir cmo quantum eji alfitudo capitidi , pedeque cius

l 3 pofuo

IO

10

Ilff I I J I n. •

po//fo in dectiffationispitntJo in omncs quatuor partes transfercnda eflaltitado capituli,qux partes qnadra-
tn<H confiititcnt , (i rt itis Imcis coniungantur. tanta crgo erit latitudo capituli. atqitc id eft, quod Vitr. dicit.
| ^ihicii.ititudo ita haheat rationcm,vt quanta fuerit altitudo , histantafit diagonios ah angulo adangtt-
Iiuh. I Frontcs uero latitudinis incuruari debcnt,non enhn diretJx, qitemadmoditm in reiiquorum capitnlo-
ritiu ahacts dttcendxfitnt,fedftnuandx introrfus, ita ut in medijs fiontibtts nona pars totiits iatitndims intror-
fus canctitr,quodboc modofiet. linea frontis ftt a b, in notiem partes difinhuta,e qmhns una admcdutm
trasfertur, ubi d. qnx adpcrpendicuiumcadat fiipcr a b, &fttilla c, & qna rationc tribus datis pun-
f;is cnnriiminuenititr ,perdecitffatione7n itbifunt iiterx c. g. b. eadem &hoc loco datis puniJis a, c,
b, centrum inueniatitr per decuffationcs. Ccntrumigitur eritinlinea c d. uhiesi litera f. inqtto poftto
circini pede, & didutlo ad alterttm cxtremorum puntJorum a, uel b, ducaturlinea circinationis , & itx
finuabititr fions abaci, ita tamcn ut non penitus adextrema perucniat, id esl ttt cornuain angulum deftnant.
ita enim obferuatum eft in antiquis operihus. Capitulum Corinthiitm cft tanqitam uas prxaltum , imitab.itnr
entm calathum, ( de quo Vitr. ) & afitndo adfummum dilatatur . ita nudum ah Italis campana aftmilitit-
dine normnatitr . Fitndits xqttat jimmi fcapi contraftionem, labrumfiimmitm ampliatitr, itt ait Vitrtl. fitper-
ttcftititr vas, & calatbus boc modo . Diuifa capituli altitudine in partes feptcm,una ex vs ahaco relinqiiitur.
reliqux feptem iu partcs xquas tres diuiduntur,ima earum primo daturfolio, mediafecundofolio,fumma caa-
luiilis , aut fitslis > qtti emittunt folia ahacitm compleilentia , ita ut ttolntx, qttx a caulicorumfolijs nafcim-
tur, ad cxtremos ahaci angulos perueniant,fcd minores ttolntx , helicesq; in interiorem partem ad mcdiumfnb
flore ftetlantur . Flores tam altiftnt , quam ahacits craffus efl.fed ttt in anttqitis operibus obferuatitm esl lon
giores aliqttanto, qudm altioresftnt. opus cft igitur bene deformare calatbttm, & enmfolijs fuperueftire, & a
folijs cauliculos eos enafcentes ducere, a qnibits minorafolia emittimtur , (jr a minoribits folijs maiores , &
minorcs uolutas exfurgere, maiores ad angulos ahaci in fefe conuolutas, minores ad medium abaci fubflore
pcrucnirc, cr ita itcnitftatem babcbit capntdifymmetria . Folia uero acanthttm , brancam vrftnam ttocantt
imitabuntr.r . Sttnt&alia folicrum genera, ejr figilla , quibits antiqui in) capitulorum ornamcntis v.fifitnt,
qux aliunde fv.as habent rationes, de quibus diccrc longum effet.fatis eft oftendiffc fontes , undc capitulorum
Corintbionm ornamenta, ingcnio ,foicrtiaq; inuentafunt,& diagrammate capitulum dcfcripftffe. ut px-
tet inferins.

De ornamentis columnarum: Cap. II. J°

Voniam autcm de gcneribus columnarum origincs,& inucntioncsfupra funt fcriptar,
non alienum miiii uidctur ijs rationibus, de ornamcntis corum quemadmodum funt pro-
gcnita,&quibusprincipijs,&:originibusinuentajdiccre. In ardificijsomnibus infuper
collocatur matcriatio,uarijs uocabulis nominata. Ea autcm uti in nominationibus, ita in
re uarias habct utilitatcs. Trabesenim fupra columnas , & parafratas,& antas ponuntur. In contigna-
tionibustigna, &axes, fub tcc~tis,fimaiorafpatia funt ,co!umenin fummo faftigio culminis, unde &
columnje dicuntur , & tranftra,& capreoli . Si commoda coIumcn,& cantherij prominentes ad extre-
main fubgrundationem. fupra cantherios templa, deindc infupcr fub tegulas alferes ita prominentcs,
uti parictcs proicdiuris corum tegantur. 4

Qnemadmodian colitmnarum ornamenta fuperiori lihro profequntiis eft Vitnt.ita hoc loco rationem reddit
ornamentorum omniitm, quxfitpra columnas coUocantur, rationem , originem, initcntione?n uocahitlorumq;
diuerfttatem eorttm excquitnr, qttx res maxima animadtterfione digna cl\ , quam qtti ignorant , ncccffe csl m
tnaximos crrores lahi,qui fciunt egregias comparant in operihus aitthoritatcs . Cerrtum igitnr eft(utfxpe di-
xi ) a neceffttate ad magnificentiam, & luxitm xdificationem proiteciam fitiffe . J\atura nohis necejfitatem
iniecit , fed magnititdo animi deccrtans contcntionibus fupcrare nitens , opcritm [plendorem profeqttnta eft .
Sed inuentioncs, augitmentaq; opernm, vjs rehits innitcbantnr. qnx natnra prius talia effe debchant . Idco ni-
hil in ornamentis pofuere, cuius rationcmplene reddere nonpoflent , ab ijs rebus defnmptam , qitx neceffitate
priitsfktix fttcrant. £htod quomodo fatlumftt Vitr. oftendit. Eretlafionte , lateribitsq; ea ratione , qua di-
{lum efl, afundamentis adfttmmos parietes oportehat contegere,utfinemfttiim xdcs confequcrcntur . In tetlo ?°
prouidendum erat, ittparietes conttnercntitr, & una colligarentitr. retlttmq; commode reqniefceret . Quare
( uthoc reilc fiat) fciendum csl uniuerfum boc opits materia conflare , quxmatcriatio dicititr. Sciendttm efl
etiam quid quodque nomcn in materiatione habcat, quis memhrorum cffetlits , quis partimn fitits , qux ratio
fit. unde conftderanditm efl quam magnicm iliudfpatium ftt, qitod tegi dcbct. nam interdum magna, interdum
parua jpatiafitnt , quemadmodum xdiumpoflulat ampiititdo; idco bt tefiorum cvlligationibits plura interdttm,
intcrditm pauciorum artificia requiruntitr . Infupcr columnas,paraflatas, & antas trabes quxdam parux col-
locantur, bos tigna uocat Vitr. & axes, qux tabulx funt fetlx , pari forma pomtntur , atque in ea re omnis
materiatio conucnit . Sedfi tecJumampliitsjpatium continebit, mfitmmitate columnis trahsper longum po-
nitttr, columenhoc latine dicititr, colmellum noflriuocant,aquo tanquamnatiproducitntitr omnia tetJiliga-
menta, quemadmodum afpina pifcium ntaiori,reltqux omnes proficifcuntur . Hmcforte illnd, quod defkmiltjs 69

dicitur

£ V J. ■ J^; T V S.

117

dicitnr aliquem effe ex boc uel itto colnmello .funt etiam , & tranftra, & clauiculf , qux capreoli dicimtur x
fimilitudinepampinorum, quiaficut capreoli uites, ita clauicuU ittx, cantherios completlimtur. Sed tranftra
funt tranfuerfx. trabes, catenx uulgo dicuntur, atque HU funV,fuper quibus trabes quiefcu nt , vt etiam noslro
utamur loquendi more. H<£c,fiparietes ampiofpatio dislabunt, obferuanda funt :fedfi commoda eriint fpatia,
ncc pcriculum imminebit , ne materiatio diffoluatur,fatis erit colnmen cum cantherijs . Sunt autem cantherij
tbbngalignaaculmineadlateraufqueadfubgrundia decedentia fuper cantherios , quorum difpofitio uni-

19

ia

J«

40

5»

tfo

J.. funt Cantherij. B. Columen. Vbiueroamplafuntffratia. C capreoli.
I. sljferes. Q. Tempk. IntegrabtsccompofitiOiteftumnominatur.

utrfam

IO

Ji8 L I B E ^

uerfani triremem oflcndit , templa impommtur . Tempialia , qux Itali uocant , quxfunt trabccitU ad cantbe-
rios tranfttcrfx contrateCu frontes .Jitpratempla ajjercs ;funt autem afferes ligna qnatuor digitos crajjh,
quxjnpra tcmpla ,ficut cantherif injra ponuntur . hisjitper imponuntur tegttlx , a tcgcndo ditlx , quorum ca-
pitajibi rcfpondentia in media ajjirnm craffitudine requicfcunt. Atque bxcfunt,qux nccejittas nobis oftcndit,
tum ut teclitm dcpliteret , namjiplanum cjfet , itim niumm , atque imbriumferrc non pojfet . tum ut apaneti
bus aquas arceret , &■ optimc colligatum, firmitatcm prtslaret . Ita unaquxque res , & locum, &genus ♦
eJr ordincm proprinm tuetur . Locv.m tttctur , quia bxc ihfia tllafitpra ponuntur . Centts , quia alio modoft
commoda, aliafi amplafunt (Jatia, utimur . Ordinem, quia quxprimo imponenda funt,prmw imponuntur ,
nec afjercs ir.fia cantherios , nec templa,ftb cofdem collocantur. E qttibus rcbus, cjr a materiatura fabrilt
in lapidcis, & marmorcis xdiitmfacrarum xdificationibus arttfices dijpojitioncs eorumjcalpturisjitnt imita-
ti,& eas inuentioncs pcrfcqnendas putaueritnt:idco quod antiqiiifhbn quodam in loco xdificantcs,cum ita ab
intcrioribtts parictibits ad extrcnas partes tigna prominentia habuijfent collocata, intertigniaflruxerunt,fu-
praq; corovas cj- fafligia ucrw.sliore fpecicfabrdibus operibus ornauerunt .Tumproictluras tignorum,quan-
tum eminebant, ad lineam, er pcrpendiculitm parietumperfecuerunt. qux Jpecies , cum iuuenufta ijs itija ef-
fct , tabcllas itaformatas, uti nttncfiunt triglyphi, contra tignorumprxcifiones injronte fixerunt, & eas cx-
ra ccrulea dcpinxentnt , itt prxcifiones tignorum teclx non ojfenderent uifum . Jlntequam neniam ad ea,
qux hoc loco dicnntnr, dcfcrtbam utriufque tetli, & commodi , & ampli rationem.

Dixcrat Vitr. infuper, colunmas, antas, grparaflatas trabcs imponi , &-fipra trabes tetlum . partefque
explicauit, & rationes cidminis : nunc ojlendit, quomodo ab illis partibns ornamenta defumptafttnt . primo in
operibus c materia , deindc e lapidibits confeclis . in materiatione igitur , & contignatione antiquifhbri , id io
tsl artifices , ( fkbri enim nominc artifcx omnts intelligitur ) fed Im>c loco fhber lignarius , uel xdificator in-
nttitnr, antiqut ergofabri in xdificijs trabes ducebant apariete ad panctem , inter quas Jpatia relinqucbant,
trabinm ncro capita extra panetes promincbant, coronis & fhfltgijs ornabant ,fed quoniam indecoram Jpe-
ciemprominenti atrabium capitaprxferebant , ea adpcrpendicidumparietitm, qt murorum, ne amplius ex—
tarent , fecabant. tabcUasq;figcbant, utprxcifiones tignorum, & trabium non ojfenderent uifiim Tab cllx
autemillx cxraccrideadepttlx,triglyphosreferebant.funt atitem triglyphi membra tribas canaliculis ex-
cattata, fitb quibitsguttx coUocantur, ttt patet in operibus Doricis. Sed hxc qux haclcnus ditlaftr.t, in ma-
teriatione , &■ contignatione obferuata inteUtgimus. quxfequnntur ad lapidca pertment. Cxra autem depin-
gebatur, inurebatttrq; pitlura.namcxraignirefoluta penicilbdata tttebantitr : cncaitfluera honnu.lt uo-
cant. de qitibus Tlin. • i°

Ita diuifiones tignorum tectjjtriglyphorumdifpofitione, intcrtignium, &opamhabere in Do-
ricis operibus caeperunt.

Ex capitibits tignorumfetlis ,&ubellis cxradcpitJis,itcm ex Jpatijs , quxinter ttgnos erant,qux inter-
tignia dicuntur, translatxfunt rationes triglyphorum in opera Dorica , itt jciamus rationem reddere , nnde
metopx,& tnglyphi origtncm duxere .metopa enim fpatium inter tigna oslendit . Opxenim funtttgno—
rum citbdia.

Postea alijinalijsoperibus adpcrpendiculum triglyphorum canthcrios promincntes proiecc-
runt , eorumcj,- proicduras finuauerunt.

//; operibtts ligneis, alij quoque/abrifitere , qui contra triglypim infupcrponentes canthcrios, eos promi-
•nercfacicbant, r> eorumproictluras infinuabant . promincre euimuolebant,ut aqua longe arceretur , <gr 4°
ftnuabant, ne inuoluerentur guttx. inpartcm intcriorem , ex quarum rerum imitatione , quid fatlum Jit, do-
cet Vitru.

Ex eouti e tignorumdifpofitjonibustriglyphi,ita c cantheriorum proiecturis.mutulorum fub
coronis ratioeftinucnta. Itaferc' inopcribuslapideis, & marmoreis mutuli inclinati fcalpturis de-
formantur,c]uod imitatioeftcanthcriorum. Etcnim ncceflario propterftillicidia proclinati collo-
cantur.Ergo& triglyphorum,& mutuloruminDoricisoperibus,ratioex eaimitationeinuenta clt.

Qucmadmodum triglypht tignorum capita, ha canthcriornm proietluras mutitli refcritnt. & Dorici ope-
ris ornamentaperfeda . Mutitliautcmfub coronis ponuntur,& non in T^aphoris . Mittitlorum ratio ( utfu-
pra ditlitm cft ) a Doricis ad Corinthia opcra translata efl. Sed in Doricts ita dcformatur, ut cum triglyphis
ftarepoffit,in Corinthiis minime . Ornamentum uero hoc in Doricis ita deformatur,ut fubietla oflcnditjigura. $o
ubi >A. mutuli. ubi B. triglyphi.

N o n enim qucmadmodum nonnulli crrantes dixerunt fcneftrarum imagines effe triglyphos , ita
poteftcfle, cjuod inanguliscontracj; tetrantcscolumnarum triglyphi conftituantur, quibus inlocis
omninononpatiunturresfencftrastieri. Diflbluuntur enim angulorumin aedificiis iunctur.x,liin
his fuerint fencftrarum lumina relicta ; ctiamq; ubinunc triglyphi conftituuntur , fi ibi luminum fpa-
tia, fuifl 2 iudicabuntur,ijfdcm rationibus denticuli in Ionicis fencftrarum occupauiflc loca uidebutur.

Aedtficiorumangiditanquamojfafirmi ejfe dcbcnt, quarc errant maxime , qui feneslras in angidis po-
mtnt . DiJJblttitntur emm iuntlttrxffi in angidis lumina, & apcrtiones fiant . Error hic in ttrbc noftra commu-
niseft. cttmigitur fcneftrxin angidts faciendxnon ftnt ,errant, qui pittant tnglyphos ejfe imagines feneftra-
rum, & non cantheriorum . eft &■ alut ratio afimdi dutfa, namft in Doricis ubi ir.iglyphi collocantui; ibifint 60

lumina

Q^ V J. \ T V S. tip

luminafenefirartmt : vfdemrationibus dentkuli in Ionicisfenefirarum occupauiffe loca uidebantur .fedhoc
neutiqudm ejfepotett . ergo nec illud . quod autem hoc nonfit, probat Vitr. hoc modoanominum ratione.

lo

20

3°

4°

5o

60

V t r a qjv e enim , & inter denticulos , & inter triglyphos , quse funt interualla , metopa nomi-
nantur : opas enim Gratci tignorum cubilia , & aflerum appellant, uti noftri ea caua, columbaria ; Ita
quod inter duas opas eft intertignium , id metopa eft apud eos nominatum . Ita uti ante in Doricis
trigIyphorum,&mutulorumeftinuentaratio: Iteminlonicis denticulorum conftitutio propriam
in operibus habet rationem ; & quemadmodum mutuli cantheriorum proiecturc ferunt imaginem •
ficinlonicisdenticuliexproie&uris aflerum habent imitationcm.

Si op&funt tignorum, & ajferum cubilia,fi metoptx, proprietate uocabuli intertignia , uel jpatia inter duas
cpas dicuntur,quid es~i,quod quis uelit feneflrarum imagines ferre triglyphos, aut denticulos ? Errant certe ,
quific putant . Quare animaduertant, quemadmodum cantheriorum triglyphis, ita ajferum proiec~hHr&,denr
ticulis imitationem dedere.

Itaq^e inGracisoperibusnemofubmutulodenticulos conftituit. non enim poflunt fubtus
cantheriosafleresefle .

Loca, partes, ordinemq; earum partium fupra p ofuit Vitr. ut ipfe dixit , utfciremus quid rei ueritas com-
frobaret . Si igitur afferesfupra cantherios coUocantur , ajferesq; denticnli imitantur,quis efr, quifub mutu-
los denticulos confiituere ueht,quod<eque esl, acfiponeret ajferesfubtus cantberios.

Qv o d ergo fupra cantherios , & templa in ueritate debet cfle collocatum, id in imaginibus,fi in
fra conftitutum fuerit, mendofam habebit operis rationem.

T^ihU efficiendum efl , cuiusrationemredderenondebeamus . hacregulaobJeruatanuUuserrabit. hinc
illud.

Etiamqje antiqui non probauerunt, neque inftituerunt in faftigijs mutulos , aut dentlculos

fieri

I

De ratione Dorica . Cap. 111.

IO

23

150 L I B E r^

ficii fed puws coronasjidcoquod ncccantlicrij, necaflcrescontrafaftigiorum frontcsdiftrihuuntur.
nec poffunt promincrc , fcdad ftillicidia proclinaticollocantur* Ita quod nonpotdt injieritate lic
ri , id non putaucrunt in imaginibus factum , poflc certam rationcm habcre . Omnia enim certa pro-
prietate, & a ueris natun dcductis moribus traduxcrunt in opei u m perfectioncs . Et ca probauerunt ,
quorum cxplicationes in difputationibus rationcm poflunt habere ucritatis . 1 taque cx cis originibus
ymtnetrias, & proportioncs uniulcuiulquc generis confl itutas rciiquerunt , cjuorum ingreflus pci le-
cutusdc lonicis, & Corinthijs inftitutionibusfupra dixi . Nunc ueroDoricam rationefn iumoiamq;
eiusfpcticm brcuitcrcvponam .

jl veris naturx inslitittis,morcs artis fumendi fiint,pauci id quia confiderant, ideo pav.cifitnt , qui proba-
tam in oDcribUs habcnt aitthoritattm. V itru.ergo antiquoritm fentcntia damnat dentiatlos , aut mv.tulos \n
fafltgifi. nam am canthcrios mittuli, affcres dentiadi imitentv.r , & neque canthcrij, neque ajfercs contra
jrontes ixmant : fieri non potesl ut ratione aliqu.a miituli, aitt denticiili infafligiis retle collocentur.fed itiden-
tnr huiujhiedi ornarr.cntanon uitaria nonnullis , pulchram enimfhcicm ft runt. Sefi hnius pulchritudinis nul-
la raf.o cfl. Qupniam vcrofupcrius mentio fiitla cfl de parictibus, tcftis, & feneflris,dicam aliquid circa hxc,
cnod non erit inutile . Iti parietibus obferuandum tfl, ne longns, perpctuusq; apertionum ordo abjqtte fidcris,
& erifntatis efficiatur, ncc tv.tum cfi .ongitm, & continunm parietem infuper apertiones midtas aflrv.cre. pa-
ries tam altus cffe dcvct, quatn altx colv.tmxfint cum capitulis.tam craffus autetthqudntus cfi imus cohtmnx
fcapus . idqite ma.xime faaendntn , ubifitnt paraslatx. hx euitn colunmanmi craffaudines xqitare debcnt .
Mitri ciuit at is cx quadrato, & magno lapide laudantnr, vel\etiammagno, & incerto , ut ajficientibws hor-
rorem qnendatn incutiat,afperitaterii,& fcueritatem ferat . Sed citrfns, cubiliaque non magn.is oflcndaut apcr
tiones. l{cgitlaplumbeaflexili ntebantur antiqui,ut cnbilein qito conquiefcerent immaniafaxa ,ptrtentarer,
vec xdijicantes laboraaferrcnt in cxpcriundisfaxis. prxcinilioncs habent p.rnetes,& procinclns , Itali cor ■
dones ttocant,faciitnt ad ucnuflatem , & firmitatem. Tetlum esl, ad quod omnis xdificatio refertur, es~lq; il- '
lud omne,qnod capiti noslro imminet. Ex tetlis aliafub diito fitnt, alia non ; qitxfub duiofmt, inclinata, &
pendentiafittntilineamctfaqixdificioriMfequuntiir.Ll^xuo/ifitntfiibdiiWtexterinsquidemplanatinteriH-s
fornicata, arcuata ad circinum delnmbata,& in bemifpbxrium circnmuolittafiitnt. De qnibns dicetur infe-
ptirno . Teclaparictes ab aquis tueri debent, ideopendentia fieri ea oportet , cjr co tnagis inclinata, qito maius
pericidum eU,ne niuiitm pondere fuccumbant, qucm.xdinodum in Gallijs, & in Germania i:identur,& vbifunt
montes mtilti . ^Amplctlantnr circum xiificia, cjrji plurafunt, alterum in alterum dephicre non debet , nec
jn amplos canalcs colligant imbres , unde rcgurgitantcs aqux contignationcm corritmpant. habent teCl.i, unde 5°
oslendercqitcantdominimagnificentiam,fiueprcciofistrabes , fttte metalU,fi:tctcguLaj,H:tro illit.ts habcaty
fiitc plitmbea ,ftiie etiam lapidcafint. Silaminis plumbeis teg.is , oportet eks finniter configere,ne uento
deiiciantur , atque ita collocari debent, ne au.es infidere poffint .fiib pLtmbo filicea cims luto aibx crctxjuba-
Ela molliter flernatur, claui, morfusq; xrci, itcl caprei ivtdantur, quia rnbigincm minime fentiunt . In tcclo-
riim ornamentis ,fafligia, fubgritndiorum labra , anguliq; confiderandifunt, nam]pilx,flores , currus, figilla*
ui£iorix,atque huiufmodi imponuntur , modo omniafint rcfie difpofita, uenusiatem habcant , dignitatem fer-
ttent, mntuoq;fibi rejpondcant. jLperttones uero aditits omnes intelligo , qitotquot Jitnt in xdificijs,ftitc litmen,
aera, & uentum excipiant, quales funt fenettrx, fiue bomimbuspatcant, qitalesfnnt aditus ianuarum ,fcala-
ritmq; ,fittcpro rebus comparenti:r,nt cloacx, putei,fumi, columnationcs^y- etiam conchx , qv.as nicch os
uocant . Feneflris numcrus, Jitus ,forma, cjr rcgida danda cfl. nam in mediofi dijponantnr dijpares ejfe debet. 4°
ynde Venetws uulgaris error cR in numero feneflrarnm. pari itbiquefere r.umero coUocantur . ttnde itifits of-
fendititr, & impedimentumfit maximum in aulis , ubi colitmna medianunipccup.it lociitn , qitx apcrtio occu-
pare debebat . In angulis (uti diclum esl) uon fttnt ponendx, necftne ncccfjitate , ubiquc faciendx . Templis
aittem antiqui lumen aut a v.alnis, aitt a partejitpcriori dcdijfe w.dentur . Fenesirantm fitits ap.vtimento ele-
uetitr, qitoniam oadis non pedibus cemimus, meliusq; ucntos eititamits. Caitendum cft antchi nk himen aliun-
de impediatur. afupcrnispartibus lumen otnnc capititr. V tdes funt fcncflrx ad aeris rcnouationem. aer enim
qucmadmodttm aqita iaceus,& imtnobdis corrumpitiir . Quadratafigura ab antiquis probata , conuenienti
magnititdine ltenttslatem, & commoditatem xdificus non mcdiocrcm addidit . Dc reltqitis apcrtionibnsfuo
loco diccndum cfl .

50

On nulli antiqui Architec"H negaucrunt Dorico gcncrc xdcs facras oportcrc fieri , quod
mcndofr,& inconucnicntcsin his lymmctrixconficicbantur. Itaque ncgauitl arche-
iius, itetn Pythcus,non minus Hermogcncs. Nam iscum paratam habuiflet marmoris
Hj copiam,in Dorica; ardis pcrfecl:ioncm commutauit,&ex eadem copia cam lonicam Libe-
ro patri fccit , Sed tamen.non quod inuenufh cft fpecics, aut genus,aut formx dignitas ; fed quod im-
pcdita cft diftributio ,& incommodainopcrc triglyphorum, &Iacunariorumdiftributione. Namq;
ncccirecfttriglyphosconftitui contra medios tctrantes columnarum, metopasq;> qua: intcr trigly- 60

phos-

Q^ V J. K 7 V S. Tjt

phosfiunt, xquc longas eflc, quam altas, contraq;inangulares columnastriglyph! in extrcmispar-
tibus conftituuntur , & non contra medios tetrantes . Ita metopa?,qua: proxime ad angulares trigly-
pliosfiunt, non exeuntquadrata^fedoblongiores triglyphisdimidialatitudiric. <\tqui metopasxqua-
les uolunt facere, intercolumnia extrema contrahunt triglyphi dimidia altitudine. Hoc autcm fiue in
metoparum longitudinibus, fiuc intercolumniorum contraCtionibus efficiatur , eft mendofum. Qua-
propter antiqui euitare uifi funt in a:dibus facris Dorica: fymmetrix rationem.

Cum uelit Vitr. rationem Doricam explicare , difficultatem quandam antiquorumjtrchitetlorum nobif
troponit ,utmagis attentioresfimm adea,qus,diccndafunt. Damnabant nonnulli Doricam fymmetriam
IO infacris xdibus, non ideo quiaforma dijpliceret, uelinuenufta e/fet ,fedquoniam triglypborum,& metoparum
diftributio mendofa erat . Tsfosfupra uidimus tnglypbos capitibus tignorum rejpondere, metopas uero inter-
tignijs , parte quidem exteriori , nam interius , & tigna , & interualla tignorum lacunaria dkuntur . fi ergo
triglyphi tignorum capita, & metopx interualla imitantur, confequitur impeditione triglyphorum , & meto-
parum diftributiones impedire quoque uniuerfam contignationis,& eius omamentorum rationem . Sed quo-
modo impediatnr triglyphorum diflributio, uidetur exeo, quod neceffe eft triglyphum cadere direcJe ad me-
dium qnadrs. columnm, & metopam tam altam ejfe, quam longam. cum uero antiqui non animaduertijfent ad
id, quodtriglyphi,& metopximitarentur, imponebant inextremis angularium columnarum partibus ,non
atitem in medtjs,triglyphos: ex qua re illudfiebat, quod metopa quadratx non erant, fed oblonga, & dimidia
triglypborum latitudine produffiores. idq; illis eueniebat, dumftuderent intercolumniorum diftantias ferua-
re. Verum quiidnegligebant, qu&entes tamen metopas mqualiter undique proucnire, non infolido rejponden-
tes triglyphos collocabant, fed intercolumniorum Jpatia contrahebant , & cajpatia ita inferuire fuis commo-
dis uolebant, ut ordinem intercolumniorum rationemq; feruare minime pojfent . contrabebant ergo extrema
intercolumnia dimidia triglypbi altitudine , ut aqua undique metopa proueniret , fed boc mendofum erat .
Quare Doricum genus damnabant , nonproptertenuitatem , aut inuennftam Jpeciem,fed ob fymmetriarum
impedimenta . Sedbis omnibusprouidet Vitr.

No s autem exponimus, uti ordo poftulat, quemadmodum a praceptoribus accepimus;uti fi quis
uoluerithisrationibusattendens,itaingredi, habeat proportioncs explicatas, quibus emendatas>&
fineuitijsefficere pofsit ardium facrarum Dorico moreperfecliones.

Tollicetur aptas Doricigenerts fymmetrias nobis fe daturum Vitru. & quemadmodum in Ionicogenere
pr&cepta nobis deditfecundum xdiumformas , & intercolumniorum rationes , ita in Dorico iuxta eafdemfen-
3 ° tentias interualla dislribuit . Verumtamen eft, quod huiufmodi ratio interuallorum omnis ducitur a diftribu-
tione triglyphorum . Quarefkclum esl ( utfepe alids ditlum esl,) utper rationem triglyphorum inteUexerit
Doricumgenus. Orditur ergo diftributionem Diaslyli, cuius iatercolumnia tres crafihudines imi fcapi conti-
nent. Dislribuit autem Diaslylumfecundumduasfpecies,proslylon,fcilicet, & amphiproftylon . qitas uero
tetraftyli nomine intelligit. Diftribuit quoque peripteron, quam exaftylum uocat , nobis autem reliquas for-
mas diftribuere permittit.

Frons^dis Doricxinlocoquocolumnse conftituuntur, diuidatur, fi tetraftyIoserit,in partesui-
ginti feptem,fi hexaftylos 41. exhis parsuna erit modulus, quiGrsece embatis dicitur . cuius mo-
duli conftitutione rationibus efficiuntur omnis operis diftributioncs.

Hoc loco aduertendu eft maxime,quod & in alijs rebus nouijfeproderit,quod quanqua diaftyli Jpeciem hoc
4° loco diftribuat, in qua trium diametrorum intercolumnia collocantur , tamen dislributio h&c non omnino in
Doricis rejpondet , nam intercolumniafunt duarum craffttudinum, & trium e quatuorpartium craflitudinist
nec propterea hoc uitium putandum eft. nam cum in tertio Vitru. de intercolumniorum ratione differit,in
omnibus formispycnoftyli,fyftyli , diaftyli, utitur his uerbis. £ Interponi potcft . poterit collocari . interpo-
nere pojfumus . | Cum uero de euftyli fyrnmetria loquitur , non amplius ijs utitur loquendi modis,fed ccrta
fmceptwne dicit. \ I\eddenda nitnc eft euftyli ratio, qua maximeprobabilis, & ad ujum , & adjpeciem , &
adfirmitatem, rationes babet explicatas. namque fkciendafunt in interuallis Jpatia duarum columnarum,&
quarUpartis columnnc craftitudinis . I Hac dixi, ut animaduertamus , non effe necejfe omnino duarum , aut
triumcolumnaruminteruallafieri,fedfatiseffeterminos oftendijfe, ultra quosforma illanon confifiit. C&te-
ntm non eftprxtereundum; quod in angulis dimidix metopx ponuntur ,fed non omnino dimidia . nam Vitru.
5 o eas femimodulo mctiri dixit. dimidius autera modulus eft tertiapars metopx , ideo dicuntur femitopia , quem-
admodum dicimus femiuocales, &femitonos. namfemiuocalis non eft dimidia uocalis, necfemitonus dimidium
toni pmcift; fed ita dicitur,quia inter extrema collocatur.injra uerofemitriglyphos in angulis poni dixit. Sunt
autem pr&cife femitriglyphi, quare & hoc ad illudfecit, ut femimetopia eo modo intelligamus,quo dislum es~l.
Exquareoriturilludjrontemtetrafiyliinpartes 27. partiendumeffe. Frontem uero hexaftyliinquadra-
ginta duas, & eadem regula otlaftylum,& decaslylum diftribuere poffemus. nos nudos triglyphos, & inter-
columnia in defcriptione hoc loco collocauimus. Ji. Diaslylos qnatuor columnarum. B. diaslylos fexco-
lumnarum, id eft modttlus qui Grace embatis quaft ingrejfor dicitnr.ingreditur enim in menfurandispartibus.
Crassitvdo columnarumeritduorum modulorumaltitudo cum capitulo 14. Capituli craf-
fitudo unius moduli,latitudo duorum, & moduli fexta; partis. Crafsitudo capituli diuidatur in partes
60 tres,equibus una plinthus cum cymatio fiat, altera cchinus cum annulis , tertia hypotrachelion.

Contra-

IO

;o

lix L I B E \

Contrahaturco!umnaita,utin tertlolibro dc Ioniciscft fciiptum.

Exfeptcm diametris cotiHat altitudo colnmnarum , quare cv.m crafsitudo fit diwntm modidorv.hu f qmtut
v.t aititudoftt quatttordecim cum capitv.lo . Captttdum tam altum cji, qv.dm dtmidtum imijcapi , id cjl unitit
vwdidi. Sed latitudo capitnli tanta cjUquanta ima colttmrue craffitudo, idesi duorim modidorum, c~ amplius
Viodtdijcxtx partis . Scd ccrtcputo Vitr. alittr dixijfe. mhd cnxmfcrcproieUv.rx babcrcnt capttidt partcs,
fifcxtam partcm illi adderct . Obferuatum cnim efl quintam ntrinquc partem uix fatisfkcere , quare vel quin-
tam, ttcl ampltus addendam puto . Cxternm capittdi craffitttdo in trcs partcs diuidenda. Sutnma datv.r plintbo
cum cymatio , fectmda ccbino cnm tribus annulis , tmia ad hypotrachelium ducitur . Craffwdo plintbi
cum cymatto , boc efl tcrtiapars altitudinis tapitult tnpartes quinqtte dtv.tditur , e qmbus tres dantv.r piintho,
duxcymatio . Duxautemillx in tres partiuntur ,dux cymatto, ttna datnr qitairx, nelplano illius . Ecby-
nus , &■ annult tres,tertiam quoque partcm parem habent altititdinis capituli . bxc tertia pars tripartiia jit,
dux ecbino partes dantur . tcrtia tribtis annulis xqualiter diftribuitur,qui dimidtum altitudinis eorum promi-
nent. uti vero echintcs deformetttr, fuperiori anntdo extremo pcs circim imponitur . diducitur autem pesal-
teradaltitudiiiciii ecbini, cj-pede firmoillitdfj>atiumininteriorempartemtransfcrtv.r, & aliqnantum cir-
cinationis ducitur. deindeeadcm dtduclione feruata ,pes itntts circinijitbflintho collocatur ,altcruero ad
eam circinationem ducttur,& quo loco decujfatiojit, ibi centrum ponitur, nbi ecbinumformare oportebit .
Tertia ttcro altitttdinis columnx cum fuoflexn molliter dutlo fttb annulis ad hypotracbeliv.m , quod coUarinu
ttocant, defcendit, & contraCturxfv.mmifcapi rcjpondet. bypotrachelium ttero tamaltitm,qiiain ammli trcs,
CJr dimidium ltnms . Trominet autem tantttm, quantnm ecbinv.s , ita utfi lincx a proieclura echini demittan-
tur, cxtrcmum tangant hypotrachelium. cv.ius qttadra eil ex dimidio hypotrachelio. apotbe/is autcm eodern
modofit, quo ditlum eftfupra . Infuper capittda tmponebant antiqtti adieBionem quandam , qux fv.pra plm-
thumrccumbebat , folido columnxrcfpondens, in qua trabs commode confideret , ej-proiefinras inferiorv.m
fartium tueretur, cum effet ab onerefitblcttata. defcriptio autem huiujmodi cft . CraJJitudo imi fcapi a b.
Capitulitm a c. cymatium c d. plinthus d c. echinus g. centrum dcfcrmationts cchini ttbi decttftatiq
e h. fpatiumaltitudinisechini.ab b, autcmad g, fitpriorcircinationistinea.ftcv.tid d. ad g. Jccun-
da. e f. anntdi. f b. pars contratla i. hypotrachelium. I. quadra. m. apothefis.contraclurafd ca-
dcm ratione, qua dittitm eft libro tcrtio.

■ Epistyli i altitudo unius moduli cum t£nia,&guttis.t£nia moduli feptima.guttarumlon
gitudofub tamiacontratriglyphos,akacumregula parte fcxta moduli pra-pendcat . Item epiftylij
Iatitudo ima refpondcat hypotrachclio fummje columna; . Supra epiftylium collocandi lunt triglyphi 5°
cum fuis mctopis, alti unius, & dimidiati modoli, lati in frontc unius nioduli : ita diuili.ut in angulari-
bus columnis, & in medijs contra tetrantes medios fint collocati, & intcrcolumnijs rclicjuis bini.in me
dijs pronao, & poftico terni : lta rclaxatis medijs interuallis, fine impeditionibus,aditus acccdenttbus
erit ad Deorum fimulachra . Triglyphorum latitudo diuidatur in partes fcx,cx cjuibus quinque paitcs
in medio, duse dimidix dextra,ac fmiftra dcfignentur . Regula una in medio deformetur femur, cjuod
GnceMiifoVdicitur.fccundumcamcanaliculiad normjecacurnen imprimantur. Ex ordinecorum
dextra, ac finiftra.altcra femora conftituantur , atque in extremis partibus femicanaliculi interuerran-
tur . Triglyphis ita collocatis, mctopx,qux lunt inter triglyphos, xque altae fint , quam longx . Item
5n extrcmis angulis fcmimetopia fint imprclla dimidia nioduli latitudine . Ita cnim crit, ut omnia ui-
tia,& mctoparum,& intercoIumniorum,& lacunariorum, quod atqualcs diuiiiones factse erunt,cmcn- 4°
dcntur. Triglyphi capitula fcxta partc moduli funt facicnda .

Epislylium, Jeu trabs cum rcliquts membris , qiixfitpraponv.ntitr , habet islas nominationcs . Epiflylium ,
txnia,guttx,rcgula,triglyphi, metopx,canales,femora,capitidi,cymatiitm , corona,tympanum,fima. Epijty-
lium dixi communiori uocabtdo intelligt quicquidfv.pra columnas ponitttr . proprtori atttemtrabs regta, v.el
tnagiflra, ut noflri dicunt . Trabs fhfciam ingene-re Doricohabet , qv.x txnia afimditv.dine dicitur ,fvb qua
regula cumguttis fcalpi folet,gttttx cadentis, ac flillantis a qux partem referunt . Sex nitmerofunt , formamq;
oblongamferunt. uidentur enim ex canaliculis triglypboritmfldlare . Dc triglypbis , cjr metopis diclum eflfu-
pra , qv.am imaginem refcrant . Tnglypbi enim, quafi trifulci dicuntur- . Spacia uero interfulcos, quos cana-
iiculos nominant , femora dicuntur . noslriplana ttocant . Triglypbi quoquefua babent capitttla, a qv.ibusjla-
tim corona collocatur, qux duo habet cymatia , unum infummo, alterum in irno . inciditnrq; corona a mento, 5 o
ne cadentes aqitx xdificia corrumpant , ttt dtcliim esl . namfupra libro tertio , denticulum uocauit , qttod bic
fcotiam, & mentum dixit . Scotia enim ejl prxcifio, mentum illud , quod non csl prxcifum : Fasligia, c> tym-
fana, reliquaq;funt nota . T^unc adproportiones ueniamus . Epijiylvj altitudo cum txnia, c]rgitttis drmidia
crajiitudinc imifcapi, ideft uno conftat modido . Txnia eftprofeptima moiidiparte ,gutta profexta : modo
regula cum illis intclligatitr . qttx rcgula tcrtiam illmsfextx occttpatpartcm, reliqux ditxgv.ttis dantur . La-
titudo Epiftylu, fettplanum tnfcrius, quodcapitulis imponitur , tanta csl, quantitm hypotracbciiinn . ita enim
infolido conquicfcet . Triglypbontm altttudo unius, & dimidiati modtdi . l.iti in fronte modido uno . frons ta-
pitidiper longum duos integros habet canalcs,fcd a lateribus fcmicanaliculis inctdttur . Canaies nimix angu-
lus fubintrare debct, ita cntm iusle cxduntur . diuiditttr frontis latitudo in partcsfcx , dtmtdia utrinquc rcLn-
quiturfemicanaliculis,poftfemicanaliculosplano, qv.od femur uocat Vttr. Crxcemros dicitur . inde caiiati-

citlis,

60

o

V %A\1& T: V. S.

eapitula ponuntur , altafixta moduli parte.

,.i ddietlio . C. H. abdcws. • G
L. hypotracbelium. M. aflragalus.

cymdtium. I. cclrinus.
7{. apotbefis.

.

m

, i_ .

•-
;

1

i

■

■>

■-i

cl

]

\Z1ZJ&IZIZ\.

_o

ri°

H9

Svpra. triglvpnorumcapitiilacoronaefl: colloeandainproie&uradimidia, & fextaparte»foabens

'£• cymauuraDoricurainirao,alteromin fummo ; itcm cum cymatijs cororucrafTaexdimjdia moduli.

- . M Diuidend»

Diujdcndsautem funtincorona ima adpcrpcndiculumtriglyphorum.&ad medias metopis uia-
rumdire&ioncs,&guttarumdiftributiones,itauti gutta: fex in longitudinem, tres in latitudincm
pateant . Reliqua fpatia, quod Jatiores funt metopa» quam triglyphi, pura relinquantur, aut fulmina
i"calpantur,ad ipfumquementum corona: incidaturlinea, quajfcotia dicitur.Reliquaomnia tympa-
na, fima:, coronar.quemadmodum fcriptum eft in Ionicis,ita perficiantur. Ha:c ratio in operibus dia-
ftylis crit conftituta.

Jo

lo

?o

40

f°

^."epiflylium. B. Cutti. C. regula D. fkfcia. E. femur. F. Canalis. C. Me-
topa. H. femimetopa. F. E. triglyphus. I. capitulumtriglypbi. K. cymatium
L. corona. M. cymatiumcorom. ${. tympanum. Q T Q^partes/hftigipquxrejpon-
ient parttbus coronx. 2\. frma. S. jtcroterittm.

60

Facilis

sc V <A K T V S. i^

Facilis coronx dislributio efl. alta enim eilcumfuis cyrmtijs dimidiomodulo , cutusdimidij quart.ipars
cymatiofuperiori , altera quarta inferiurt , du£ reliqux ipfi coronx dantur . CyyAaiium babetfuam qna iram
lertix partis , reliqux dux conflexni cius dantur . Tronlintt Corona dimidia, cr fexta moduli parte, habetq;
fu&spwcifiones in extrmus inferioribus partihis , qiias Vitr. fcotixs uocat . In Metopis fcalptx erantfacri-
ficicrumpatinx,hubula capita , cjr huiujmodt alia , qux arbitrio Jtrchitetli relinqnuntur. modo aliquidfigni-
ficent, quod ad rem pertineat. Tari forma fub ima corona , id eilfub plano inferiori ,guttx ad triglyphos re-
jpondentesfiebant. hx in longitudinefex, in latitudine tresponebantur. itdut omncs,qnx ad triglyphum unum
referebantur , ejfent numero decem, &• ocl.o.forma earum erat rotunda . ita enim a piauo decideniesguttx in

, 0 orbem conuoluuntiir ;fpatia uero, qttx metopis refpondebant , aut pura, id cfl fine fcalpturis rclinquebantur,
aut fulmina fcalpta habebant. Ita Cuttxfub inut corona ad canaliculos triglyphorum , canaliculi adguttas
inferiores referebantur . unde perperamfktlum ei~l ab eo, quiguttas contra metopas,alia ornamenta contra
triglyphos adperpendiculum in ima corona pofuit . Ignorauit enim, quid illxguttxfignificarent, qito ue loco
eflent ponendx, nefciuit . ut pote qui cafu ornamenta fieri putaucrit . re&e autemfecit, cum in metopis infigne
urbis, loco bubulini capitis collocauit . T{eliqua omnia , quxfupra coronas ponuntur , ab Ionicis moribtts
7ionfuntaliena.nosepii%ylijs,utreliquaritmpartium,formamdefcripfimm.vbi a, b.epislylium. c. gut-
t£. d. regula e, txnia. f. g. triglyphus. h, femimetopia. i, rnetopa. k, triglyphi capitulum. I, m,
corona cumfuis cymatijs. n, mentum coronx. o, fcotia. reliqua in fhfligio flv.nt fuperius explicata . p.
guttx fub ima corona triglyphis rejpondentes, q, jpatia,quel uelpura reltnquutttr, uel fulminibus ornantur.
S i uero pycnoftylon,& monotriglyphum opus erit faciendum, frons xdis, fi tetraftylos crit,diui-

ao daturinp3rtesdeccm,&noucm cumdimidia; fihcxaftylosin partes 29. s. ex hispars unaeritmo-
dulus, ad quem (uti fupra fcriptum eft) opera diftribuentur . Ita fupra fingulas cpiftyjij partes, & me-
topa: dua?, & triglyphi finguli erunt collocandi . In angularibus non amplius, quam quantum eft fpa-
tium hemitriglyphi . Accedet id in mediano contra faftigium duorum triglyphorum, & trium mcto-
parumfpatium, ur latius medium intcrcolumnium accedentibus adxdem habeat laxamentum , &
aducrfusfimuIacraDeorumafpeftusdignitatem. Infuper triglyphorum columna eftcollocanda,ha-
bens (uti fupra fcriptum eft) cymatium Doricum in imo, alterum in fummo . Item cum cymatijs co-
ronacrafiaexdimidia. diuidenda; autemfuntin corona imaadperpendieulum triglyphorum,& ad
medias mctopas, uiarum dire&iones , & guttarum diftributiones , & reliqua quoque quemadmodum
dictum eft in diaftylis .

3 ° Facilis quoque ratio monotriglyphi , idefl xdis , cuius intercolumnia angularia unum in medio triglyphum
habent. Si corrigatur codex eo modo, quo nuncfcriptum efl , nam mendofus erat prius, & nulla rationefibi
conflabat. ex diagrammate etiam tnfra pofito, erit manifeflior . Vbi c. efl tetraflyli fpecies monotriglypbi,
&pycnoilyli. d. uerohexaflyli.

Colvmnas autem ftriari uiginti ftrijsoportet.quxfi planxerunt,anguk>s habeant uiginti de-
fignatos : fin autem excauabuntur, fic eft forma facienda , ita uti quam magnum eft interuallum ftrise,
tam magnis ftriatura: paribus lateribus qtiadratum defcribatur, in medio autem quadrato circini cen
trumcollocetur,&agaturlinea rotundationis,quse quadrationis angulos tangat & quantum erit
curuaturseinterrotundationem, &quadratamde(criptiunem, tantum ad formam excauentur. Ita
Dorica columna fui generis ftriaturaj habebit perfcdrionem . De adie&ione eius , quas media auge-

4? tur ( uti in tertio uolumjne de lonicis eft perfcripta ) ita & in his transferatur.

De ilrijs Thilander loquitur ita. Columnx Doricx aut angulis infigniuntur uiginti , aut totidem excauim-
turflrigibtts . Sedfuo quodam, &proprto modo , ut hicprxfcribitur . l^am efl aliudflriandi gentis lonicis ,
debitum, de quo ipfe dixit , Cap. ultimo, lib. 3 . Qmflriantur columns, aut re&is lineis , aut in clauicularum
modumfurfum uerfus obuolutis ilriantur, utiin torculariim cochleis uidere eil. Corinthixab Ionicis slrias
mutuantur,fedauttotceafummoadimumexcauantur,autpartium trium infima ueluti baculo inferto op-
plentur. Videntur extra urbemfcapi Corinthij onychini duo fecundo fere lapide ad uiam Tslpmentanam , in
&de D. Jlgnetis miro artificio flriati,fed non ex prxcepto. Sunt & m vrbe in Bafihca diui Tetri alterno or-
dineflrijs clauiculattm, fpiratimq; obuolutisflriatx , ejr frondibtts , figillis , auiculis ,palmitibus , racemisq;
afipers, . Striatura autem Dorica hoc loco defcribitur .

5© Qvoniam exteriorfpecies fymmetriarum,& Corinthtorum.&Doricdrurn, & Ionicbrum eft
perfcripta, neceffe eft etiam interiores cellarum , pronaiq; diftributiones explicare.

Tempus efl ut templum ingrediamur , cum cxtera omnia, qux ad exteriorem^eciempertinent,afundamen
tis, adfummum tetlurhfint explicata.

M > Dt

ij<5 l i b e;k

!•

20

^rs 30

40

/i/liUj tm*jhloj>

Jo

D^ interiore Cellarum , ^5 Tronai dijlributione. Caf. 1111.

Istribvitvr autemlongitudo;edis,utilatitudoficlongitudinis dimidispartis , ipfaq;
ccllapartequarta,longior fit, quamcftlatitudo cum paricte.qui parics ualuarum ha-
bueritcollocationem. Reliqua: trespartespronai adantasparietum procurrant, quas
anta» columnarum crafsitudinem haberc debent . Et fi ardcserit latitudinemaior, quam
pcdcsuigintijduxcolumns inter duasantasintcrponantur>quardifiungant pteromatos,& pronai

ipatium .

J.rbitror

60

Q^ V Jl »0 T V S. ^57

.Arbitror ego diitinari nos debere,nifi aliquam habcrcmut antiquorum abCeruationem; quare cum qu&dam
obferuanerim, qu& a peritis graphidos diligenter defcriptafunt , in eam uenio opinionem , ut hunc locum hoc
modo expomm. cum igitur multiplexproportio maiorfn reliquis , ( quemadmodum tertio uoluminc ejl expli-
catum) merito ea in xdiumfacrarum difpofitionibns uti debemus multipliciproportionis gcnere, ut iilis digni-

10

20

3°

4°

*°

l C H 7^0 G Il^i V H I >A
T II 0 S T Y L 0 S.

tatem, & amplitudinem ( utpar esl ) tribuamus . Cum uelit igitur Vitr. interiores Minmpartes dislribue-

re iongitudines , & latitudines earum, in quibus eslpoftta illafepe , necfatis commendata eurithmia : de alti-

6o tudine non eji necejfe loqui, illa etenim a proprus orta principijs columnamm, trabium, coronarumj; menfttris

H 3

um

ij8

L I B E 71.

iam explicatis , contvnta el~l . Longitudinm igititr dnplam latitudini conflituit, loquitmq; dc xdibus t.im Do-
ncisjmam lonicis, & Corinthijs , licct in xdimn uejtigiis fbrojuperion pojitis minores ionguudincs , qnam
duplx uidcantnr . & certe ita clt, quoniam intercolitnmium medium , quod cft infrontibus , amplius tft cxtc-
ris , fcd parum mtcrcfl . paulominus emm deefl a dupli proportione ;fed eonjidcrandnm quomodo recic intel-
ligamns, qnx a Fitr. dicmitnr. Solebant antiqui prjnaum ab xdc.Jht cclla diftingucre quibiifdam parietibus,
quos alas uocabant,pteromatafccundum Strabcncm dicuntur .procurrebant alx buiufmodi uerfits xdium
frontes;fed non ptruenicbant omnino adfrontcs,fed antis termtnabantur tam craJ]is,quantumcolumnx ;fi ue-
ro inter utramque aiam,magnitm iiitercidebatjpatiumfecnndum antas in medio colnmn£ ponebantur, vtfir-
niitas effet in <cdtbus, atqueboc modo pronanm a portwu feiunclum erat . Exemplar biuus rei apud theatrum

Ot\THQGt\ATHlU ' T t\Q S T T L 0 S.

10

:o

30

40

50

Marcelli, in tribus xdibus inncnitm . hoc innuit Vitr. boc ratio poflulat itafieri debere . Frons igitur xdis in
fartes quatnor diuidatur , ex eis otlo longitudini dabuntur,qninque longitudini ceUx,modo inclndatur parie-
tis,in quo ualitxfuturx funt, craffitudo. tresprocmranta pronaoadantasparietum. jLntx fint craffitudinis
columv.arum. ^ntxbuiufmodifuntterminialarum,ideftptcromatos.quoniamueroufiiuetiirepotest,utpar-
uumfitin\cr eas interuaUirm, interdnm etiam multimhfecunditmfiontium latitudineni , ideo neceffe efl obfir- 60

mttatem

Q^ V J. ^ T V S.

*39

mitatem columnas fecitnditm antas in medio coUocare,ubi magnttm erit fpatium . Summatim uero colligo pro-
ftylon, amphiproftylon, peripteron, pfeudodipteron, bypethron tam Doricam , qudm lonicam,& Corinthiam,
fiue£quis,ftue denfis,fiue difpanfis, ,fwe fubdifpanfis columnarnmfpatijs conftent, bacratione diftribiti debe-
re, in cellis difponendis , <& quanquam in proftylo , & amphiproftylo in ormigenere dnpla proportiolongitu-
dinisadlatitudinem,& cell£ dijpofitio fecundum Vitru. uideripotefl:nontameapr£cife in rcliquis (utdixi )
ratioilladuplarefpondet.nam oportet parietes frontium celU refpondere columnis , qux funt in porticu, &

10

10

40

50

c

1

m

^g-Sirttt if<'(t«t'/r'((,

eundem ordinemferuare. ideo cell£ earum £dium aliquanto maiores, quam perfcriptum esl a Vitru.inucnien'
tur. atque hoc ita obferuaridebere puto. itaq; & in tertio uolumine hac regula ufusfum. hoc autem loco ve-
<o $~iigium,&frons tetraftyli, ponam cumfuperius exaftylonpofitafuerit.

Iteta

i4o t I B E II

Itf.m intercolumnia tria, quac erunt intcr antas, & columnas plutcis marmoreis , fiue cx intefti-
no operc fac~tis intcrcludantur, ita uti forcs habcant, per quas itincra pronao tiant.

^on modo tria,fcd quinque intcrcolumnia inter cas ant.ts effepoffnnt , quchiadmodum in hyphetro gene-
re . hxc intcrcoliunnia in reliquis generibns triafunt, qitoniam duplex , autjimplex porticus non connnme-
raiur . wter hxc igttitr intercolumnia marmorca, aut ligneafepta collocabantur, qitx pluteos uocat Vitr. non
er.u.t autcm attioresplutei, qttdm podium, de quofupra . fores autem habebant , per quas aditns inpronaum
patebat .

Item fimaiorcrit Iatitudo,quam pcdcs 40. columnx contra rcgioncscolumnarum ,quarin-
ter anras funt,introrfus colloccntur , & ca; altitudinem habcant arquc , quam quae (unt in trontc .

jlmplitudo ff-ontis xdium , qualis ea efl, qux exaflyli , aut oflaftyli, & decaflyli,requirit , ut addantur co-
lumnx contra regioncs earum columnarum , qux introrfus crant inter antas, nam firmitis hoc poflitl.it. qua-
re hoc loco idpr&cipit Vitr. addit autem, &■ columr.as eas tam altus cjjc, qttdm qux funt infronte ,fed craf-
fas minus .

Cras sitvdines autcm earum cxtcnucntur his rationibus , uti fi oc"taua partc erunt , quae
funt in frontcjhs tiant noucm partcs . jltquc hxc huius ratio efl ab opticc dcfumpta .

In conclufocnim acre fi qux extenuataj crunt, nondifcerncntur; linauccm uidebuntur graci-
liorcs cum exterioribus fuerint ftriaj 24. in his facienda: crunt 1 8. aut 3 1. Ita quod dctrahitur decor-
porc fcapi, ftriarum numeroadierJto, adaugcbitur ratione, quo minus uidebitur,& ita cxxquabitur di
ipari rarione columnarum crafsitudo . Hoc autem efficit ea ratio quod ocuhis plura, & crcbiora figna
tan!^endo,maiorc uilus circuitionc pcruagatur . namquc fi duor columna: xque crafli lineis circumme
tientur, c quibus una iit non ftrinta, & altcra ftriata , & circa ftrigium caua , & angulos ttriarum linca
coi pora tangac , tamctfi columnx arque crafia: fuerinc ; linea:, quce circundatx crunt , non crunt a:qua-
les, quod ftnarum, & ftrigium circuitus maiorem efficiet linea: longitudinem . fm autem hoc ita uide
bitur, noneftalienum inangultislocis,& inconclufofpatio graciliorcs columnarum fymmetrias in
opere conftituerc, ci:m habcamus adiutriccm ftriarum temperaturam .

Interiores coltmn.is graciliores exterioribus fieri debere probat Vitr. nam quemadmoditm angulares co-
lamnas crajiions medianis uoluit effe libro fupcrion,quoniam acr circum circa demcre itidev.tr de earum craj
fitudine ; ita mteriores , a quibus nil demit aer,fitbtiliorcs cjje iubet extcrioribus . Ita enim ratione hx illis x-
quabv.ntur, cum aer ab exterioribns demat id, quod ratio ab interioribus ademit . neque folum eytenuando
coh.rmnaa intcriores xquat eas cxterioribus,fed etiam (iriarum nnmerus, r.am quo pluresfunt,co craffior co- 3 °
lumna uidetur ; nam columna, qnxplures ilrias habet,piures quoque terminos uifits habet; namfi xque craf-
fx columnx lino ciraindcntur, ejr in angtdis, & in cauis, pltts lini abjitmetitr in ea, qux plures Jlrias habebit ,
qud m in ea, qux pauciores . quod experientia docet. flriarum itaque nnmero xquantur columnx.

I p s 1 v s autcm cellac p.irictum crafsitudinem pro rata parte magnicudinis ficri oportet,dum an-
ta: eorumcrafsituciinibuscolumnarum fintxqualcs, &fiextruc~tifuturifint,quam minutifsimis cx-
mencis reclc ftruantur . fin autcm quadrato faxo, auc marmorc,maxime modicis,paribusq; uidetur ef-
fe faciendum ; quod media coagmcnta medij lapidcs concinentcs fii miorem facient omnis operis per-
fcclionem . Itcm circumcoagmenta, &cubilia eminentesexpref$iones,graphicoteram etficientin
afpcctu dclcclationcm .

jlntx tam craffxftut , qudm columnx; parietes aliquanto minus, pro vt ratio operis , item <& onerispoftu- 4°
labit . Murus autan extruitur fine anftis, attt lapideis cruftis ornatur . Si extrnitur, qudm minuf.fiimis cx-
mentis recleflruatur. magis enim coagmentatur ;ft ornatitr , aitt lapidepolito , attt rudi ornatur ,fed itt oblc-
ilet, cminei.tes uideri debent expreffiones in cubilibtts, & coagmentis , noflrt bttgnas uocart . Lipides autcm
quadrati uel parui , uel magni , xquis angtdis , licct non pari a latcribus conftant . de ijs, &■ dcgeneribus siru-
tlurx diclitm cflfupra voluminefecundo.

De &dibus conftituendis fecundumregionem. Cap. V.

Edes autemfacriDeorumimmortalium adregiones,quas fpeftarc debent,fic erunt 5°
conftituenda:, ut fi nulla ratio impcdierit , liberaq; fueric poteftas a:dis;fignum,quod
eritinara collocatum , fpectct aduefpertinamcceliregioncm ;uti quiadierint adaram
immoljntcs,aut facrificia facientes, fpcctcnt ad partem coeli orictis; & fimulacrum, quod
eritin a:dc,& itauotafufcipiencescontucantur a:dcm,& oricntem cocli , ipfaq; fimulacra uideantur
exorientia contucrifupplicantcs, & facrificances: quod aras omncs Deorum necefle cfle uidcatur ad
oriencem fpeftarc. fin autem loci natura intcrpellaucrit,cunc conuerccnda: func carum idium confti-
tuciones, uciquamplurimaparsmoeniumc tcmplis Dcorum confpiciatur. Itcm fi fccundum fiumi-
na a:des lacra: ficnt , ita uti Aegy pto circa Nilum,ad fluminis ripas uidentur fpe&are debere; fimiliter
fi circum uias publicas erunt, gdificia Deorum ita confticuantur, uti prstcrcuntes pofsint refpicere,&
in confpedu faluutiones facere. 60

Dede-

io

Q^ V JL K T V S. 141

De decorv perflationemfktlo tratlat Vitr. boc loco , dc quofatis primo uolumine differuimus . I{efpiciant
fidiumfrontesad occidentem ;binc fiet , quod are£,fimuiacraq; Deorum ta.nqu.am nafcentes Soles mentes
fupplicantium illuminare uidebuntur . Cxterumfi qui ldola , opera bominum , ligna muta , & d&mones ado-
rabant in eornm cerimonijs adeo circumfpcUi erant,ut magnifica templa extruerent , quibus externos allice-
rent , prsfentes retinerent;fi babitu, &ges~lu uitam, & mores; figratiam,& maieflatem Dtjs dignam expri-
mcre artifices Uolorum tentabant : quid nos ueri Dei, fantlorumq; adtores ejficiemus,qua exprejfione uerum
Dei cultum, ejrpietatem indicabimus .

DeosJiomm,&' antepagmentorum facrarum &dmm
ratiombus. Qafj*. VI.

s;*^2grfSTiORvM autem, & eorumantepagmentorum inardibus hx funtrationes, ut primu
conflituantur,quogenerefuntfutura:. Generafuntenimrhyromat«nha:c, Doricum.Io-
nicu,Atticurges . Horum fymmetria? Dorici gcneris confpiciuntur his rationibus,uti co-
rona fumma,qui fupra antepagmentum fuperius imponitur,seque librata fit capitulis fum

zo

:mis columnarum , qux in pronao fucrint. Lumen autem hypothyri conftituatur fic,uti qux altitudo
:a:dis a pauimcnto ad lacunaria fuerit, diuidatur in partes tres femis,& ex eis duje partes lumini ualuarii
altitudine conftituantur. Hxc autem diuidatur in partes duodecim , & ex eis quinque, & dimidia lati-
1 udoluminisfiat inimo, &infummo contrahatur, fi erit lumen abimo ad fexdecim pedes antepag-
mentiteniaparte. Sexdecim pedum ad 25. fuperiorparsluminis contrahatur antepagmenti parte
cjuarta. Sia pedibus z 5. ad triginta, fumma parscontrahatur antepagmenti parteo&aua. Reliqua
q 110 altiora funt.ad perpendiculum uidenturopportcre collocari . Ipfaautem antcpagmenta craffa
fi ant in fronte altitudine luminis parte duodecima , contrahaturq; in fummo fuse crafsitudinis quarta-
decima parte.Supercilij altitudo quantaantepagmentoruminfumma parteeritcrafsitudo. Cyma-
t ium faciendum eft antepagmenti fexta parte . proieftura autem quanta eft eius crafsitudo . Sculpen-
d um eft cymatium Lesbium cum aftragalo . Supra cymatium , quod erit in fupercilio , collocandum
e ft hyperthyron , crafsitudine fupercilij,& in co fcalpendum eft cymatium Doricum , aftragalum Le-
f bium fima fcalptura . Corona deinde plana fiat cum cymatio , proiectura autem eius erit quanta alti-
5( tudo fupercilij, qua: fupra antepagmentum imponitur . Dextra ac finiftra proiectura: fic funt facien-
d«, uti crepidmes excurrant , & in ungue ipfa cymatia coniungantur .

Triusquam ad aliud deueniam ,necejfarium puto obfcura qiudam uocabula declarare, qualiafunthsc .

^Antepagmenta, thyromata, atticurges, hypothyron,Ucunare,fupercilium, cymatmm Lesbium, & Doricum,

aflragaius Lesbius,fimafcalptura,& crepidines . jLntepagmentum igitur a noflris erte dicuntur,funt autem

lapides ad utrumque oslij latus diretli , nec dnbito humfmodi uocabnlo figmficari quoque lapidemfupra dire-

fios illos tranfuerfum, quod Vitr. innuit, dum dicit . Vti Coronafumma, qu&fupra antepagmentum fuperius

imponitur. Thyromata,Greca uox, ofliafunt. ^Ltticurges quoque aliasvfurpatum uerbumpro atticomore

fhclum,uideturq; Corinthium intelligere pcr id, qttod in fine buius capitis appofuit,difcrimenq; ponit inter jLt-

ticum, & Doricitm . Quoniam trium generum effe oflia dwit , Dorica , Ionica , & jLttica . & fuperiori uolu-

4 ° mine mcntionemfecit Mticdt bafis,qu£ posl Vitr. in Doricis operibits efl tranflata: qua autem ratione , igno-

ro. Csterum Tlin. quatuor ponit coiumnarumgenera , inter qux, jLtticam quadrangularem ponit (ut dixi.)

itaque Mticumgenus ab alijs diftinclum uidetur. Sedfieripotesl , ut Corintbium , quod nihil babet proprium

prster capituium, ab hocgenere oflij rationem defumpferit, qitemadmoditm a Dorico mutulos, ab lonico den~

ticulos . Lacunar, quidfit,fupra expofui . Lacus enim eflfpatium inter trabes , Lacunare , &fpatium & tra-

bemfignificat , Trabeationem dicimus,feu trabeaturam . Supercilium id eft fuperlimitare , & esl lapisfttpra

antepagmentumfuperius. Cymatium undulam figmficat , hodie cimafa, uelgulanominatur anoslris . Do-

ricum cymatium in operibus doricis eft manifeslum, eafciiicet forma , qua eft inferius corons cym atium . Le-

sbium cymatium non uidetur effe intelligendum cymatiitm fcalptura ornatum . non enim hoc eft difcrimen ue-

ritm inter Doricum, & Lesbium, nam & Doricum ornaripoteft . quare cymatium Doricitm non ornamento,fed

. 5 ° forma dijferre debet a Lesbio , & eft quod nottri cauettum uocant, velutifcotia deformatum. Cymatium uero

Lesbium oppofitum , quemadmodum in defcriptione ofttj Dorici eft uidere iittera K. &cymatiumDoricum

littera C. fed aslragalus Lejbius eft tanquam dimidius torus ornatus fimafcalptura , bajjumrileuitmnoslri

dicunt. uulgo enimfimm caprarum nafus dicitur. Crepidines funt margines , & ornamenta, qtt£ circum oftia

ponuntur , id es~l membra parua , qu£ tranfuerfa , & direcla circa antepagmenta currunt . Hypotbyrum eft

fpatium , & uanitm, quod aiunt a Vitr. lumen appellatum. Ts^unc ad Vitruuij prfceptum . Trimum efl,utfcia-

mus quo genere oslif uti ueiimus . Deinde oftiorumgeneradiftinguit . Triplexq;eorumgenusnominatDori-

cum,lonicum, jLtticum. poslmodum oftif Doricijymmetrjas docet . aitq; coronam,qit&fupra antepagmentum

fuperius coliocatur, xque libratam effe oportere capitulis columnarum, quafunt in pronao . monetq; qua ra-

tione fpatium afumma corona adpauimentum diftribuamus, partemq-, unam lumini,alteram dat ornamentis ;

^* 3 partiniubet aititudinem a Lacunanbus ad pauimentum in partcstres ,&dimidiam, exbis duas altitudini

luminis

•

I41

L I B E T^

luminis trbu:t,quaquidcm altitudinem in duodecim partes dijlribuit,ex eis quinque & dimidia lumcn infcriu*
cccupare dicit . Contrabi uero lumcn fuperius hac ratione prxcipit ,utfi infcrius limen afexdccim ad 25.
pcks occupaucrit -.fuperius contrabatitr quarta parte antepagmenti .Sia 15. ad 30. contrabatur ofiaua

frrewX

^SvzrsEzT'

7vvsrt\"a

10

jf B. alntvdoadlacunaria. C. D. luminisaltitudo. C. E. luminis latitudo inferior. D F.
Jhperior hminis latitudo. C. G. craffitudo antepagmentorum inferior. D. H. craffitudo
antcpagmentorufuperior. J. Supcrcilium. K.cymatium. M. antepagmentu. l^. bypcrtby-
ron. 0. cymatium Doricum. T. coronaplanacumcymatio. Q^j^ akitudo antepagmenti.
S. Tympanum. T. impagines. V. fcapi cardinales. X. impagincs. T. Z. cymatia.

parte

60

Q^ V A \ T V S. 145

parte antepagmenti . Qua ratione autem debeat lumenfuperius contrabi , non planvfcio . non enim eam con-
traclionemobferuarunt antiquipofi Vitr. vnicumtamen exemplar in Tyburtino templo confpicitur . forfait
maioris firmitatis caitfa, forfan ut mdius oflium a longinquo inter Columnas appareat.nam & did'tclis cruri-.
bus firmior bomo esl qitdmparibus,& angulus acutus magis efi,qui longiorib. radifs clauditur . Quidhoc \it,
nonfatis exploratum babeo. eadem quoquc ratione antepagmenta contrabeada iubet . dnodecima enim l:i-
minis parte cum fint in parte inferiori, quartadecima fuperius parfefux craffitudinis uult imminui , atque ita
lumen luminis terminos , & imum coronx babemus . Spatmm quodfupra lumen efl , ita diflribuitur.fuperci-
lium primum esl tam crajfmn , qitdm antcpagmentum fuperius . fumitur inde fextafupercilif pars , & ex ea.
-Q cymatium confiituitur , cuius proietlura tanta esl , quanta eiits crafiitudo , & fcitlpendum esl cymatium Lef-
bium cum afiragalo , quod circum antepagmenta procurrit , nam de fupercilij cymatio flatim loquitur Vitr.
citmque dicat , quodfupra cymatium , quod efl infitpercilio, collocatnr bypertbyron, imuitfe boc loco de alio
cymafio intelligere: cumq; etiam dicat, \quodfupra cymatium,quod erit in fupercilio,\ oflendit quod in craffi-
tudine , aut altitudine fuperciltj includatur cymatium, & nonpomturfitprafupercilium . Similiter fupra cy-
matium , quod esl infupercilio coUocatur byperthyron ,fregium noflri dicunt . quod hyperthyrum efl crafiitu-
dine fupercilij , in quo etiam includitur cymatnrm Doricum , &asiragalus Lesbius fima fcalptura, nam b&c
membra non debent multum prominere.Super hypertbyron coronaplana cumfiuo cymatio fhcienda esl,quem-
admodum ex deferiptionepatet. Sed quod Vitr. dicit . {Dcxtra, acfviiflra proietlum ficfunt fhciendx , uti
crepidines excurrant, & in ungue ipfa cymatia coniungantur:\ Ita imeUigendum puto,<tt cymatia,qit£funt in
hyperthyropromineant,& ubiinciduntur,quod Vitr.in ungue dicit,und coniungantur cum hisyqu£funt in uer
furis dextra, acfiniflra uerfus parietes,ut pars prominens byperthyri alateribus nonfitfine ormmeto.Coronx
quanqud alta,ex Vitr.tame conftituta non caret exemplo.licetforte rejpexerit ad columnas interiorespronai.
S 1 n autem Ionico genere futura: erunt , lumen altum ad eundem modum.qucmadmodum in Do-
ricis,fieri uidetur. Latitudo conftituatur,ut altitudo diuidatur in partes duas,& dimidiam, eiusq; par-
tisuniusfemisimaluminis fiaraltitudo: contractura: ita ut inDoricis. Ciafsitudo antepagmento-
rum altitudine luminis in frote quartadecima parte : Cymatium huius crafsitudinis fexta : reliqua pars
preter cymatium diuidatur in partes 1 1 . harii trium prima corfa fiat cum aftragalo , fccunda quatuor,
tertia quinque,ea:q;corfa:cum aftragalis circumcurrant . Hyperthyra autemad eundem modum
componantur , quemadmodum in Doricis hyperthytidibus . Ancones,fiuc prothyrides uocentur , ex-
culptse dextra , ac finiftra prxpendeant ad imi fupercili) libramentum pra:tcr folium . Ex habeant in
3° fronte crafsitudinem ex antepagmenti tribuspartibusunam,inimo quartapartegraciliores,quam
fuperiora,

lonicumgenus ofliorum abfoluit Vitr. &fhctts efi , modo qitxdam fignificata intelligantur . Corfa efl an-
tepagmenti fhfcia , prima corfa efl ea, qit£propior efl lumini. jlncones menfuUfunt a lateribus ofiij. S. lit-
terxfimiles,quxfuis capitibus in uolutis conuoluntur. Grs.cc protbyrides nominantur,cartellas noflri uocanty
pendentfub corona ad antepagmenta ad perpendiculum imifupercilif , prxterfolium , qnemadmodum m de -
fcriptione uidemus,neque credendum esl oflio Ionicigeneris coronam adhiberi xque libratam capitulis colum-
tiarum, quemadmodum in Doricisprxceptum eil. Quare , quod Thilander obifcit , nihil efi ,

Fores itacompingantur.utifcapicardinalesiintc.valtitudine luminis totius duodecima parte.
inter duos fcapos tympanaex duodecim partibus habeant ternas partes . Impagibus diftributiones ita
' 4e fient, uti diuifisaltitudinibus in partes quinque, dua: fuperiori , tres inferiori dcfignentur . Super me-
dium medij impages collocentur, ex reliquis alij in fummo, afij in imo compingantur. Latitudo impa-
gisfiattympani tertiapartc, cymatiumfextaparteimpagis. Scaporum latitudines impagis dimidia
parte. Item replum de impage dimidia, & fexta parte . Scapi qui funt ante fecundum pagmentum, di-
midium impagis conftituantur . Sin autem ualuatx erunt , altitudines ita manebunt . in latitudinem
adijciatur amplius foris latitudo (Ci quadriforis lutura eft) altitudo adijciatur.

Haftenus diclumefi de ijspartibus ofiiorum,qum:alateribus, & fuperioribus partibus collocantur , ftue
marmorea, fiue lapideafint , nunc deforibus agitur , id esl deopere,quod materia conflat . Debebat exequi
jltticumgenus ,fed quia pauca de illo dicendafimt, tranflultt id negociwm in finem capitis. nos uocabula qux-
dam more noslro declarabimtis . Siprius lonici generis ofiium defcribamus.
5 ° lanua primus aditus efi in £des ,a Iano ditta , a qtto omnia rerum principia fumebantur . Cstcrum com-
mttni ratione ofiia dicuntur ,fiue exterius ,fiue interius aperiantur , fiue etiam conuoluantur , Grxci Thiras .
Vanum autem id eft lumen hypothyron . Latera,ant£,feu paraslad£ , ab antis autem ornamenta diftafunt
antepagmenta . Difcrimenlatiniponunt inter ianuam , &portam ; mm vrbium, & oppidorumportas,alio-
rum xdificiorum iamtas effe dicunt;fed pofteanomina confunduntur. poflicum efl tanua poHerior , Grsci
pfeudothyrum appeUant , quaftfklfam ianuam . jinticum efi anterior ianua . Fores, & ornamenta itafiunt .
Stipites,qui cardinibus imponuntur fcapi cardinales diclia Vitr.itafieri debent ,ut prius altitudo lnminis
dignofcatur : hancin duodecim partes diuidunt,ex tfsuna ilipititm aitt fcaporum longitudini defignetur.
Verbigratia ,fi lumen erit altum pedes 1 1 . pedem unum dabis cardimlibus fcapis, id esi dimidium inferiori,
& dimidiumfuperiori fcapo . Scapifuis capitibus tanquam mafculi , cardinibus tanqudm faminis imponun-
(o tHryalterinliminariinferioriialttrinfuperioritubifuntlitterx q. r. jintiquitus hismoribus utebantur,

utfores

i44

L I B E \

utfores fufpenfzs tenercnt, pondus xdificijs non adderetur ,/acilcfores uohicrentur, & apcrirrntur . Lignum
■pUnairi ,(]iwd cLndebat ofiiumdiuidebaturinquadrxs, quas Tympanauocat ritr. tanquamlocnUmentx
coronuib.ts, cr c\matus circumclufa. ideo eorum ratio explicatur a Vitr. Tympana igitur cx duodecim lumi-
nispartibus tres habcant , buiufmodi efl tympanum S. tmpages, qttx a noflris reguix , aut orli uocantur , ita

T -v— /-

-tr

- cr

-tr-

~tj

Ua U

— Ty*y

U U U U

~ur

po .-.«» ■■

■ —

7»

— - =~=

IO

20

30

4*

S~

I. Corona. f. Jlncones. d. bypcrthyron. c. foliim. e. cymatia. I E. fcapus
g. cymatium. h. replitm. A B. ^iltitudoad lacunaria. D. corona. C. hy-

petthyron. H. cymatium. I. prima corfa. k. fccundacorfa. L. Tertiacorfa.
M. Tympana. ■ \S(. impagines. 0. fcapi. C. hypertbyron, . ; <3°

distribiti

Q^ V 3t X rT V S.

%5

Mribui debent,ut diuifis althudinibus luminis in partes quinque,du& ex tjs dentur impagi fuperiori , quemad-
modumefta T. ad V. tres impagi inferiori , ttt eft a T. ad X. fed fuper medium, id eft inter tympana,
in diuifione unius tympani ab alio medti tmpages , id eft dimidix regulx ponantur, & ex alijs partibus, alij im-
papesinftmmo,altjinimocompingantur.itnpagumlat!tudofitextertiatympani,uteslab T. ad 7. cy-
matiumfextaimpagisparte.latitudinesfcapomm exdmdk, impagis coron.t,feu ornamentum regnk, uel

l«

io

J°

4°

5*

;•

U. corona. 0. cymatium Lesbium. V. cymatium Doricum. Q^ Hypertlyron. !{. Cyma-
tiumantepagmentorum. S. jlftragaU. T. Vrimafafcia. S. fecunda fhfcia. V. Tertix
jkfcia. X X. fcapus. Y. cymatium. Z. replurn. I. Tympanum. K K. impages.

2^ impagis,

i+6

Schiographia h&cfupra eil
fofita cum fuisineris in
ojiio Corinthio,

11 B E J^

HdX quoque fciographu
fuperius pofita efl.

T. Corona. o. ^tflragalus lesbi.
C. cymatium Doricum. 7\[. Hy-
perthyrum. K. cymatium.
F. Uflragdus.

"10

xo

30

4°

impavh , qu£ replum dicitur ,fit ex dimidia, &fexta impagis. llic locusfitbobfciirus ejl, atque ttt non an-
dea affirmare me uerum attiyfte , ita nonfhtebor me d-ratwne alienum effe. quare dicam qmd fentw . Si qms
cflium expr&ccpto conflituat , oportet eum confiderare qn&dam oflia ornatiora ejle , quxdam mtrms onuta .
Doricum %enus mmora ornamenta requirit , reliqua maiora . ad ornandas forcs reiitlafnnt fpatia quadam
& intcrualla plana,& ea circundata ornamentis uarits cofetlis, aut aiio modo comuntlis , ut dixhcniufmodt
funt cymatia , coronices, re^ulx , & huiufmodi. prxterea narixfunt planorum ornamentorum diflnbutiones
in dmerfisgeneribus . itemq; magni refert ad ornatum utrumfores integrxfmt, an exphmbus plams. Quare
cum cofldero , quid Dorico %eneri conuenit , in eamfententiam ncnio,ut primamforium compatlionem al/itr.
dcfcnptam Dorico tribuaminftiiuto,aiias itero reiiquis . Dixitenim Fitr.Dorifumosliumlatimeflede-
bere mferius ex duodecim luminis partes ,' . & dimidta , totum uanum ,■ feu lumen hoc ciandi debet mtegro Li-
gno> uel metallo,(nam ex metaUis quoquefores consiituebantur,)integrum hoc lignum duobus (onflat planis

S°

60

IO

10

H, v u k. r v s. i47

eu tympdnis , unofuperiori , attero iufcriori , ornaturq;fimpiici modo, ut Dorkttmgenus posluiat regulis, &
coronii. Sed ubi Vitr.dicit . \Scapi,qui fitnt antefecundum pagmentum.\ Ita intelligendam pnto, quodfecun-
dum paitnentumfit locuiamentum , quod nos telarum dicimm ex parte interiori forium ,bocesl aduerfa par-
te, quod circumcludat , & rejpondeatjpattjs, qu.tfntit inter tympana ex aliaparte. V^ephtm autem efi tanqua
flamim inter duo cymatia , vtfigura oslendit k

S 1 n autem valuatae erunc . Htiiufmodi fores lonicas effe arbitror, qiu ex multis fe&.tfunt partibus,
& conduplicabilcsfutit . hx quoniam latioresfunt Doricis , ideo a Vitr.pnecipitnr id , quod dicit l in latitudi-
nem aduciatur i amplius foris lalitudo\ cjrquoniam quadrifores adbuc altioresfcapos habere debenuideo
dicit . f Si quadriforis futura eft , aititudo aduciatur \ credo enim ipfum loqui defcapis , e> non de inte-
grisforibus.

Att i c vrges autem ijsdem racionibus perficiuntur , quibus Dorica : pmerea corfa: fub cyma-
tijs in antepagmencis circundantur , qua: ita diftribui debent , uti in antepagmentis praner cymatium,
ex partibiK feptem habeant duas partes , ipfaq; rorium ornamenta non fiunt ceroftrata , ncque bifora;
fed ualuata, & aperturas habent in partcs cxteriores . Quas rationes a?dium facrarum in formationibus
oporteat fieri Doricis , Ionicis , Corinthijsq; operibus , quo ad potui attingere , veluti legitimis rao-
ribus,expofui. Nunc deTufcanis difpoficionibus , quemadmoduminftituioporreat,dicam.

Habeo codices antiqitos , in quibus non ceroflrata,fed clatrata legitur . Clatra esl opus , quod noftrigelo-
fiam uocant, exfeclis pianis lignorum cance Uatim pofitis, qitadrangularibus Jpatijs reliclis, per qu<z introfpici
potefl . huiitfinodi forcs atticea ob latitudinem nonpatiiintur exintegro uno ligno fieri ,fed oportet , itt condu-
plicabiles fitit , & circumuolui etiam, & in partern exteriorem aperiri . jLttici autem Ofttj , lAtticxque fo-
risdefcriptiopofita efl.

De Tufcamcis rationibus adium facrarum . Cap. V II.

[Ocvs inquoa:disconftittietur,cum habuerit in longitudine fexpartes, una dempta,
reliquumquoderit latitudinidetur. Longitudoautemdiuidaturbipartito , & quxpars
erit interior, cellarum fpatijs de(ignetur;quaeerit proximarronti columnarum, diipofi-

jo IJJ-^lli^ij tionirelinquatur. Itemlatitudo diuidaturin partes decem,exijs terna: partesdextra, ac
. iniltra cellis minoribus, fiue ubi ala; futura: fint, dentur ; relique; quatuor medie a:di attribuatur.Spa-
tium, quod erit ante cellas in pronao ita columnis defignetur , ut angulares contra antas pariccum ex-
tremorum e regione collocencur . Dua: mcdia: e regione pariecum , qui inter ancas , & mediam a:dem
fuerint, ita diftribu.intur, ut inter antas, & columnas priores per medium ijsdem regionibus ahers di-
fponantur,ea:q;fintimacrafsitudineaItitudinispartefeptima. Alcitudo tertiaparrelatitudinis templi,
fummaq; columna quarta parte crafsitudinis ima? contrahatur . Spira: earum altx dimidia parte crafsi-
tudinis fiant . Habeant fpira: earum plinthum ad circinum altum fux crafsitudinis dimidia parte . To-
ruminfupercum apophygi craiuim, quantum plinthus . Capituli ahitudo dimidia crafsitudinis. Aba-
cilatitudoquantaimacrafsitudocolumna:. Capituliq; crafsitudo^diuidaturin partes tres.equibus

40 unaplintho, queeftproabaco, detur. alteraechino. tertiahypocrachelio cumaftragalo, & apophy-
gi. Supra columnas trabes compacliles imponantur , uti fint altitudinis modulis ijs , qui a magnitudi-
ne operis poftulabuntur. Ea:q; trabcs compadtiles ponuntur, ut tantam habeant crafsitudinem, quan-
ta fummg columne erit hypotracbclium j & ita fint compacte fubfcudibus , & fecuridis, ut compactu-
ra duorum digicorum habeac laxationem . cum enim inter fe tangunt , & non fpiramentum , &: perHa-
tum uenti recipiunt , concalefaciuntur , & celeriter putrefcunt . Supra trabes , & fupra parietes traie-
cture mutulorum parte quarta altitudinis columna: , proijciantur . Item in eorum frontibus antepag-
mencafigancur,fupraq;eacympanum faftigijsexcrucl:a,feu materia co!locetur,fupraq;id faftigium
columen , cancherij , templa ita funt collocanda , ut ftillicidium cefti abfoluti terciario refpondeac .
De Tufcanicis operibus , expeditis iam Gr&cis , agendum , idq; non immerito . natn prima jLrchitet~ltir&

j0 hofpitia in Etruriafuere . legitur enim Etrurti \egum monumenta , & adificia plnra magnifice fuiffc consiru-
tla. Indiflributione tediumTufcanici generis longitudinem tempiifumit promodulo , aitque latititdinem ad
longitudinem proportione fefquiquinta conflare . nam longitudinem infex partes dislribuit , e qitibas quinqne
lathudini dantitr . inde longitudofi dimidiatdfuerit ditas efficietpartes,una defignabititr celix, aiterapronao,
latitudo uero tempii decem in partes diflribuetur , e qnibus trcs a dextra , tres uero afiniflra diflnbationi .cei -
larum paruarum relinquantur . ceiU aut a capite , attt latcribus effe pojsitnt , quod innuit Vitr. d:csns,fi:te
ubi aix.futurs.fimt , nififorte intelltgat tres utrinqux. alis reiinquendas ,fi celits nolaerimas facere . His hoc
modo diflributis , reflant partes quatuor medi£ xdi , unde mediitm extremisin proportione entjefquitertia.
atquc ita erit interiorum partium dijpofitio. nunc quod pertiriet ad coiumnationem antcriorem , expiicandum
efl . Ad medws anguios parietum &dis , ubi anufunt , e regione coiitmn&funt ponendA , qtt&fmtt termh i lon-
gituiinis Mis ; & quoniamab angitlo adangulum ampiim intercidit laxamcntum , iaU etv.mfunt&des,&

6o arfojlyk, ( ut diftum efifupra ) ideo inter angulares columiM aliA duxfmt in medio colhcatidte > ita utfions

?S^ I AdlS

r*8 L I B E II

ttdis tetrafhylosfit . <& quoniam inter antxs, & angulares columnas ratione fimili jpatium ejl multum , &
inter parietcm , & columnas medias , ideo aliam columnarumfcriem facicndxm monct Vitr. & eas difpom e
revioncpriorimi columnarumfub pronao iubet . Longitudo ititeriorum columnarumtanto maior, quamex-
teriorum , qnantumfert trabis craffitudo , qu&fupcr exteriores columnas impomtnr . ideo propter boc uide-
tur uelleVitr. hascolumnas,fcilicetinteriores,habercfeptem craffitudines in Lititndine . Sed altitudoco-
lumnarum priusfumenda eftab xdis latitudine , nam latitudo xdis m tres partcs diuidetur , c qmbm hiu alti-

f\

1

10

20

3o

40

Jo

Tufcanici capituli partet.
K. lAbacus. F. Echinus. G. Annuhis. H I K L. IlypotracheliumcumjLpophygi.
f a q. fpatia centrorum. jL B C. partes fpirxquibus inuejligiopariter J. B C

reftondet. A. jLpophygis. B. Torus. C. Tlintbus.

tudini

60

o

V Jl X T V ' S.

149

10

<20

30

tv.dinicolumnarum defignabitur > & bxc dtitudo infeptempartes diuifa' , una craffitudini dabititr . I{itrfus
crajiitndo in quatnor partes diflributa , oftetidet contraclionemfhmmfcapi, ex uria fcilicct quatitor partum
cf\c fkciendam . Mihi mdetur aliquid deejfe in Vitr. ut rccte omnia intelligantitr , & ccrte littera una defide*
ratur.Vbi enim dicit, \qui inter antas & mcdiam .tdernfuerint.\ Ego legerem. Qjtx intct aatas , & ita lettio
punclofirmaretur, \Spatinm,quod erit antccellas in pronao, ita columnis dcfignetur , ut angulares contra an-
tas pnrittum.exlremorum e regione coiiocentur\ bicfislendum . Toflca indptendum . \ Qux inter. antatfy&
medfam xdemfuerint , ita dislribuantur. \ nam Vitr. oflendit qttomododiSiribuendxfint columnx angitlares,
& medix , quxfitnt injronte, & interiores, quxfunt in pronao . quod cum itajit, Dubium Serlij, &■ Tbilandri
circd colitmnarum altitudines nullum efl . Sedfpirarum , & capitulorumfymmetrix talesfunt . Spira Tufca-
nica alta efl dimidia columnx craffnudmc . ali itudo in duas xquas partes diuiditur . una daturplmtho ad cir-
cmum ducla, altera toro cum apopbygi,proiecluraplinthieft ex tertia fpirx altitudinis parte . Qupmoio au-

temfiat apopbygis,feu apothcfis, diflum eflfupra.hic
ttutem efl defcriptafpira cumfuo fundamcnto.

Capitulum qitoque ex dimidia crafjitudine colitm-
nx fumitur in altitudine , cuius abacus crafftudinem
integram columnxgfdatitudine babet . Sed uniuerfa
capituli craffitudo *tggpinpartes difiribuitur . una plin
tbo datur , altera echino , tertia hypotrachelio cum
apophygi . Quomodo aittem echinus circino refied,u-
catur , oflenfum eslfupra . Sub ecbino anmtlus , aut
regula eH,altapartefexta illius tertix, qux datur by-
potrachelio cum apophygi . Tars itero illa qitomodo
etiam retle ducatur , oflenfum eslfupra . De trdbibus
autem fhcdis efl quxslio . propter ampla interuaila
emateriafiunt, colliganturque eomodo , quemdocet

TVSCjLT<(jLE \AEWIS COMTOSITME DISTOS ITIO.

-40

T«

tf©

# - ■ i

■

il

K'3

Vitr.

i?o l l B E 11

Vitru.nos hic figura capitulum delineauimus . Itemtrabes compacliles , & tertiarium qttoque defcripft-
mus : ita ut omma clara, & aperta fint, uel ex ipfa defcriptione . Vefligtum quoque erit , &frons xdts Tujca-
nx dejiriptum . i^uod remanteoculosponet,declarabttq; . quodaVitru. dittum efifupenori uolumme de
tidibns arxoflylis .

10

*3

3°

4<»

Fivnt autcm a:desrotundar,equibusalia:monoptcra:fine celIacolumnat.rconftituuntur , aliae
pcriptera: dicuntur . Quzfinecella fiunt,tribunalhabent,&afcenfumex fuse diamctri tertia parte.
Jnfuper ftylobatascolumn«econftituanturtamaIta:,quanta ab extremis ftylobatarum parietibus eft
diamctros crafla: altitudinis fuaecum capituhs,&fpirisdecima: partis. Epiftyliumaltumcolumna:
crafsitudinis dimidia parte. Zophorus,& rcliqua, qus infuper imponuntur , ita ut 4in tertio uoluminc

dc fymmctrijs fcripfi.

De rotttndis adibusfermo efi. Vesis rotunda templa ndificabantttr , nummi pleriq; id oflendunt. Tlrracet
quoque Soli rotttnda tcmpla fkciebanttnmedtofiib diuo,& apertaerant .hacformaSolis figuram innue-
hant . Qupdautcm aperta ejfent, &fine tefto inuuebant Solemfupra omnia effc, & lumenfitum dijfundere.
InitcaiimturamplijfiniaformatdesrotMidt.exemplarbabemustetnplitmillud omnibm Dtjs aM.^grippa

conjecra-

y°

6o

Q^ V ■ jl \ T V S.

'Jt

10

10

conftcratum. Templum quoque Bacchi ,-fid maioriparte non aimodum ampla crant rotunda temola, uocari
potius facella, & cellx debebant . Duorumgenenmfunt , alia enim una coafiant ala, &Jiae cellx funt , &
monoptera uocantur , alia circitmjlata , & periptera nominantur . Tribunal hic intrtligo altitudinem illam,
adquampergradus afcenditur. utriufq; rationem afcenfus reddit, & uefligium noflrum , qitod defcripfmus,
id oflendit. fub columnis erantflylobata & iu rnedio ara coliocata,Tyburtinum templim rotundnm,pronaiim
babet quadratum procurrentem cum fkfligio,& gradibus a parte iila afcenfus erat , coUmna fupra eleua-
tum murum impofits, . nos in eam opinhnem deuenimus, ut crederemus uerbum illud monopteros debere in-
tcUigieomodo,quoeflTyburtinum iiludtempium,quodadbuc extat . namuidetur difcrimen effe interperi-
pteron , & monopteron. namperipteron circum alatum dicimus. monopteron quod ala unica conflat , utper
aiaminteliigamus pronaum prominensquadratumcumfafligio, quemadmodum csl Vantbeon inhanc fen-
tentiam nos inditxit, qnia non uidimus templum defcriptum eo modo , quo Vitru. dixit , & quia etiam tot
graduum afcenfus tumidum quidprafert. Sed cum Vitr. nil clarius dixerit , nos uefligium deformauimus ( ut
nidetur. ) non negamns autem templum Tyburtinum non effe puieherrimum , fed boc aliorumfii iudicium .
.Albertus quoqueinqiiit .Templarotunda aut porticu circumnallabimus, aut tantum pro fronte porticum
flatuemus , porticus quxprofronte extabant , nufjuam fiebant nifi quadrtngula. cum igitur ( ut ad Jymme-
trias ueniamus ) tertiadiametri xdis parsfwnatur, afcenfus ex ea conHituetur , id efl tribunal,fupraq; co-
lumnxs imponemus exCorintbio genere, nam aitxfunt, quantum diametros inclufa inter parietes flylobata-
rum,fcilicetquantitmeJloperisdiametros,&fmt crajfisdecima altitudinis parte cim capitulo , &Jpiris.
Eoijiyiiumaitumeii ex dimidia crafjitudine eolumnx. Cxterafiunt earatione,qua ditlu esl uolumine tertio.

3°

J ' I U I- I LJ -[

w

m

40

c ■■--$

Sin autemperipteroseaajdcsconftituetur,duogradus, &ftylobatae abimo conftituantur;dcin-
decelIa>pariescolloceturcum receflueiusa ftylobatacircapartemlatitudinisquintam >medioq; ua-
luarum locus ad aditus relinquatur; eaq; cella tantum habeat diametrum , praeter parietes , & circui-
tionem , quantam altitudinem columna fupra ftylobatam . Columnae circum cellam ijfdem propor-

5* tionibus fymmetrijsq; difponantur. In medio te&i ratio ita habeatur.uti quanta diamctros totius ope-
ris erit futura, dimidia altitudo fiattholi praeter florem. Flosautemtantamhabeat magnitudinem»
quantum habuerit in fummo columnae capitulum , prarter pyramidem. Reliqua ( uti fcripta funt ea)
proportionibus,atque fymmetrijs facienda uidentur.

Eft & aliudgenus tcdium, quodinorbem ducitur ,peripteron nominatum ,porticu fcilicet , & parietibus
circumuallatum, cuius fymmetritthjifunt . Gradibus duobus circundatur,fuprafiunt epifiyiia fieparata . in—
fnper epiftylia columntzponuatitr, interuaUa columnarum conuenientia , <& uenufl& forms effe debent,dein~
dequintaparsdiametritotius operis fumitur, &qudmlonga es~i, tantumreceditur ab ipfis iiytobatis in par-
tem interiorem, & ibi defigmztur cells circuitus;ceUa autem ex una parte aditus babzt , eius autem diameter
tam magna effe debet , abfique parietis crajjitudine , quanta efi altititdo columme fupra fiylobatam . parietis

<?Q craffitudocolummzcrajfuudinem&quare debet. Marumcolumn&decimaaitimdmisfuA crajfeftnt , fedad

tetlum

tetluM anintaduertendimi efl; nampoftquam cpiflylia, zophoros, eoronasq; impofuerimus , debcmus tholum
( lantcrnamr.iflri uocant) qiuefupratriburtam , e> hemijpbxrium csl , tam alta fit,quam dimidi.it a totius
opcrisduiiietros; namfidiametros totius ambitus pritntgradus fnmatur , &in duas <xquas partes diuidatur,
tmc ex "naf.pra coronam fiet altitudo thoii ,J'upra tholim flos es~t mucrfx rofx fimtb.s cauum tholi fummi
comptcilcns, c".i j'ffendebantur uota; is altitudmem capituli aqnabat , mque pyramidem defmcbat,quemad-
rnodnm m num?h.s ahquibus T^eronianis cst uidere , tn quibus fipra eminct pyramis . Qui ucro huius pyrami-
dis terminos uelit digmfcere, lequilatcrumformet triangulirm,cuius bafisfit latitudo tejiudinis intra muri craf
fitudiiiem, quemadmodiHH cx defcriptione colligitur. Tnetertemplornmfitirm, diuerja quoquegenera diuerjis
imbiis cih(i:ti:t'o.intur , orbicutaris forma Ioui, Eaccho, & Soli; aperta, & fine tetlo item Ioui. Feflx
tcmpliim tar.quam ptla erai rotiouium ; ctltflibus Difs excelfa ; infcrnis,depreJJ'a ; terreftibus , media ternpla
xdijicabaniur . Var.a itcm Jacrijiciorum genera , uarios ujiis tanplorum rcqiuribant . Trxter rotunda au~
ttm , & quadrangida tt mpla,formit.s alias multorum laterum,& angidorum,fi quisfhccrct, modo ufnm ali-
qucm rcfpiccnt ,mn prehiberetur. aeterum dislnbutio ir.geniofa ,Jymmctritt apt£ requircrentur ,cumfoii
dijpendio , cir columnarnm magnijicentia.

10

20

50

.40

It f.m generibus alijs conftituuntur xies, cx ijfdcm fymmctrijs ordinatx, & alio gencrc di fpofitfo
neshabentcs.utieft Caftoris incircoFlaminio,&intcrduos lucos Vciouis. Item argutius nemori
Dianar,columnis adic&is dextra , ac finiltra ad humeros pronai . Hocautem gcnerc primo facta ardes.
utieftcaftorisincirco. Athcnisin arce Mincrux,& in Attica SunioPalladis. Earum non alii,'fed
cxdem funt proportiones . Cella; cnim longitudines duplices funt ad latitudines,& uti rclicjua cxifo-
na, qua: folcnt cifc in frontibus ad latcra funt translata . Nonnulli 'ctiam de Tufcanicis gcneribus lu-
mcntes columnarum difpofitioncs transferunt in Corinthiorum, & lonicorum opcrum ordinationes.
Quibus cnim locis pronao procurrunt antx in ijfdem c rcgione cellx parictum columnas binas collo- )*
cantcs cfficiunt Tufcanicorum,&Graecorum opcrum communem ratiocinationcm. Al:|iicrore-
mouentes parietes ardis, &applicantesadintercolumnia pteromatos fpatio parictis fublati ctficiunt
amplum laxamcntum cellx . Reliqua autcm proportionibus,& fvmmctii js ijfdem confcruantes,aliud
fecnus figurx , nominisq; uidcntur pfcudoperipterum procreauifle . Harc autem gcncra propter ufum
hcrificiorumconuertuntur. Nonenim omnibus Dijsijfdcmrationibus xdcs funt;facienda;,quod
alius aliauarietatcfacrarumreligionumhabcterfe&us. Omncs a-diumfacrarum ratiocinationcs, uti
mihi crediti funt, expofui . Ordinesq;,& fymmetrias carum partitionibus diftinxi, & quarum dif pa-
rcs funtfigurar, & quibus difcriminibus inter feTunt difparata: , quoad potui , fignificare fcriptis cu-
raui. Nunc dcaris Deorumimmortalium, utiaptam conftitutionem habeant ad facrificiorum ra-

tioncm, dicam. ^0

Facilis

^ V J. J^ T V S.

lcbnographia , orthographia , & fchiographia xdis pcripter*. .

M5

I»

20

5»

4»

5«

Facilis efl Vitruuiana letlio hoc loco , modo adnertamns nulli ejfe ueniam concedendam componendi , uel
permutandifymmetrias,nifieiusrei,quamfecent rxtionem, & ufumexplisauerit.nxm fi quxratur amnl-
tisatatis noftr&UrchitetTis ( ita enim appellxri uolunt ) qua ratione hoc , uel illo modo eedificant , nefc.unt
rejpondere, nift mea h&c efl inuentto . Vitruuius homo erat, & e%o homofum , cur non poffum quod Vitru.
frxcipit, meoetiam iudicio permntare ? jtntiquitatem quoque adduamt , & nefciunt in antiquorum operi-
bus multa ah imperitisfhtta fuiffe. Cur mxlos Mcbite&os imitantur f Sed nos ad rem . l^os compoftti tem-
pli Tufcanicivesligium delineauimns, eo modo, quo Vitruuium oftendijfe putaitimus . Ortborrapbiam quili-

bet ex antefcriptis facere poterit.

De

*J4

L 1 B E \
7 X_J( BE S COMVjiCTlLES.

Z

N^

>•■■■ ■ ' % - - - -— i

i»

fc

R>

^

^m^mw^

fMkamai!!

fca

^m^^vm^w,^:^^^:^^^^^ v"-y... -.'...s.ra

O O
O O

i

a o

(-1 o

■>

o o

C, o

t~

0 o

O O

r

■

o o

1

'/

OO

p

io

5°

4«

De aris Deorum ordinandis.

Cap. VIII.

j«

Rae fpc&ent ad orientem,& femperinfcriorescollocatse fint, quam fimulacra ,'quje fue-
rint in a:de; uti fufpicientes diuinitatem qui fupplicant & facrificant , difparibus akitudi-
nibus, ad fui cuiufque Dei decorem componantur . Altitudines aurem carum lic funt ex-
plicanda:, ut Ioui omnibusq; ccelcfribus quam excelfifsima? conftituantur. Veita;,Terra:,
Mariq.hamilcscollocentur. ltaidonearhisinftitutionibus explicabantur inmcdijs xdibusararum
deformationes . Explicatis a?dium facrarum compofitionibusin hoclibro.in fcquentide commu-
tiium operum reddemus diftributioriibus explicationcs.

Erigends, ar& (poslqnam nos ufque ad artvs duxh Vitr.)ut decor feruetur iuxta cuiufque numinisdigni- Co

tatem.

TO

zo

4e

«L v >* K t v s. 'jtf

tatem. Omnestamenar&conueniuntin eo,quodadorientem fpetlare debent . ^Albertusfex pcdes altas
conflituit aras.fitpra qttas fimulacbrttm imponeretur. Vitru. nullamprxfcribit aUitudlnem , quandoqnidem
dliaalijs nurmnibus conuemat ararum altitudo . TyoftrorumTontificum decreta , nift ex m.irmore altari
confici inbent.fuper aras facram petram imponunt . Tsfos linteis altaria cooperimus, candelabra imponi-
mus,& fianblorum^reiiqitias ; nullum autem eft templum in quo altare non fit fiacratiffimo-corpori Dominino-
ftri confecratum . Habent noslri fiicrarittm a latenbus, ucl a capite £dis, in quofiicrx veftes,& libri, & re-
liqua templi ornamenta reponuntur . ego in eaparte templi (hcrariitm coilocarem, in qua antiquitus crat po-
fticum . cborum quoque itoftn babent in quo facerdotes diuinas laudes quotidie celebrant , qnarefi ad ufium
noslrum templa accommodabmms, nemo nos reprebendet . poffumus nos liberins mdtiformes tzdes confiitue-
re, quouiam ceilxplurimx fiunt in £dibus, in auibus arx faniiis, &.Deiamicis dedicantnr , qaare muttilate-
rasfigurastemploritm nonrecufiarem : fiei ufits obtinuit,ut xditm forma crucem referret . Titrrim quoque
campanariamexcelfam habent, in cuhtsfnmnltatc, qu£ inpyramidem exit , iutrumenta , & tympana <s,nex
funt, qtut tintinabulis ta&afonum efficiunt, quo certis boris populi uocautur ad diuinas laudes . celebritatum
funerum, & aliarum rerumfigna ijs darifioleat ; coronis cingnntur b.ifies pyramidis,& cohmnis, podifsq; or-
nantur : cochleis adeas aficendimus , interdumgradibus, interditm commodioribus afcenfionibus . Tyramis
froportionefiefijuialterabafififiieritpidcberrimumfiiafpeclum prxbebit ; auro , plumbo , uel etiam lapide
nigro , ( arduofam Galli appellant ) integititr. Sunt qiti non pyramides ,fed tbolos, & hemijphxria imponunt.
Omnia retle,fipro magnitudtne operis conficientur. in us quoqite horologia rotis,denticulis,funibus compacJa
profpiciuntur. nam radio mobiti fingutas boras oflendunt ,gradum Solis, Lun£ £tatem ,fignorum afcenfionem
oftendunt. Toft temptum cimiteriumfacrum habent , in qito cadauera Cbrifiianorum tumulantur. Sunt tamen

qidcelias fibi in ade comparant , in quibus eminenti loco
monumenta ponunt, epitaphia,ftattt£,vexilla ,prout quifque
meretur, qux anathemata dicuntur , in ijsponifolent. Clait-
ftris quoque fiepulcbrorum loca dantur . curauit enim retigio
noflra naturali,&ordinatapietate,utmortuorumcura ha-
bcretur, humarenturq; corpora, qu£ fpirittts fantli uafiafiue-
rc,& iterum refurgere debent ad uitam. Sedutinam hxc non
fiant adpompam uittorumpotius, quamadpietatem,& refri-
geriummortuorum.nonefiautcmlaiidabile cadauerum loat
in xdibusfiacris confiitui,pr£fiertimfi eminentiorafint a late-
ribus, ornatioraq; titulis, tropbeis, & imaginibus,atqtte hit
iufimodi , qttxpotius in foro, qubn in templo effent cotlocan-
da . Sed omittamus b£c,memores autem fimus in omnibus
decoremferuare,prxfertiminDei,fanUorumq; cultu, & ob-
feruantia, & eorum quifiacrisadditli, tnnndi negocia , opes,
parentes, affines, uoluptates, honoresq; reliquerunt . ijseiiim
honesle prouidendttm , ut commodas habjant habitationesf
ampla claiiflra,feitperiflylia,uiridaria,&alia uitx comwtni,
& boneHx necejfaria . Viris qttidem, pro ut uirorum exigtt
ufus,b:bliotbec£,cubicula , hofpitalia consiituantur. Mitlie-
ribus autem,& uirgintbus loca dentnr tuta in ciuitate,parieti
btisaitis circumficpta . feneflrarum luminibus non emineant
nicina xdificia. fiuis uiridarifs aliunde, quam a ccelo aperto no
fit profpe&us . atque huiufmodi in earum £dificijs tempera-
mentumferuetur,utnonfolum acrimine,fedetiam acriwu-
nisfitjpicione tuufint.

Pigura apponenda erat in fine primi
capitis huius Ubri.

Finis Qttarti Libri .

M- V I T R V V I I D E

ARCHITECTVRA

L I B E R Q^V I N T V S.

^Procemiunu.

te

Vi amplioribus uoluminibusjmperator, ingcnij cogitationcs, prarccptaq;
explicauerunt, maximas, & egrcgias adieccruntfuis (criptisauthoritates:
quod etiam &c.

Quinto libro procemium proponit maxima cdnfidcratione dignitm . co eirint
rcfpondetur multorum quxflionibus, qui quotidie de Vitr. obloqnuntur; nefcien-
tcs quo qu£que modo ars tratlari debeat. T^oj aperte cernimus Vitrn. v.on mo-
do res ( quious de agit ) recle , & diligenter perpendiffe , Jed etixm fibi propo-
fuiffe omnia conucnienii ratione, ac uia docenda ejfe. Quis non ordinem cius ?ni-
rum, in pr.tceptis tradendisperfpexit ? Qtas non eft rerum cleclionem mtratnsi

:c>

ciux diuifo , qu£ pars efl, qu& nonfitfuo loco pofita, & collocata <* quis addet, quis demet de eius prxceptio-
nibus <* 1\xmfi ut jlnflarchus, Democritus, jlnsloxenus, Hippocrates, ac ut alius infua quaq; artepcrfe-
clus non efl loquutus : bis tamcn tlli ufus ejl uocibus , & dicliombits , quas fui temporis mores requirebant,
& earn docendiformam eflprofequutus , quarn artcm tradentesferuare debcnt . &■ quoniam non ex meo hsc
fenfit elicio, tamen maximegratum erit ,fi quis diligenter procemium hoc legat . de qua re quoque rnonui lc-
tlores volumine primo . Docet autem quautum difcriminis ftt inter hisloriarum , poemxtumq; fcriptiones,
& artium traciationes . probat docendi difficultatem , ncc finit nos defidcrare moditm fcribendx artis
Ideo dicit.

Qv i amplioribus uoluminibus.Tmperator, ingenij cogitationes, prxccptaq; explicauerunr,maxi- 3°
n>as,& egregias adiecerunt fuis lcriptis authoritates: quod etiam.uel in noftris quocrue ftudijs rcs pa-
teretur , ut amplificationibus authoritas,& in his praeccptis augcretur , fcd id non eit quemadmodum.
putaturexpeditum.

- Senfus cfl . pojfe commode ingenij cogitationes explicare , cy-fcriberc , nuUa brcuitatis neccfitate inie&a,
maximxs affert authoritxtesfcriptonbus. nam cuique integrum ejl,<y* cx anifno xmple , & copiofe fcribere,
■ornareq; resfuas ad obleclationem legentium , pr.afertim cum res bumjhiodi fitnt , cumfua nos uarietat e , &
iucunditate alliciant . Sed amplitudo hsc non cft in omni re traclanda , adeo utputant al:< , expedita ; namft
ita ejfet , non dubitarem, quin meisfcriptts authoritas ineffet .

Non enim de Architectura fic fcribitur, & ut hiftoriar, ut pocmata . Totmxtafunt ingenij cogi-
tationes ; htflorix exempla noflrarum atlionum. ideo rejpondet ijs ucrbis , qus. fnpra pofuit { Ingenu' cogi- 4°
tationes ,prsceptaq;.\ Deinde ojiendit difcrimen fcnbendarum bfioriarum , cj? poematum, a trxclan-
da ^irchitetlura .

Historiae perfetenent lectores, habcnt enimnouarum rerum uariasevpcctationes . Poema-
ta uero,carminum mctra, & pedes,ac ucrborum elcgans difpolitio, & fentcntiarum intcr pcrfonas , &
uerfuum diftincla pronuntiatio, prolcdando lenfns legentium pcrducft line of+cnfa ad fummam Icri-
ptorum tcrminationem . Idautcmin Architeclurae confcriptionibusnon potell hcri.

Deleclat hifloria rerum nouitate , cuitts animus noflcr cft maxime cupiens,dclcclando ter.et v.fqtte inflnern.
Dele&antpoemata numerorum fuauitate , & etiam rerum nouarum imitatior.e ; quare & ipfa quoqucaU:-
ciunt aures adaudiendum,cy- animum ad legendnm ufque ad fummam fcriptorum terminationem . Sedin
tratixtione alicitius artis, quoniam uerba a necejsitatc oriunti.r, resq; obfcurxfunt, nullx obleclxtioprouenit. JO
Quod multo magis in Architetlura fieri debet , cuius traclatio abdita , cj- recondita magis efl. unde di-
cit Vitru.

In autem in Architcctura? confcriptionibus non potcft fieri ,quod uocabulacxartis propriane-
cefsitate conccpta.in confueto fermone obijciunt fenlibus obfluritatcm.

<Ars cmnis propria habet uocabula, l)£c a neccflitate, & ufu oriwtur. ignoratnr autem ufus ab ijs,qui no
didiccrc, qitare obfcwritxs infenftbus neceflarto orttur . Oportet enim pritts , ( ut aiitnt Thilofophi,) quid no -
tninis rerum inteUigere , id efl qtto qu£que uacabulo nominetur . T^cc folum m uocabulis , fcd etiam injormis
dicendi pofitx ejl d-.fficuhas, r.ec licet in arte tradenda, in qua breuitas requiritur , xmplitudinem fermonis,&
circuitus orxtionis adhibcrc . memoru enim inferuiendnm efl breuitate , & ordine.

Cvm crgoeapcrfcncnlintapcrta,ntc patcant incorum confuctudiue nomina,tumetiam pvz- 60

ccptorum

O^ v i ^ r v $. ij7

ceptorum Iatc uagantcs fcriptura?, fi non contrahantur , & paucis, & pcrlucidis fententijs explicentur,
frequcntiamultitudineq;fermonisimpediente, incertaslegentiumefficient cogitationes.

Oupdhicdicit \frequentia ,muititudineq; fermonis\ declarat illud qnod initio dixit. \Qm amplioribus
uoluminibus.\ cuius oppofitum efl uerbum illud \Sinon contrabantur, &paucis , & perlucidisfententijs
explicentur. \ Docendo igitur efie breues oportet . breuitas enim memorix. opitutatur , cauendum tamen esl
ne breuitatiftudentes obfcuri fimiis . offenderetur enim intelligentia . quare nt breuitu, fic inteliigentia per-
jpicuitasprodeft.utramcjue rem ,fcilicet & breuitatem , & perfpicuitatemtangit Vitr.qu&fi non adfuntin
fcriptis \ incertcts legentium efficicnt cogitationes . \ intelligit autemper boc uerbum cogitationes internas
animi partes , memoriam , & intelligentiam . tnfra dixit : mentes.

Itaqve occultasnominationes,commenfusq; ,cmembris operum pronuncians , ut mcmoria?
tradantur breuiter exponam. Debebat dicere breuiter , & dilucide exponam , ut utrique parti re~
Jponderet.

Sic enimexpeditiuseareciperepoteruntmentes. Nonminus cum animaduertiflem diftentarrt
occupationibus ciuitatem publicis , & priuatis negotijs: paucis iudicaui fcribendum, uti angufto fpa-
tiouacuitatis, ea legentesbreuiterpercipcre poflent. jLiia ratiocur breuis effeuoluerit intArchite-
£iura tradenda,& alia itemfequitur.

Etiamqvh Pythagorf, hisq; quieiush£refimfueruntfecuti,placuitcubicis rationibuspra?ce-
ptain uoluminibus fcribere, conftitueruntq; cubum z\6. uerfuum, eosqjnon plus , quamtres in
una confcriptione oportere eflc putauerunt. Cubus autem eft corpus ex fex latcribus xquali latitudi-
10 neplanitierumquadratum. iscum eftiactus,quam inpartem incubuit>dum eft intactus,immotanv
habet ftabilitatem: uti funt etiam teflera?, quas in alueo ludentes iaciunt.

Tythagoreorumpracepta breuia erant,& in uerJiculoscoltccla,quemadmodum:Glad:o ignem nefodicato:
ftateram ne tranfilito ; cerebrum ne comedito : cor etiam ne comedito : maluam transferto ,fed tamen ne co-
medito-.aducrfm folcm ne loqidtor-.viam regiam declinato : cum letlofurgesftragula complicato: veftigiumq;
corporis confundito : jlnmium non geftato : olla quoque uesligium turbato in cinere : Hirundines intra
domum ne admittito : Contra Solem nc meito : Speculum nejpetlate ad lucernam : Dextrumpedem priorem
catciato, finiftrumpriorem tauato : vnguium, criniumq; tuorumpncfegminanecomngito,fed ineaconjpuito:
a fkbis abslineto . H&c , & fimilia pr&cepta uerficuiis concludebant , aliudq; innuebant , quam uerbafona-
bant . Cum igitur de aliqua re una traciare uellent , uerfieulis eam certo nemero colligebant. Summam uer-
i° ftculorum a cubofumebant . Cubus eft corpus fex quadratorum laterum , xqualiumq; planorum conftans , a
cuius fimiiitudine citbus quoque numerus esi nominatus, qtti conslat exfexplanis numeris undequaq; tequa-
libus . Oriuntur auiem cubi poft unitatem naturaliferie, dijpofitis imparibus numeris , fiprimosduos im-
pares colVgas, deinde tresfequcntes impares, atque ita qitxtuor fequentes impares . exempligratia, $,&'),
poHpofitaitnitatefitntprimiimpares/borumfionmaesl, 8, quinumerus primus eft cubus . Deinde 7, 9,
11, tresfcquentesimpares,reddunt, zj, quinumeruseftfecunduscubus.fic 13, 15, 17, 19, reddunt,
64, tertium cubum . Cum igitur moto puntlo efficiatnr linca , & mota lineafiat planum , & plarto motofiat.
corpus :non esi afimititudine aiiennm ,ficontinuata unitate fiat'Mnearis numerus , quijuomodoproducJus
planum efficiat numerum, a quo dcmumfoiidiis conslituatur, perinde acfi unitati, aiia unitas adderetur,qua-
dam fimilitudine iongitudofoia,qua iinex propria es~i oslenderetur . Si duo tanquam iinea moueatur , perin.de
4° es~i ac fi longitudini , etiam latitndo adderetur , & ptanum efficeretur ,ideft, 4, qui numerus planus eft
ex quo demum eadem rationecubus, id eslfolidus numerus conftitueretur . namfi, 4, pcr dtio muitipiicen-
tur, otlo reddentur. Vnde uana eft eorum ratio, qui dicunt, fifuntfexfuperficies,necejfe eft fex ejfe unitates,
namfenariusnumerusnoneilfolidiis.lnquitigitnr Vitru. Tythagoricos rationibus cubicis numerum nerfi-
culorum,quibus dliquid traclabant,conclufifie, necplus qudm tres cubos in una tratlatione collocarcuoiuijfe.
Ideo maiorem cubum ex, z 1 6, verficuiis conHituere.multiplicantes igitur temarium infe,nouem efficiebat,
id efl quadratum numerum, qttem per tria ducebant, & reddebant, 1 7, primits eorum cubus . Simiii ratione
aiiwmcubum ex linearinumerofiiaebant, 4, igitur in fe ducla , 16, efficiunt . Sed, 16, per, 4, dutla,
64, reddunt , & ita efficitur fecundus eorum cubus, cui, 27, addita, reddunt 91, indetertium cubumex
quinarioducunt.nam, 5, infedutlaefficiunt, 25, qu£duc7aper, 5, reddunt, izf, quibusadditisyi,
50 fummafit, zi6. jldhunc igitur numerumfummapr£ceptorumpytbagoreorumperueniebat,cubicamq;ra-
tionem adamarunt , putantes eafirmiter mentibus inharere , quemadmodum cubusfi iaciatur , in quacunque
parte infederit,firma habet slabiiitatem. Sed mirum qua ratione primum cubum , ideft otlo no admiferint Ty-
thagorei. deinde fecundum id eft, 27, pofteatertium, 64, & non collegerint fummam 99. Sedforfaneo-
rumtratlationesincubosuerficuiorum numeros diuidebant, & fi eorumpr&cepta primo cubo nonpoterant
contineri, addebantfecundum, quififatis non erat , addcbant tertium, qui omnis fummx capax crat. Sed quia
frimus,fciiicet otlo , parum eH adpropofitum aiiquod unum colligendum , ideo ipfum (ut puto) reliquerunt ,
&ideoad, 27, primoperueniebant aternario ortum, qui numerus pythagoricis piaufibilis erat ; binarius
autem non item. non igiturjiatim ad, 2 1 6, uerficulos ueniebant ,fedfeparatim ad pracedentes cubos, qui fi
non erantfatis, duos coUigebant, a duobus demumad tertium perueniebant , ultra quem progrcdi notebant,
60 ne tratlationisprolixitatifkftidium affcrrent, <&•■. memoriam, cuiferuire ftudebant , longitudine Uderent. nam

0 nimis

IO

10

15S L I B E H.

nimislongus fmffet aluts cubus ,fcilicct afenar.aduffiis ,fciiicet , 431, additns priori fumtm, Hocmode
$ythagc*a mcntem exponam.

GftlECI quoque Poetse comici intcrponcntcsechoro canticum.diuifcrunr fpatia fabularum ,
itaputcscubicarationc facientes intercapcdinibus lcuantactorumpronunciationes.

T^on dum inueni qit.i rattone cubicis ratiombus fkbularum partes, qius aclns nomino, dijiribuerent: an for
te eorum fabulxjic difpoftt£ non imeniuntur . Cxtcrum oportebat, aut affits oclo effe , aut fcen is mfmgulis
atlibtts oclonas , aut uniusfccnx uel atlus uerfuulos ratione cubica conflare. atlus crgo non plures quinquc
cvmfmt 1 atlo effe non poffunt . Sccnx qnoque non habettt interpofttos cantus , ut atlorum leuent pronuncia-
v.ones; nec nitnierus uerficulorum injcciusfingn!is,uet affibus cubica raiionc conflat, iti hisfabniis, quas ha-
bemus,quarc ncjcio quid hoc loco afferam ,nifi quod hoc loco Vitruitiitsjimd.tudinem uelit ineocffe, quod
ad qnietem intcrcapcduics canticorum comp.trabanthr , ut cubica ratiofit cnbi comparatio qtt£dam,ut quem
admoddtr. t ubus qniefcit, itafpatiafhbutantm dinifaper choros leuent aftornmpronunciationes , gjr labores,
qt difltnffioncm reritmfaciaut ui iaeatcflieCtatorum.

Cv.m crgoha:cnaturjIimodoamaioribus obferuata fint, animoq;aduertam inufitatas ,&obfcu-
ras multis res clle inihi fctibcndas, quo facilius ad fenfus legentium pcrucnire pofsint , brcuibus uo!u-
minibus iudicaui fcribere . Ita cnim expedita crunt ad intelligendum , corumq; ordinationes inititur,
uti non lint quxrentibus feparatim colligenda ,fcd c corpore uno, & in (ingulis uoluminibus gcnerum
habcrcntexplicatioucs. Itaquc Catlartertio , & quarto volumine adiumiacrarumrationesexpoiui .
Hoc libro publicorum locorum expcdiam dilpo(itioncs,primumq; Forum, uti oporteat conftuui di-
cam , quod in co & publicarum , & priuatarum rcrum rationes per magiftratus gubernantur.

Ex his uerbis mens Vitr/uttj optimc habetitr , quare tntertio libro non abfolitcrit uniuerfam xdittmfaera-
rum rationem , quid effecent haclenus , qitidfkciendum reflet. nam de publicis aperibits opportunitati infcr-
uientibus traffitturus esl, ac primttm dcfori coslitutionc, quia inforofenatus, curia, tnbunaiia iudicum , ma^
gis\ratusq;funt, unde pnbitcarnm,^r priuatarum rerum rationes gnbcmantur,

Deforo , eittsfy difyoftione . Cap. I.

Raeci inquadratoamplifsimis,& dup!icibusportieibusforaconfiituunt,crcbrisq,- co-
lumnis,& Iapideis,autmarmoreiscpiftyIijsadornant . £t fupraambulationesinconti- 3°
gnationibus faciunt.

Tr£ter uias neceffarium, pnlcbrum,cjr commodum cfl arcas amplas effe, &platc*s, in qui-
bus xdutmfrontes longius profficiantur , popalus conueniat , res necejjari£ uenundentur , cjr jpeclacnla quo-
que uideantar. &■ quemadmodum pulchritudo, & opportunitas hxc multis in locis expetenda, ita in uno pri-
mo, zt conjpicito, amploq; loco neceffaria cfl arca, quxuerc publtca nominari poffit . in qita locafint iudici-
bits, magisiratibus,d?fenaioribits accommodata . Quare de hac ipfa loquititr Vitr.fed ut ab ijs me expediam,
fora quxfparfa per urbem cernuntur, ea triuia, cjr quadriuia ucteres nominarunt. licet non ignarem trittium,
& quadriuium effe loca , quo tres,aut quatuor nix concurrunt . tamen & ea qiioquc loca his uocabutis uoca-
uere, qux ampliorem aream occitparcnt,& ad qu£ populus conueniret. Si erga triuia huiitfmodi ornare mens
cjfct, oporteret ea porticibus circundare , <&• qita parte uix ad illa peritenutnt , arcus cxtruerem magv.ificos , 4°
arcuumcnim frantes inuiarumterminismagnificentiam , c£" Jplendorem quendam prxferunt , conjpiciitnturq;
magis maiorum tituli, & tmaginesfortijfimontm uirorumin iuitentutis exemptum . Tnbus fornicibus parte
pturima arcus abfoluuntur,fub medto triumphator , & m;lcs,f/tb altjs dcxtra, acjlnijlra comitantes,&plau-
dentes prxtcribant . ^ircus uero maiorem habetdignitatem ,fiin fine uis prmcipalisin forum exeat,illnJirio-
ris enim fpetlacuii , &adtititlos ,&imagines,&ali.utnfcriptiones , lircuumfymmctrixa Vitr.nonpo-
nuntur , nam nuilus ante ipfum arcttiim ttfits erat . Titi enim tempore captifunt , cum anteatrophxa, trium-
phalesq; flatuas haberent ; nifi forte Sattl in Carmelum erexijjejibi forniccm tnnmphalem , uctimus arcum
intelligere,ob uicloriam,qttam habuit contra ^gag }\egem jLmalccut legitur infacris literis Xjtg.primo Cap.
1 5 , Cormnenfus igitur arcuttm ab tis, qui cxtant, & pulchcrrime faffi funt,<<~ ab Mbcrto Ftorentino fume-
re pojjumus . Septimij arcus inter c£teros prxflat , in quo alatx vicloru , tropheaq; , & bclla terra, mariq; $ o
gesla confpiciuntur. Sunt & titali , <jr infcriptioncs prxclaroritm fkcinoruvi . Extat Conilantini arcitsfuis
cum ornamentis . Dam.tiani quoque in via Flaminia infinc vallis Martix , uerfus Capitotium arcus est , quem
hodie de Jripoli uocant , Domitiano enim ereftus , iteram eius habet imaginem . Jlrcus ttcro , qui bodie fan-
ili Vitiarcus dicitttr, Gatieni (itt dicunt) arcuserat.ifedex omnibits qitot ftteritnt, qitotq; futuri funt, nulius
magis memorabile exemplum habebit, quam Titi arcus . tnjigne enim Dei ttindiffit in in Iudxos monumentum
reflat, qua nuila unquam maiar alia , nitlla atrociorfuit , ncc erit . in eius arctts fitsligio legitur S e n a t v s

POPVLVSQVE ROMANVS DIVO TITO DIVI VESPASIANI F- VESPESIANO AVGVSTO. eXlOIA

partc triumphantis currus, ex altera uero arcafadens duodecimfafcibits conjulanbitsprsccdentibus infigni-
t.i ett,ex aliafunt pomp£ trittmpbalis Jpolia,erat qitoque candetabrnmfeptcm ramis dijiintium , marmorexq;
idofaycA legis tabuU dux, nafaq; tempti , & turex menfic , c&tcraq; ornamenta . De quxbus aiids ligitur. 69

Vitr.

Q^ V I ^ T V S. . x y9

Vitr.ogo de arcubus nullamfecit mentionem , ratione iam ditla . Sedfifortc aliquibus uidetur ante Vitru-
uium arcus extitifje, propterea quod inter uiam latam , &■ Mineruamfimplex arcus Camtllo (utpntant) di-
catus confpicitur; non eft tamen dicendum quod ad triumpbantis commodum eretlus fuerit, fed fornice fimpli-
ciconslabat,utaliqu£ibisiatu£collocarentur. ^inte hunc arcum columna eretlaerat, aqua tanquama
capite, omnes Itali£ im initiumfumebant . Sed nos adformn rcuertamur . Forum igitur a Grxcis quadrata
forma conjlituebatur, circa erant ampliffimx, ac duplices porticus, columnx crebrx , ut pycnoflyli ratio exi~
gebat. episiylia marmorea, aut lapidea.Supra uero ambulationes erant in contignationibus . Ita enim eorum
ufus requirebat . Sed Uali, ac I\omani alios ufus habentes , a Cnecorum confuctndine difcedebant . Inforo
jo enim gladtatoribus munem dabantur. oblongum igitur forumfhciebant, itautextribuslongitudinispartibus
duas latitudini darent,fefquiali era proportione . ampliora quoque erant intercolumnia, circa porticus argen-
tari£ tabema, moenia namquefuperionbuscoaxationibus collocata , Jpeclaculum populo ad ludos commode
prsbebant , ita expopuli multitudine magnitudinem fori conftituentes , ufum , & dignitatem qu&rebant,nefi
nimia effet multitudoanguslum,fiparua tnane, & uaflum uideretur . Crxcis ufus is non erat . Duplicespor-
ticttsinteriusfhciebant , non enim puto duplices intelligi debere exterius , & interius ; nam in tertio libro in
bancftgnificationem eo uerbo,duplices,ufus efl. Item crebrisq; columnis interpretorpycnoflyligeneris,quodfe-
quentiauerba oslendunt.

Italiae uero urbibus non eadem rationecftfaciendum, ideo quoda maioribusconfuetudo tra-
ditaeft, gladiatoriamunerainforo dari.igitur circum fpe&acula fpatiolioraintcrcolumniadiftribuan
tur , circaq;inporticibus argentarise tabernar , mcenianaq,- fuperioribus coaxationibus collocentur,
lo qua;&adulum,&ad ue&igalia publica recteeruntdifpofita. ... ,_,

Videtur enim Vitr.opponere illtsuerbis, crebrisq; coh.mnis,h&c uerba , circum Jpetlacula Jpatiofiorain->.
tercolumnia diflribuantur . Mceniana, nospodiola nuncupamus. dictmtur a Manio , qui Catomdomumuen-
dtdit in forum lpetlantem,fibi tantum unica columna referuata,ad quam tigna proiccit , & tabulatum fecitt
utinde ipfe, & poslerigladiatcresjpeclarent. fuit ea domuspropeTacis templum.

Magnitvdines autem adcopias hominumoportet fieri, neparuum fpatiumfit adufum,autne
propter inopiam populi uaftum forum uideatur.

Hoccommune prxceptnm eH Gracorum , & Italorumfori,ut ad copias hominum ftat magnitudo fori.
illud nero pcculiare Italix .

Lat itvdo fori ita flniatur,uti longitudo in tres partes cum diuifa fuerit,ex his dua: partes ei den-
3° tur.itaenimoblongaeriteius formatio,&ad fpectaculorum rationem utilis difpolitio.

Qumtur quomodo oblonga forma adjpetlacula potiorfit, qudm quadrata . nam quadrata orbiculari ma~
gis proximacumfit,qudmoblonga, £qualiter adomnes partes centrum uidetur habere,unde ratioquoque
fpetlandi commodior undique cernitur . ^An adgladiatores potius , qudm adjpetlatores rejpexit Vitru.qui in
oblongoforo commodius exercentur , qudm in quadrato r1 ita enim ludorum tijus posltdat. placet autem jLl-
bertoduplamejfeforiproportionem.additq;pulcberrimam confiderationem . uult enim xdificia , qu£ circa
forumfunt,nequc itaalta ejfe, ut altitudine fna angufium forum uideri fhciant , nequeita depreffa,ut uaslam
fori amplttiidinem conftituant . Cxterttmfori amplitudo ad poptdi coptas conflituenda cfl,ne eueniat , quod
oiugusloeuetiit,quiforumaliudparuHm,propdduoqu£erant, ordmautt,ut hominummtdlitudini litigantittm
fatisfaceret . Taruum autem illudfecit , ne moleflus effet dominis utcinarum eedittm . pwpe erat poji hortos
4° ad Morforium, &fantl£ Martinx, & magna ccleritatc confetlum , ut publica iudicia in eo tratlarentur, iu-
dicesfortirentucfenattiscogercturad confdiumdebeUis ,triumphisq; decernendis ,ac in eo uiciores Jpolia
coUocarent . dttas id forum porticus omatijfimas habuit . Erant & alia quoquefora infignia , & magnifice
extru£ta,qu£ aut tempore , atit ui dcietla,& collapfa, aut etiam in alia xdificia mutata , nullam habent v.ete-
ris forma fimilitudinem,porticibusnullumdeerat ornamentum ,nulla commoditas,& ufus deftderabatur.
imbres, Soles, ccelumq; graue uitabant. ambulationibus,negocijs,Jpeffaculis apt£ erant . a magnttudine mil-
liarix,aut fladiaritn uocabantur. agenere adificij , Doriae , Ionic& , CorinthtA, Tufcaniac , aut fubterrane& a,
Dijs, quibus confecrat£ erant,nominafortiebantur.

Colvmnae fuperiores quarta parte minores, quam inferiores funt conftituendar: propterea quod
oneriferendo, qua;funtinferiora,firmioradebentefle,quam fuperiora . Non minus quam etiam
5° nafcentium oportet imitari naturam , quod in arboribus teretibus , abiete , cuprefTu , pinu , c quibus
nullanon crafsior eft ab radicibus.deinde crefcendo progreditur in altitudinem,naturali contractura,
persquatanafcensad cacumen. Ergo fmaturanafcentiumitapoftulat, recte eft conftitutum , & a!-
titudinibus,& crafsitudinibus fuperiora inferiorum fieri contra&iora.

Cum plures ordines columnarumfuper imponere oporteat in porticibus: oportet enim ttt mceniana fiant,&
coaxationes: tunc animaduertendum efl ad id, quod Vitr.dicit, quod fcilicetfuperiores column£ quarta par-
te graciliores fhciend^funt inferioribus. ratio buius esi, quia qtMjuntinferiora, oneribus ferendis firmiora
effe debent, qudm fuperiora . Exemplum a rerum natura fumptum,hoc docet. arbores enim teretes , crajfio-
res funt ab radicibus,deindepaulatim excrefcendo naturali contratlura tenuioresfiunt . hacde caufa colu-
mnarum contraclio fhcia efl. & hac rationc colummefuperiores graciliores inferioribus cffc debent . & hac
&> demumfimditudineprimus,&inferiorcolumnarumordo Doricus ,medius lonicus,fummus Corinthtus ejfe

0 i oportebat.

i<?o

L 1 it E ^,

eportebat. neque propterea confeqmtnr fi column.e infcriorcs quarta parte craffiores ftnt fuperioribus , ttt
tsdcm qnoqitc altioresfint.namftcolumnaDoricaqu.-ituorpedcscraffafuerit ,alta eritpedes 18. Jlt Io-
nica qux ftprafuerit collocata, cum trespedcs craffa ejfc debeat , minor enim exprxcepto qitartaparte,quam
inferior fu,uon omnir.o erit quartaparte minus alta, qu.vn inferior. offo enim craffitudine: imas , & dirai-
diam cum babuent m longitudine,eri: alta pedes uigmtiquinque cum dimidio , atque boc ita intclligendu csl,

F 0 ){ I D E S C I^ I T T I 0.

§Bp

i!ii__ ___;____- -__-__---"-

3K;.,WMit-T.-T^*a

n^33 ^;^) -_.V;_.f --■ ■-i-r.i-^-Tiik:^"!SS)^

1 Pff" .-,;-; =imft

STTTT

^ | ^ i Sj ^ H M 1

i____:__-__caL__:i________t___i____i__:_, 1

© co o»»©ooo©®o e 9 o 0 o © © c c-a

Dti n v d « « «e(i*««««ee*i^l><'i>i>v^''

Olt

I

" '

10 J I

-_-__- __-_: _____ !____- _____ !___:

'£. f «>■/.*. f. Tlatea ante carceres, D. platexante xrarinm. C Eafilica. ^Q

' Bafilicarum

£*_ V 1 X, T V S. 161

BaS ili c arvm loca adiuncla foris quam calidifsimis partibus oportet conftitui,ut per hyemem
finemoleftiatempeftatumfeconferrcineasnegotiatorespofsint. Earumq; latitudines non minus
cuamextertia,necplus,quam exdfmididlongitudinis parfeconftituantuf.nifilocinatura impedierit»
& aliter coegerit fymmetriam commutari. Sin autem locus erit amplior in longitudine , Chalcidica in
extrcmisconftituantur, utifuntin Iulia Aquiliana. Columnx balllicarum tam alta;>quam porticus
latse fuerint, facienda; uidentur . porticus quain mediuni fpatium futurum cft , ex tertia finiatur. co-
lumnsefuperioresminores, quam inferiores ( uti fupra fcriptumeft) conftituantur. Pluteum.quod
fuerit inter fuperiores columnas, item quarta parte minus, quam fuperiores columnx fuerint.oporte-
refieri uidetur:uti fupra bafilicae contignationem ambulantesab negociatoribus ne confpiciantur.
Epiftylia, zophori,coronz ex fy mmctrijs columnarum, uti in tertio libro diximus, explicentur.

Cumforo baJilic£,czrarium,cxrcer,cnriaconiunguntur,idcomibi peropportunum uifum eft unico uesli-
gio omnia huiufmodi membra defcribere, ut ea quxforum conslituunt, fuis locis dijponantur . nam Fitru.ca-
pite huim uoluminis tertio inquit. \ Cumforum consiitutum fuerit § trablauerat enim de xrario , curia,car-
cere, & bafilica . unde cttm uellet ad theatrorum defignationem peruenire , dixit ea uerba . £ Cum igitur
forumconftitutumfuerit,\ Bxfiliae. nornen ( fi uelimus interpretari ) regiamfignificat,inea iusdicebatur
fub teclo, magnaq; in ea rerum negotia traclabantur. legitur apud Tlutarchum Tauium jtemilium magnifi-
centijfimam bafilicam consiruxiJfe,ac nonaginta ex noftris miUia aitreorum in ea expendijfe . putant hodie
nonnulli eamfuiffe interfantlt jtdriani, & Faus~iin& templa. iubet ergo Vitr. Bafilicarum loca difponi apud
forunuimmo effe foris coniuntla, locis quam calidiffvmis ,redditq; rationem,ut per byemem fine molejiia,
tempeftatitm fe conferre in eas negotiatores poffint . Intelligit autem calida loca afeptentrione, & jLquilone
auerfa, quemadmodnm ipfe decimo huius uoluminis capite declarat . Conflituta arca , in qua bafilica fit
coUocanda, adfymmetrias peruenit.Bafilica nefcio quidcum ddefacra commune habere debet, non tamen
aquali dignitate conslruenda. Litigantium, notariorum , fcriptorumq; copijs inferuiendum e[i , ideo ampla,
libera, luminofx, porticibm, tribunalibus abundarc oportet . Latitudo non minm qudm ex tertia, nec ma^
gis qudm ex dimidia longitudinis conslet, idesi nonjint minores bafiliae in tatitudinefefquiattera,nec maiores
dupia proportione cumlongitudine, eatamen conditione,ut libera areafit, nec ullaalia ratione impedita.tunc
enim locinatura cogetfymmetriam commutari , quod quando euenerit , obferuabimm maioremproportioncm
quamfieri poteft,dandam effe.namfi fefquiquartam , & fefquitmiam dare poJfumtis,eltgemus fefquitertiam,
& ita dealijs ;Cum uero libera erit area, obferuabimus eas proportiones,quas Vitr. dixit,unde uidetur error

?c eorum , qui tripla proportionc consiare bafiticarum longitudines ad latitudinem dixere. nam cum Vitr. dixit
non minus quam ex tertia, fi triplam inteUigeremus,effet contra iUnd quod dixit,ne plus qudm ex dimidia.nam
plus efi tripla, quam dimidia. Si ucro ad)mc amplior,ut dupiaproporttone, xdificare bafilicapofiimus,tunc in
extremis chalcidica confiituantur . jilbertus non Chalcidica,fed canfidica legit,& putatfuiffe ambulationes
fecundu trtbunal tranfuerfas, ubi rhetores, &■ caufidici uerfaremur,quaformam T literxefficerent. hoc non
piacet.jilij legtfnt chaicidica.unde apudfextu Tompeium Thilander aitfe legiffe chalcidicumgenus effe adifi-
cif,aburbe Chalcide ditlttm. jlrnobiuslib. 4. contra gentes. Scribuntur Dij ueftriintriclinijs cdeftibust
atque in chalcidicis aureis cmitare , potare, cjr ad ultimumfidibus, & uocum modulatione mulceri. bacfatis.
flacent, quxndo non liceat nobts uerbmn mutare, & ita, ut a Lacedxmonijs Laconicnm, ita a Chalcidenfibus,
cbalcidicum dici . AiiJ legunt chalcidica fimtliter , & interpretantur officinam , ubi pecimia cuditur , quam

4* nos cxcam dicimns. Erant enimapnd antiquos triumuiripecunix cudenda, quos in t&rcis nummis itafcriptos
obferuabimus jl. JL. Jl. F. F. tdeftauro,argcnto,<£re,flando,feriundo.cumq;coniuncJafor!seamem-
bra ejfe debeant,fcilicet &rarium, cttria, carcer, <&■ baftlica , utfequenti capite osiendetur, non abfurdum ui-
detur officinam eam,filocuspatitur, prope bafiiicam consiituendam . icgunt aiij chalci&cd,& eandem offici-
nam intelligunt, quam dixi, & nuUam ponunt differentiam inter chaicidtca, & chalcixca. TsJuUt dubiitm eft,
qttin reperiatur hoc nomen Chaicixca . Trimo enim uolumine Thucyd. inquit. Tctebant etiam jithenienfes
a Lacedxmonijs , ut aliam quoque offenfionem iUatam templo Minerttx Chaici^ac diiuerent . Minerua enim
a templo jtrejkSo,aut aftatua terea ita uocabatur. Sed quis ex a,re tempta dixerit extrutla £ jlio B^mxfuij-
fe locum hojpitio dattm legationibus , qui Gr&coftafis dicebatur , a GrJtcis, tanquam a digniorigente denomi-.
natum, quo loco Tlin. Flaminium uouijfe templum dicit xreumConcordix ,fi forte populum tum dtffi--

$© dentem concitiarepojfet . Sed cum pccumam non poffet a populo exigere , nt mdem conftrtteret, ex fxneratori-
bus multla adiculam eamfecit . Quare non cft dubitandum, quin hoc nomen repcriatur . Scd qnid ad reml
puto ego de bafilica ea Vitr. loquutufutJJe,qux inforo lulio , ubi C&farfteterat xdificata erat , ibi enim ther-
marum ueftigia reftant, & qmdam jLquiltj memoria , jiquilius enim iudex erat, de cttius domo , apud Ciccr.
leges. & nosinfcriptionem uidimus , in qua mentiofasia eft jLquilij inforo Iuiio , ideo codicibus iliis affenti-
tnur in quibus legitur in uilla jLquiliana,<& non in Iuiia.Htec nos conie$luraripofjumus,fed cum authoritate
repertumfit calcidica effe magna, & ampla qmdam xdificia,credcrepoJJumus non male ejje legendum \ CaU
cidica f id esi toca ampla , in qua magtftratus conueniebant more Calcidenfium adificata.

Colvmnae Bafilicarum tamaltr ,quamporticuslatasfuerint,facieBd;e uidentur. Quantaesi
latitudo porticus a columnis adparietes, tara alu cQlumn&funtfheiendA.fedqu&ret atiquis de latitudine por-

$0 twusquantaeffe.debet)RteJj>o.ndetur. . •

0 5 Porticus

itfs.

I l % £ *>

$ClOG>\jtTHlA

§3

^

r. :m

1F

i£3

HTMSr^ES]

B

llpgglf

«• i h,

• Porticvs, quammediumfpatiumfuturum cft, ex tertia finiatur. Spanutn medium intelligi-
tur id,quodesl inter porticus .bocjpatium tutrespartes diuidatur ,ex i]s tertia porticus latitudini utrin-
que tribtatur.

Colvmnab fuperioresminorcs^quaminfcriores (utifupra fcriptumeft ) conftituantur. ideft fQ
quartaparte minores in craffitudine.

Plvtevm quodfucritinter fuperiorescolumnas.itemquarta parte minusquam fupcriores co-
famnx fucrint, oportcre ficri uidctur.uti fupra Bafilicf contignationcm ambulantcs, ab ncgociatori-
bus ne confpiciantur.

Tluteumuocanteampartem,(\uainfcriorcscolumn&afuperioribus feiungantur , eji enim tanquam po-
dium.fcd aliafigmficat:one librojuperioripluteosfepta uocauit . Tluteum ergo qnarta parte minus altumfu-
ferionbus columnis con/iituit, rationemq; reddit , utifupra bafdicA contignationes ambul.uites ab negocia-
toribus ne conjpiciantur. T^egociatores enitn parte inferiori, litigantes uero parte Juperwri ambulabunt.

Epistylia zophori,corona:exfymmetrijs columnarum.utiin tertiolibrodiximus.explicentur.

Qupniam, quafupra columma imponmtur , columnarum rationemfeyuuutur, ideo trabes* 7^pbori,corQ-> 60

nx,

Q^v i ^r v s.

t<jj

nxeas babent fymmetrias, quas tertio libro poftim ts. nos bic bxrtlcz 'uefligium defcripfimus , proportione
dupla longitudinis adlatitudinem. Tribunal s ftoqts loctm xppoftim-ts , & fcalas ex quibus ad conti-
gnationes afcenditur.latus quoque ex parte defcripfimts . Vttera A. litterx B. Uteritribunalis appoftt£
50 coniungendaefl , ex defcriptione uefligtj , & frontis ,latensq; omies partes buius pulcberrimi tdifictj per-
cipi poffunt .

No.m minusfumrmmdignitatem,& uenufhtem pofTunt habere comparationesbafilicarum.quo
generecoloniarlulia? Faneftri collocaui, curauiq; faciend^m, cuius proportiones,& lymmetrix (lc
funt conftituta:.

Fani bafdicam Vitr.&iifica<tit,fymmetriasq; eius compofuit : an^uflns erat in foro locts , /w quo ettam £-
des Jligiflipofna fuerat , quace ut opportuxtatis , &■ loci rxtionem babereufic eas fymmttr as c onftiMt.
'. Mcdianateftudointercolumnaseftlongapedes 110, latapedes 60 porticuseiusurca teftudi-
nem interparietes,&columnas latas pedes uiginti.

Column£eraiitinparteinteriori,te(ltdinemj;fitjlinebant,porticits extru calumnas parieiibus obdutla

60 erat.DupUeratlongitudmisadLttitudincn proportio.

Columnx

iC4 L 1 E E H - "

Colvmnaf. altitudinibusperpetuiscum capitulispedumquinquagintacrafsitudinibiisquihum/
Ergo erant Cormthut.

Haef.ntes polt feparaftatas altaspedestttgintirlataspedcsduosfemts. Craflas pedesunumfe-- -=
mis, qux fuftincnt trabcs in quibusinuchunturporticumcontignationes.

i»

:•

5»

4»

*•

>

Toft columnas uerfus porticus parietem ercCut erantparaflat* alt& pedes zo. lat£ duosfemis, ita ui co-
Imnarum fymmetriasfequerentur,fefquipedes in craffitudine.Capitibus carum trabes imponebantur,in jjpfJ
bus inuehebantur coritignationes porticuum.ex quare colligitur porticustetJas fuijfe.

Svpraq^b eas alia: paraftata: pedum 18. latsc binum, craffe pedcm, quaj excipiunt item trabes, *•

fuftinentes

IO

fuftinentescanterium.&porticuum ,( quarfuntfubmiua infra teftudinem ) te<5ra.

Snpra priores paraftatas alitepedum 1 8. altitudine impofitx erant. latx binum pedum , ttt earatioferua-
retur,quafuperioragraciliorafint inferioribus , ideo etiam crajfie erant pedem itnum , cv.m inferiores altio-
res , crafiiores, & latiores ejfent. b* paraslatz excipiebant trabes , qux fuslinebant cantherium , & porti-
cuurn teUa , quA crant fubrmjfa vnfra teflndinem , unde tecla fuperioris porticus erant infcriora fumms, teftu-
dini. nam c> boc ex altitudine columnarum , & paraftatarum colligitur , nam inferiores paraslatx altx pe~
des zo, &fuperiores 18, nonamplms qudmpcdes 38, inaltitudinecontinebant,fcdcolumnxcimca-
pitulis erant altx pcdes quinquaginta.

laierisbafilic&orthograpbia,cuius fignum A, cumfigno B pr£ccdentis
diagrammatis coniungcndum .

20

40

5o

ijKT-^aOniSiT&fSf^nT

:f-,:iES

^i— ti-ii icrfcZfc-Ji— fcrirrfr

Reliqva fpatiainterparaftatarum.&columnarumtrabes.per intercolumnia luminibusfunt
relifta. Ideft inter teclumporticus fupenoris , & fummam tefludmem , quod erat reliquum altiiudinis,
luminibus eft rcliclum.

Coi.vm n a e funt in latitudine teftudinis cum angularibus dextra,ac finiftra, quaternx: in longitu-
dine,qua» eft inforo proxima cum ijfdem angularibus 8, &alterapartecumangularibus 6, ideo
cjuod media» duse ineapartenon funr pofita?, neimpediantafpectuspronaijedis Augufti,qu2 eftin
' 60 medio Iatere parietis bafiiica: coilopata, fpe&ans medium forum , & sedem louis,

Ia

l66 L I B E 11

In fronte quatuor, a latere otlo columnsfnnt, fed ex altero latere du£ columnx mediandt fublatxfunt,
& hoc cx dijpo/itione Loci,nam ex eaparte erat pronaum adis jlugufli , cnius a/petlus impcditus fmjfct dua
rum columaarum medianarum pofitione.

Item Tribunjleftineaxdchcmicyclijfchematis.minore curuatura formatum. Minusquamfe^
micirculiforma erat tribunalin&dcJLugufli,quod itaprobatur.

__!_«_, E i v s autem hcmicycli in

rronte elt mtcrualluin pedum
46. introrfus curuatura pedum
1 5. uticos,quiapud magiftra-
tusftarcnt neqotiantesin bafi-

Q

Vefligittm Bafilict <A. &dis
jLuguflz B. pronaum C.
Tribunal D. Bafdics, pa-
ries E, F, G, H. Jledis
paries I, K L, M. pa~
raftatx poft columnas 2^

licancimpcdircnt.

Ea cura in Bafilicis dijponen-

dis eft babenda, ut negotiantes no

impediant liiigahteT, quod&fu—

pra monuit, cum de plutci althudi

nc loqueretur . Curuatura igitmr

tribtinalis efl pcdum ij.id eslfa-

gitta, ut aiunt , a mcdio dtttla eft

pcdum 1 5 . Cornua uero diftant

pedts 46 , ideft cbordaab uio

adalterumcornu, cr itatribuml

-—- W>\ minore curitatnra Ixmicycli con-

1 flat , namfi effet hcmicycli fonna

pcrfctla , curuatura ejjet pednni

& interuallum pcdmn 46.

1«

20

JO

4»

f°

ffilifflVl I
__.^^___=___J

Svpra columnas cxtribus tignis bipcdalibus compa&is trabcs funt circa collocatx , e„q; ab
tertijs columnis, qua: funt in interiori partc reuertuntur ad antas,qua: a pronao procurrunt, dextraq;»
& finiftrahemicyclum tangunt.

"Nunc eas partes dijponit , qu&fupra columnas imponebantur . compegerat trabes cx tribus tignis bipeda- ••

libus

V l *l T V S.

10

:o

3°

?•

«o

167

ri

gjME IjBl

/« orthogra-
pbiauero colum
nx i, parafta-
t£ io, pedum»

2. primxporti-
cus contignatio

3. fuperioresp*
raftatx 18. pe-
(f«w 4. rnz&«
cantherium fu-
Slinentes tetli
porticjts, qu& efi
inferior tefludini
5. columna e-
rant Corinthk,
trabes extribus
tignis bipeiali-
bus compa&x e-
piftylijlocopo/i-
tx, 6, piU tri-
bus pedibus al-
t£ , quatemis
quoquo uerfus
latA locoxopho
ri 7, alix tra-
bes euerganex.
coronicis loco £-
dificium pr&cin-
gentes 8, pa-
ries porticuscir
ca bafdicam 9,
pluteum prims
porticus conti-
gnationis 10.
Lumina, 0, te&a
conjpjciuntur.

168 L t B E I{_

libus, qu£ epiftylii loco imponebantur , C£ trabes a tertijs columnis illms lateris, quod erat ad pronaum £dis
^tugiiflirefpiciebant ,terti£ enim erant, ideslloco tertio dijpofiteduabusmedijs fublatis ,procurrcbant ad
antas pronai xdis Augufli.

Svpra trabescontracapitulaex fulcimentis difpofitx pilar funt collocata:, alt2 pedibus tribusj
latx quoquo uerfus quaternis.

H£pit£Zophoriloco diJpofit£fumptusimminuuntmagnitudinem,quouero modo diJpofit£ erant ortho-
graphia hitius bafiiic£ oslendit. erant enim contra capitula columnarum tanquam fulcra inuicem diftantes
mternallo capitulorum .

Svpra casexduobustignisbipcdalibustrabes euerganese circa funt collocata; , quibus infupcr
tranftra cum caprcolis contra zophoros,& antas, & parietes pronai collocata, fuftincnt unum culmen
perpetuae bafilicx,altcrum a mcdio fupra pronaum «edis.

Trabes euergane£,ideft compatliles, cjr ajfabre,cjr accuratefaftte coronarum lcco habebantur, fedad ra-
tiov.em tetli collocandi pofita tranftra , ejr capreolcs ( ita enim amplitudo tetli requirebat , ut habetur libro
quarto Cap.i. )fuflinebant,atqueita uniuerJabafilicaaVitr.defcriptaefl.

Ita faftigioiumduplex natadifpo(itio,extrinfecus tecti, &interioiis altae teftudlnis , pr.xftant
fpecicm uenuftam . Itemfublata epiftyliorumoniamenta,&columnarum, plutcoiumq;fiiperionim
diftributio, operofam dctrahit moleftiam , fumptusq; imminuit ex magna parte fummam , ipfa? ucro
columna: in altitudine perpetua fub trabe teftudinis perducta: , & magmricentiam impenfs & autho-
ritatem operiadaugcre uidentur.

jljpetlus uenuslus , laboris, &fumptus imminutio, magnificenti£ impenfccjrauthoritatis operi adautla
fpecies ccmmendabilem Vitruuianam bafilicamfecere . Tetlum enimfuperius, ac cv.imen interwris tefludi-
nis uenuflatemprsbebat. Epiflylia,^opbori,pluteiq;,&c£tera ornamenta colnrnnarum f.iblata impenjam,
& laborem imrniniicbant; nam parailatx, pilx, trabes euergane£,ir compatliks loco eorum ornamentorum
poftt£ . ut ex matcriafiicls , labori , cjr fumptui parcebant . ^iltttudo etiam columnarnm autboritatem,&
ntagnificentiarn impenfeferebant. duplex enim in altitudine. colnmnarum ordo laborem, cjr impenfamreue-
ra adauxijjet, nam epislylia, plutei, ornamentaq; getninata fuijfent . C£terum cjr respofliilabat,ut ex ma-
teria trabes conficerentur, nam lapide<c,aut marmore£ trabes ob diflantiam intcrcolumniorum ( ut ait libro
tertio ) periculo nefiangerentur,juiffent.

De oAerario , carcere , & curia ordinandis. Cap. II.

IO

10

19

Erarivm, carcer,curiaforofuntcoiungenda,fedita,uti magnitudofvmmetriceoru,qug
eft foro proxima refpondeat,maxime quide curia imprimis eft facienda ad dignitate mu-
nicipij,fiue ciuitatis.Et (1 quadrata erit,quantum habuerit latitudinis,dimidia addita con-
ftituatur altitudo. Sin autcm oblonga f uerit, longitudo, & latitudo componatur,& fum-
ma compofita,eius dimidia pars fub lacunarijs altitudini detur. pranerea prajcingendi funt parietes me-
dij coronis ex intcftino opere , aut albario ad dimidiam partem akitudinis , qux l\ non erunt , uox ibi
difputantiumelatainaltitudincm intelkctui nonpoteriteflcaudientibus. Cumautem coronis prx-
cincti parietcs erunt , uox ab ijs morata , priuiquam in aere clata difsipetur, auribus crit intcllcCta. 4°

tAerarium locus erat, in quopublica pecunia reponebatur . ]\pmani autem atlus omnes pnblicos, fenatus
decreta , cjr libros elephantinos in srarioferuabant . Suetonius nominum libros in .trario inuentos Czfarem
comburifecijfe dicit, ut omnem odtj occaftonem tolleret . Erat autem £rarium in Rjomano foro in xde Satmr.i,
inquiunt enim Saturnunt primum cudend£ monet£ authoremfuijfe. Qupmodo autem £rarium , cjr carczr di-
fponatur non dicit Vitr. Sunt enimforipartes, cjr jLrchitetli iudicio reliCl£, quoniam ex certa ncceffttate con-
ftttuuntur, huiufmodifunt granaria, armamentana , naualia, emporia . H£ autemfitbrict tutijftma loca, ex-
pedita tamen, drprompta requirunt, murorum altitudine , cuftodum uigilantia , mulcl£ indittione ab iuftdijs
tnta ejfe debent. 7{osgranaria,cjr £rarium foro coniuncla habcmns,armamentaria in baftlica, uel curia ipfa.
Jlerarium lacobt Sanfoumi opus, in quo £s, aurum, argentumflatnr, & cuditnr, & conferuatur. ibi quoque
pr£fccli,&magiflratusqutdamfunt,quitammonet£cudend£,quamdepofitis , qiuead incredibilemfnmmam f»
pcrucninnt, pr^ejfe folent . l^auale tam tutum , tam amplttm , tam omni copiarumgenere auclum habemus %
ttt mirum effet,Ji id multi Rjegcs opulenti longo fludio compararc pojjent. . Sub bafdicafunt carcercs. ad baji-
licam prope templum eil magis magniflcum,quam recle difpofttum , cuiusfions columnarum mnltitudine , &
pulchntudine fatis ornata , authoritatem qttandamforo amplijfimo addcre conjpicitur . Scd l)£c alias.
jLntiquitus tria Carcerumgenera habebantur , unum immodcftorum , cjr petulantium, qui ibi detinebantur*
ttt ab incontinentia morum, ad uit£frugem ducerentur ; id nnnc dementibus\, c> maniacis datur . Jlltcrnm
erat eorum, qui £re alieno obnoxij erant . Tertiumin quo trudebantur rei ,'pcrfidiq; , cjT fcclerati uiri , aut
iam damnati,ant mox damnandi. h£cgenerafatis erant. nam hominum errata, atit ab immodcflia, aut a con-
tumacta , aut a peruerfitate oriuntur. lmmodefti£ primum , contumaci£ alternm , peruerfitati tertiumgenus
datur ; amplinf primum, arflius alterum, arcltjjimutn tertiumgenus conftituendum esl.in omnibus altitudo, 69

CT crajfituda

■

IO

zo

Q^ V l V^ T V S. 169

& craflitudo mttrorum, lepreffio, & multitudo portarttm, fomicum altitudo requiritttr, ut rmdequaqueabla.
tafugiendi fpe, miferi puniantur . jL ncus Martius in medioforo carcerem ecdificauit, ad terrorcm incrtfcentis
audacix, cui Ser. Tullus cauam Latomijs fyracufanis fimilem addidit , qus, Tulltaaa poflea efl dilla ; afiniflra
uigintipedumjpatio defcenfus erat , muri alti , & crafji, locus obfcurus, horridus, &fxi ens . Erat etiarn l\o-
m& apudtheatrum Marcelli carcerplebis ab App. Claiti. extruilns , in quo ipfefe ipfim interfecit , dum in-
terficiab alijs nolttit. 'Zjos quoquepaffim in vrbe difperfos carceres habemus, Cafones uocant,in quos,qtii no-
tlefurantes aut cum armis fteprebenduntur conijcifolent .fed nos ad Curiam reuertannr . Fontm litigan-
tium, curiafenatorum, comitium erat in qtto magiflratus creabtntnr. nnde dies ad crcandos magiflrattts con-
fiituti comitialcs ttocabantur. Comitium primo eratfiue tec~lo,fei poflea teclumfuit itnno eo , qito jlnnibal
inltaliam uenit,a Cxfarc demttmreflauratum.ibi ficus ruminalis adradicesValatini co/ifpiciebatitr . erat att
tem comitinm magna pars fori . Comitium in nosira ciuitate Magnum Confdium uocatur , loctts amplffimui
tefludinatus, in quem l^obtles mille & quingenti & amplius ad creandos Magiflratus feflis diebws coueniunt.
Curiamms Cofilium B^gatortm uocamits ; rogati enim adfententiam ueniebant maiores noslri . Cstcrum
antiqtti in xdesfacras ad conftlendum coibant. ideo lunonismonetx. xdis, ^rfenatulus, & curia ditla esl. Cu-
ria quoqtte uocabatur locus,in quofacerdotes de us,qnx ad religionempertinebant.traclarefoliti eratit, qualis
uetus curiafuit . Cic. pro Mlone . Curia templum fantlitatis , amplituiinis mcntis, confdij publici, caput ur-
bis , ara fociorum , portus omnium gentiitm . & alibi . Cum curia uindex temcritatis , moderatrix officvj .
Sedaliacnriafenatorumerat,qualisHofldiafuit,a Tutlo Hosiilio fiitla Tompei qitoqite curia ante cius
theatrum coUocata erat , in qua Caius Cafl a coniuratis trucidatus efl . Sed nos ai Vttr. qiti cttrix. cttram ha-
bet maiorem , quam cxterorum . Si curia qiudratap-it , ideflparibus qitaqua uerfus lateribus , altitttdo eius
eritftfquialtera ad latus ttnum . Hxc proportto ntexime a Vitr.commendatur . Sed comparando tnagis latitu'-
dinem ad longitudinem, qttam altititdinem ad longitudinem . Mihi antem uidetur altitudinem cttrLz quadratA
a Vitr. pofitam, nimis ejfe profundam, &patei quafi quandamjpeciemferre, quare ad oblongam ttenio, in qua
Vitmums longitttdinis , & latitudmis fummam compofitam in du.vspartes diaidit , & ex ijs ttnam dat ahitu-
dini . Sed qttdm longa , & lata effe curia debeat , nonpr£fcribit,namftpra rationem habendam ejfe dixcrat
diguitati urbist&municiptj, unde nec nim s ar5la,nec ampla nimis ejfe debsbit,fed ai multitudiuem habitan-
tium accomodata : & quoniam in citria difputationesfiunt de rebus maximis , & ad !\emp. pertinentibus ,
infurguntque Senatores ad loquendum , ideo curandum efl , ut uox difputantium uniequajue ad aures peruc^
niat auditorttm . igitur meduparietesprt£cingendifuntcoronis,aut e mxtcria, aut ex teSlorio opere fiiW.s, in
30 qttas elata uox emittatur ad audientium intelletlum . namft coronx (qnas nos coroniccs dicim is) htdufmodi
non impedicrint uocem,ac remijferint deorfum,uox in aerem clata dijjfipabitur,& non erit auribus intelkfta .

De ^Theatro jeiusj.f falubrl conflitutione. Cap. III.

■

3§J Vm Forum.confHtutum fucrit , tum Deorum immortalium diebus feftis ludorum fpefh-
tionibus eligendus eft locus theatro cpam faluberrimus.ut in primo libro de lal ubritatibus
in mcenium collocationibus e(t fcriptum. per ludos enim cum coniugibus,& liberis perfc-
dentes , delectationibus detinentur, & corpora propter uoluptatcm iinmota, patentes ha-
40 beant uenas,in quas infidunt aurarum futus, qui (1 a re£»ionibus paluftribus , aut alijs regionibus uitio-
fis aduenient,nocentes fpirituscorporibus inrundent . itaque li curiofuiseligetur locustlieatro,uita-
bunturuitia. Etianxjjprouidendumeft neimpetushabeatameridic . Solenimcumimpleteius rc-
tunditatem, aer conciuius ctiruatura necjue habens poteftatem uagandi.uerfando confcruelcit, & can-
ciens adurit, cxcoquitcj;, &imminuitecorporibushumorcs.ideomaximeuitanda: funt hisrebus ui-
tiofaj,iegioncs, & eligenda; falubres.

Quemadmodumforum, bafilicam,rfrarium, carceres, cnriamq;, & alia compleclebatur : Ita theatri con-
flittitto multa colligit , dequibus inprxfenti, & infequentibm capitibtts dicetur . R^es omnis pulcberrimas ,
& obsirufas habet qustfltones , & confiderationes, quas animaduertere opus efl . Klegotijs ergo, humanisq;
aclionibtts cumfitprouifum in conflitutionefori, ad Deos , Deorumq; ludos conuertendusefl animus . Quare
1 5 o defpetlaculis agendum ; ex ijs quxdam pacis, & otijfunt oblet~lamenta,qu&dam ad aclionum,armontmq;flit-
dia referuntur . In illis mentis, & ingentj uigor excitatttr , in his uires corporis , anrmiq; robur mouetur. Sei
amborum una intentio, &finis mus effc debet, id esi omnia ad ornamentum , &falutcm patrix conferre, qtta
re maxime animaduertendum, ne in ludis, & fpetlaculis inhoneslx. res r & lafciux , mollesq; inducantur . In
ijsfpeclaculis , qu<eotium , pacatamq; I{emp. decent , poetx , muftci,his~lriones introducuntm . in ijs uero,quA
bellim refpiciunt , certamina, & contentiones fiunt , qux. robur , & agilitatem corporum pneferunt -. Triori-
bus theatrum datur, idefl locusadjpeclandutn aptus . poslerioribus circus,uel amphitheatrum . in circo agi-
litas, qu£ in curfu,&faltu inefl,in amphitheatro robur, & uires exercentur in aggrediendis, <&■ expugnandis
feris . Omnta [petlacidorum loca iu hoc conueniunt , quod incurua , & quafi corntttafunt , mediumq;habent
fpatutm , & circagradus habent , ubi fpetlantesfedent .forma uero differttnt . Theatrum enim infenefcentis
€0 Lm&fyeciem habet. Circus in lottgum ducitur cornibus inuolutis , ut currentihtis quadrigis commodusfit.in

P ciratm

!•

tjo L 1 B E I^

circumfxpe aqua adnaimtachias ducebatnr . Amphitheatrum tanquamex duobtutbcatrisfrontibus nni
fofttis compofitum erat . omnia hxc ex ufu ita conslituebantur . De theatro uero dicamus , exfine ipfnm con-
Jlitit., ea forma, quarn ponit Vitr. ut igitur omittamus ea , qux omni xdificio conueniunt, idcfi faiubritxs loci,
fundamentorumfolidiias , areaq; , de quibus copiofe fuperius cft difputatum , conftderare debemns perfonas ,
qiu adfpetlacutafe conferunt, & fpetlacida ipfa[, qnxfiunt . Siperfonas refpicimns , inuememus multitudi-
nem nobilutm, &plebis, quxftmul eunt,una manent, & forte firnul difcednnt , ideo adttits mttlti requiruntur,
exitusq; , &afcen)'us fine impedimento, & ambulationes , tetlaq; adimbrcs mitandos . & quoniam diu , cr
longo tempore in fpetiatione litdorum morantur , neceffaria cft fedendi commoditas , & alibi ut nobiles , &
patritij, alibi ut iuilgus & popitlus fedeat . T^obiles infertores fedes occupabunt, populus aitiorcs,namfator,
& turpis odor in altum euehitur. ne igtur nobiles ojfendatur,inferius fcdere dcbent . Omncs tamen ita commo-
defedebunt, ut aitdire, &\Jpetlare pofimt . Jlflores , bislrionesq; loca habeant, in quibusfe commode parcnt,
& unde egrediantur ; atque hxc adperfonas pertinent . Quxuero adfpetlactda fpefiantfunt hxc. primum
uniuerfalocifpecies ,namin theatris poemata recitantur ,mufici inducuntur : ideoneceffe esl eam formam
theatro dare , ut audire poffint poemata, &fonos . Deinde necejfe eft uocis motus , & loci qualitatem confidc-
rare , & quxfit uocis afcenfus ratio , & quomodo una ad aures pcrueniat , unde de harmonia > uafisq; fontim
mittentibus eft dicenditm . Qux omnia diligentijfime abfoluit Vitr. Dc falubritate lociprimo agit, rationemq;
reireddit, nosq; adprimum uolumen remittit,inquo ea diligenter eft perfequutus , qux ad locorum etetlionem
fertinent, & hoc locofkcdiafunt. mox de fundamentis loquitar dicens .

Fvndamentorvm autcm l\ in montibus ruerit, facilior erit ratio, fed fi necefsitas coegerit in pla
no, uel in paluftri loco ea conftitui, folidationes, fubftrudionesq; ita erunt faciendac, quemadmodum *•
dc fundationibus zdium facrarum in tertio libro eft fcriptum.

Minor fumptus , commoditas ampltor ,foiiditas firmior erat, tibi theatrorum fundamenta inmontibus
iacienda erant. Mons enimgradationibus Jaciendis commodior ,firmiffimis tanquam humeris pondus fufline-
bat,ita ut animaduertere nt antiqui in theatris conilitttendis ad loca eminentia, qux nel montes effent,uel mon
tibusfimilia :fed cttm aeceflitas cogebat inplano, uetpalttslri loco ea conftitui, tum folidum erat quxrendum,
uclfubslrutliones , & folidationes fkciendx, quemadmodum fupra diiium esl . I{ccle autem dixit \ Si necef-
fittts coegerit loco paluslri £ namfupra euitanda locapaluftria effe monuit , nijipaludes exfint, qttales erant
Mtini , & jLquiieix, & qualcs Venetx hodiefitnt.

IN4VPER fundamenta lapideis , & marmoreis copijs gradationesab fubftructioncfieridebent .

Statim afundamentogradationesfuciendx , aitt marmorex , ft adeft copia ; aut lapidex , ftfumptuiparcen- i9
dutn . Eccepoftfalubritatem loci, commoditatem quxrit Vitr. & magmficentiam operis, qualis non erat an~
tiquitus , cum dicat Ouidius .

Trimus follicitos fecifti E^omule ludos, Illic quas tulerant nemorofa palatia frondes

Cum uidit uiditos rapta Sabina uiros . Simpliciter pofitx fcena fme artefuit.

Tum neq; marmoreo pendebant uela Theatro, Ingradibusfedtt populus de ccfpitefatlis. &c.
Islecfuerant liquido pidpita rubra croco.

Solebantfeftis diebus ruslici conuenire fimitl, &facra diuerfa, ludosq; facere, qui mos ufque adeo placuit
^thenienfibus , ut primi in ciuitatem eum induxerint ; Locumq; ludorum theatrum nominauerunt . B^omani
fofiea ufdem moribus deleclati, theatra & ipfi in vrbe uoluere. Sedab initio lignea, non lapidea , neque mar-
morea conftitnere, & ad tempus. inde maionfumptu lignea,& ad tempus etiamfecerc, quemadmodum legitur 4*
de theatro M. Scauri xdiiis ad menfem otluaginta miliium hominum capaci . Tertiam epifccnum habens,tcr-
centum , & ftxaginta columms marmoreis ornatam , nam primi ordmis columnx erant pedum 37, iufcrior
autemfcenxpars marmorea . Media uitrea,fumma inaurata erat.inter coiumnas ad tria miiliafigna cx metal-
lo pofita erant . Theatrum huiujmodi cxteris maius cum effet , nec fucde eiusimitari magnificentiam cum
Curio nonpoffet, cumfunus patris, iudosq; inftituiffct , induftrixfe dedit . itaque duo theatra lignea axibus in-
nixa conftituit,ita utjpeftante, &fedente popttlo circumuoiuipoffent , modoq; bina theatra partita , modo in
mum amphitheatrum cohxrentia cernerentur . I{es mira, pencuiofxq; plena aiex, ingeniofa, & multis indiga
ergatis, rotulisq; , quibus fhciie conuoluipoffct. nos hic quomodo idficripojfct dicemus.Semidiameter theatri
in partcs 1 8, a circumferentia partiatur, & infcptima centrum axis figatur, in quo thcatrumfubieclis ro-
tulis, tanquam cdmdris xneis circumuoiuatur , eorum axibus adaxes theatrorum refpondentibus . jlxes ?•
tttriufqite theatri m eadem Imea conslituantur. borum mteritaiia dttorum crunt fcnudiamctrorum , & decima
oBauafcmidiametriparte , uoittiq; debent unus poft aiterum , quemadmodum ingeniofus Francifcus Marco-
linus retle conftderauit. Toft hxc Gn. Tompeius ad xternitatem rcfpiciens theatrum iapidcumfccit magnifice
ernatum , unde celebre fattum fuit . prxter id Lugduni Marccllus Ottauix Augufti fororis 'fiiius theatrum
ctluaginta miilium hominum capax xdificauit, & Cornetius Eaibus aliud Uuguilifuafu theatrum ¥{omx con
fiituit; mtdtaq; etiam in retiqms Italtx urbtbus tam lignea , quam lapidea theatra xdificaucrunt antiqui,quo-
rum una ratio , &finis , diuerfa iicet magnitudo. Ttinius libro trigejimo fexto ita inquit , Theatra duo ita
fecit ampliffima e ligno cardinumfmgulorum uerfatdi fufpenfa iibramento , in quibus utrtfque antemeridia.no
Ittdorum fpettaculo edtto , interfefe auerfts, ne inuicem obftrcperent fcenx , & repente circumaflis ut contra
Rarent , foftremo iam die defcendentibus tabulis , Cr cormbus interfe coemtibus,fhciebat amphitehatrum , 60

Q^ v t t^ t v^s. ijt

&gladiatoru fpetlacula edebat, ;pfum m i<*is autoratum popahtm I{om.in »M circun ccres. Qf»& enim mirctitr
quifquc in hocprimum s5 inuentorem , an vauentitm ? artificem, an autb orem $ anfum atiquem hoc excogita-
re, an fufcipere ? parere , an iubsre ? fuper o>niiaeritpopu!ifuror,fedzre aufi tam infida ,inslabiliq; fede.
En hic eslille terrarum uitlor,& totius domitor orbis, quigentes , & regna diribet, iitr.t externis mittit, Deo-
rum quxdam immortaliumgeneri humano portio, in machina peniens, & in pericidofuo plaiidens . Qtte ui-
lit&s anim.irmn ifia,a>tt qu.tqit£rela de Cannis? Quantummali potuit accidere? Hattriri urbesterr&hiati-
bustpublicits mortaliumdolor efl. Eccc populits J\omanus uniuerf.ts uelut duobits hauigijs impofttus binis
tardinibusfuftinctur , &fe ipfum depugnantem fpetlat , periturusmomento aliquo luxatis machinis;&per
boc quxrttttr tribunitijs concionibusgratia , ut penfiles tribus fkceret . Qttalis hic in roftris f1 qitid non anfu-

*° rus apudcos,quibusboc perfuaferit : verananque confitentibus populus l\omanits funebri muncread tumu-
lum patris eius depugnauit uniuerfus . Variauit bancftam magnificintiamfeffis turbatisq; cardinibus , &
ampbitheatri forma cuftodita, nomffimo die duabus per medium fccnis athletas cdidit , raptisq; e contrari»
repente pidpitis eodem die utUores e gladiatonbus fuis produxit.

PaAnciNCTiONEs ad altitudincs theatrorum pro rata partefaciend;euidcntur,neque altiores,
quam quanta pncinctionis itineris fit latitudo , fi enim excelliorcs fuerinr , repcilent , & eijcicnt in
fuperiorcm partcm uocemmecpatienturinfcdibusfummis.quaj funtfupra prfcinftiones, ueiborum
cafuscertafignificationead aures peruenire. Etad (ummumita eftgubcrnandum,utilineacum ad
imum gradum, &adlummumextenta fuerit,omniacacuminagraduum,angulosq; tangat,ita uox
non impedietur.

20 Gradationesslatimafundamentofkciendascffeprxcepit .nuncde earum dijpofitione loquitur. Gradus
craffitudinem habct, & retrailionem in Theatris : parem iubet ejfe retratlionem, & crafiitudinem:quicq'uid
atttern circa ducitur , & citruatitram quandam habet , pr.ecintlionem appellat. ftc curuatitram portus Mau-
foh infecimdo uoltmirte Cap. 8 . pr£cintl:onem uocauit , ftc paulo ante pracingendos effe parietes citru co-
ronis monuit .fichoc loco pr£cintl:oncsgra iuitm in curnitatem dtjpofitiones appellat. fic inferius prxcintlto-
nes tres ideft plana, & retra&iones intheatris , qu.t circumambiant , appellauit. t& certc neceffarium erat,
itt bic degradnum dijpojitione agcret, antequam ad alia perueniret . T^am & ad uocem, & ad commodum
eos referendos citm duceret , prius erant dejignandi. Q^am uero alta ^radatio , idesl graduum omniitm pr£-
cingentium ahitudo, bic non dicit, nift qttod pro ratapartefncienda eft. nonmtW. tam altam gradationem fe-
cerc, quanta erat area tbeatri: difpcrdebatur enim uox in minori altitudine , & ditrins audiebatitr inaltiori-

3° bus.Sed dc altitudine theatrorum exfymmetrusfequentibuspracepta colligemus. interim obfemabimus,
quodVitr. dicit, titfilinea a cacumine imi gradtts ad cacumenjummi tendatur,*r tangat omnia cacurnina
graduummedtorum.ita cniminprxcinfHonibus par erit crafiitudo ,idefi altitudo graduum , c> retratlic,
idcsl plamtm , & itineris latitudo , ut ait Vitru. ita etiam uox non impedita ab imo adfummum perueniet. ■
A d 1 t vs complures & fpatiofos opoi tct difponerc , nec coniunclos fuperiorcs infcrioribus, fed
ex omnibuslocis perpctuos, & directosline inuerfuris faciendos ; uti cum populus dimittitur, de
fpectaculis nc comprimatur, (ed habcat ex omnibus locis exitus feparatos fine impeditione.

Qturatioaditus eH,eadem<*rexituseffedebet;adperfonasautemdirigitur pr.-efens regula. Afcende-
batpopuiuspcr tctlos gradu.s, exibat aditineraprxcintiionum . Erant utrinque commodx fcaU,& aperte,
crant & ali.-c teilx,fed non adeo commodx. h& iitucnibits curiofis, i!U fenioribus,& qwetis p.vrabantur,ita ut

40 &tati,&iiol!tntaticuiusq;prouifumforet;feqimiturali£regid£poiiendor!tmadituum,&collocandaruinfca-
larum • modo Vitr.uult oftenderc adqu.iprojpicere debent,qui theatra conftitttunt. particulares autem difpo-
fttiones inferius , cum de tbeatri aget conformatione , declarabit. modo adittts plttres , &fpatioft dijponendi
diretli, &fine flexu , ne in anguiis conftaenspopulus cum e fpetlaculisdifcedit, fe comprimat. Exitus autem
yomitoria uocat Macrobius, uidentur enim tanquam euomere copias, ttnde infedilia fefunditnt.

Eti am diligentereftanimaduertcndum,nelit locusfurdus, fed utineo uox quamclarifsime ua-
gari pofsit . Hoc uero ita fieri poterir, G locus electus fuerir, ubi non impediatur refonantia.

De locorum natura, qttatenus ad uoccmjpeilat, recipiendam, uel repellendam inferius loquetur. Cap. 8.
'bfunc occafionem qu<cnt ut agat de uoce , & de eius motionc . Quare inquit oportere non impediri refonan-
tiamloci qualitate.impedietur autem, fi uox ineo poterit clanfiime itagari , qnomodo autem uagetur uox,

50 docet,uocem diffiniens, & eius motus declarans .

Vox autemeftfpiritusfluensj&aerisictu fcnfibilisauditui . Ea mouetur circulorum rotunda-
tionibusinfinitis,uti (iinirantemaquam ,ljpideimmifl'o nafcantur innumerabilcs undarum circuli
crefcentesa centro, & quam latifsime pofsint uagantes , nifi anguftia loci interpellaucrit , aut aliqua
offenfio, quainon patiturdefignationes earumundarumadexitusperuenire. Itaque cum intcrpel-
lenturoffenfionibus primx redundantes infequentium difturbant defignationes . Eadem n?tione uox
ita ad circinum efficit motiones.

Voxeftfonusexitln aeris proueniens , quatenus abbumanis organis diuerfts modisjpiritus extramitti-
tur. Motus aeris ab eojpirituitli in orbem fertur ,perinde aqux motus,in qitam lapis proijcitur , plures
enim efficit circulos ab ttno centro dutlos, fed difcrimen eft inter orbes eos, qui in aqua , & eos qui in aere

60 fittnt.nainquiinaquaconJpiciuntur,circi4ipotiusin piana aqu£ fuperficie fhbli uocari dcbent , qui uero tn

T i aere

171 . L l ■ B E \

aere fiitnt, quoniam undequaque in orbem conuoluuntur ,fpbxrx meritb dici poffunt . Conueniunt tamen &
qui m aqua, & qm in aere fttnt, quoniam finon impediuntur , fecundus apriortproxime tertins afecundo,&
quartus a tertto proficifcuntur latioresq; , & ampliores fempcr fiunt, donec ad certum finem pcmeniant
itla enimpars aeris, uetaqux ulteriorcm femper impellit ,fedleuiori impulfione , ita ut tandem impulfns ille
minus,& nibd ualeat. binc eft,quod Vitr. dicit.

Sed in acjua circuli arqua planitie in latitudine mouentur. Vox & in latitudincm progreditur , &
altitudinemgradatimfcandit. Igiturut inaqua undarum delignationibus, ita in uoce cumoffenfio
nulla primam intcrpellauerit , non difturbat fecundam,nec infequentcs,fcd omncs fua rcfonantia per-
ucniunt ad imorum,& lummorum aures.

Impidtuntur ctrculorum defignationes in aqua , nefiant perfetlx inieclo alio lapidc extra circttlos,ualidior °
enim itlus alias circulorum defignationes facit,qux priores difrumpitnt . ita tmpediuntur acris tcii orbes
alteno impidju.

Ergo uetercs Architccti nature ueftigia perfcquuti.indagationibus uocis fcandcntcs theatrorum
perfecerunt gradationes. & quifieruntpcr canonicam mathematicorum,& mulicam rationem,ut
quicunque uox cffet in fcena , cIarior,& fuauior ad fpe&atorum perucniret aures.

Cum uox in aere circumuoluatur , certe orbicularis forma tbeatro conueniet . namfi angttlari forma tbea-
tra effent conflituta , non xqualittr uox terminationes jitas efficeret , alij enim idcfl uicinwres clarins uocem
perciperent, alij tanquam remotiores impedirentur, & uocis dtfignationes interminatx in aere frangerentur.
lArcbttccli igttur,qui & mufici, &phyfici effe debent, fi nomen Architetli confequi nelint, animaditerten-
tesaduocis motiones,& ffieculatione numeroritm, ©- expericntiafonorum ( ita emm matbematicomm ca~ 10
nonicam , & muficam rationem intelligo ) tbeatrorum conformationes fccere , & ut locus magts rtfonaret ,
prxter orbicularemtheatrorum formam, pr xter gradationes uno funiculo , ut lincain cacuminibus, &an-
gultsab imo adfummamcontatlas, infummo quoq; contellas feccre porticus in tbeatrum apertas , retropa-
rietibus cir cundatas, ut uox in eas amplitudines, tanquam in cauernas fubintrando undique refonarct.

Vt-i inorganaina;neislaminis,aut corneis diefi ad chordarum fonituum claritatem perficiunt,
fic theatrorum pcr harmoniccn ad augendam uocem, ratiocinationes ab antiquis (unt conftituta:.

Quemadmodum ad cbordarum rationcm, & ad earumfonum crgana , qux cannis , & tibtjs conficiuntur ,
& alia inftrumenta perficiuntur, ita barmonica ratione ad uocis clar:tatcm,ut augumentum tbcatra ab anti-
quis conftitutafuere : xque acfi diceret, ut dicfis, qux minima cfl audibilis, & in m:<ficam rationem apta uox
principtttm organorum perficiendorum regulam iilis dcdit. Ita uocis naturam , & motionem ab jlrchitetiis 3 °
comprebenfam illis tbeatrorum occafioncm fhciendorum dedifje,& tbeatra ad uocis rationcm accommodaj-
fe. bac occafione de harmonia loqnetur Vitr. oflendetq; quidfit , quid de eafenferit jlriftoxenus , quotfint
ciiss genera, quomodopartiantur, & qua ratione uocum diagrammata conslituantur.

De Harmonia [ecundum oAriftoxeni traditio-
nem . Cap. II II.

Armoni a autcm efl; mufica literatura obfcura,& difficilis, maxime quidem^quibusCre
cxlitenenon funtnota: , quam ft uolumusexplicare,neceflceftetiamGra:cis ucrbisuti, 4°
quod nonnulla eorum latinasnon habentappcllationes. Itaqueut potero ,quamaper-
tifsimcex Ariftoxeni fcripturisinterprctabor,& eius diagrammalublcriba , rinhionesq;
fonituum defignabo,uti qui diligentius attendcrit,facilius perfpiccre poisit.

^id mitficxrationemfpeclatfpeculari , uerfariq; circa eos numeros , qui ad altos referuntur foni adiuntlio-
ne , qttare in diuts partes prxcipue muficen dtuidemus , qu arum alteram in ratione iudicti totam ponemus , de
quaparnm loquitnr jlrisloxenus, tanquamde ea,quxuim ,&naturam , dijfereutiam, & proprietatempro-
pOrtionum , & concentuum confiderat, & difcrimem inter ea ponit, qux ob eorumfubtilitatmnfenfum latere
folent. jllteram in excrcitationemflatutmm tam uoctim , qudmfonorum dulci modulatione defatigatos mor-*
talinmfcnfusdemulcentem,&animosfuauitateuerborum deltmtos ad prxclara uttx sludia exbortantem »
quemadmodum inpoetarum carminibus cfl utdere , quorum ratio non babctur inposlremis muficxpartibujs. J©
Mufica igitur ratio efl, & exercitium naturx harmonicx . J^aturam harmonicam uoco , qux aptarijimulpo-
tefl numerorumfuauiitm coniunCiione . l\atio abfque fenfitum rattone operart , td esl ratiocinari non poteil .
non enim ittdicat de rebus non anteperceptis » T^ecefje esl igitur utramquc partcm coniungere , ita utftatim
fenfus , mox ratiofuo fungaturmuncre . VnderetleaBoetw dicitur pulcbrum cffc rationc, & uia cognofcere
quidfit, & quidferat tllud , quod omnibus uiuentilfHs esi commune . De ifs uulgm non dubitat , torquentur
dotli , deleftantur periti . hinc ea niufica , qux mentem, & aures obletlat , morali, & fpeculatrici coniuntJa
officio uidetur effe . Vt igitur fonorum communio ad aures pertineat,& orbes illi atris ab itlunocis defignati,
non impediti ,fuau:ter uniantur , & ut mens ad confiderationem caufarum tantx fuauitatis ucrtatur , ncceffe
eliprmcipium tUud babere , a quo uox aptitttdinemfumit , ut rcgipojjit , ita, utfub ba)-monix ratior.em cadat,
&quomotionisgenerefemtlsr,& quaratione inperfecJam ueniat compofitwnem , & ordinationem, quod 69

uteffi-

Q^ V I- 7^ T V S. 17$

ut efficeretur , oportuit prius uocem diffinirc , & eins motiones quales effent ofiendsre , quod hattcnus fittlum
eft; moxad earum motionum dificrimina effcclusq ; ueniendum.

\'ox enim mutationibus cu fltctitur,alicis tit acuta,alias tit grauis,duobusq; niodis mouctur,e quibus
unus habet effectus cotinuatos,altcr diftantes. Continua uox neq; in finitionibuscon(iftit,neq; in loco
uJlo,efficitq; terminationes non apparcntes ; intcrualla autem media patcntia uti fcrmone cumdici-
mus . Sol,Lux, flos, Nox. Nunc enim nec undc incipit, nec ubi definit intelligitur, (cd neque ex acuta
fadtaeftgrauis, necex grauiacutaapparetauribus . Per diflantiam autem econtrario, namquecum
flectitur in mutatione uox,ftatuit (e in alicuius fonitus finitionem ,dcinde in alterius , & id ultro citroq;
crebro facicndo incoftans apparct (cnlibus , uti in cantionibus cum fledtentcs uocem uarietatem faci-

*° musmodulationis . Itaque interualiiseacumucrfatur,& undeinitium recit ,&ubi dedjtapparet in
fonorum patentibusfinitionibus. Medianaautem patentiainteruallis Gbfcurantur.

Tropofita uocis dislintlio eo tendit, ut diftinguatur uo.x illa, qua: apta eji harmonitc , ab ca, qu£ inepta esl,
rox igitur duohus modis mouetur . primum , ut aimbus uideatur , ut uere eft continuata , & in nullam termi-
nationcmfinita, hsc ab effcclu continua nominatnr,fed ab ufu rationalis diatur, eo enim uocis motu loqui,&
ratiociuarijblcmus , ntdlo modo uocis tenorem altcrando . Deindc mouettir uox , ita , ut diftincla appareat ,
c5~ ab uno altitv.dinis gradu in alterum uanjs , & determinatis finitionibusproficifcens , qux ab effeilu diftin-
ffa,ab ufn melodica nominatur , td cjl qua qui canunt , aut poemata recitant , utijblcnt , nam dttm canimus »
aitt carmina proferimus,modo effereutes ,modo deprimentcs uocem,& diftintle finientes ,refiumentes fcnfiti
occafionem damus , ut difcrimina intcr uoccs conftituat . Licet Boetioplaccat in recitandis poematibus me~

50 dia quadam ucce intcr contmuam , & diftintlam nos utijblere ,fedparum refert , modo continttam a dijiin&a,
fiparemus .Continua igitur uox, & unius tenoris a mufics, cofideratione aliena cft,nam ubigrauc , & acutim
tton cji, ibi concentns cjje non pottii . Diftincia uero apta eji mclodix , at non fiatim , fcd tunc primnm cv.m
adccrtum locum peruencrit , quemadmodum corporibus aduenit ,qu£nonprius aptajimtfub aiiqitampon-
dcris rationcm cadcre , qudm ad certam pentenerint magnitudinem , nec fub opticcn ucnire pojfunt , nifi id.
babeant,qmdfin?s cft initifibilis,& principinm uifibilis rationis . non enimfcrt natura minim.ts rerumdiffc-
rcntias Jenjibus humanisjkbijci . Souus igitur disiiutlus , & ad certam, cjr fenfibitem terminationem relatus:
harmoni.c prmcipium dicitur, quemadmodnm ttnitas nuniert principinm eft, & puntlum linex, & inftans tem-
poris . C£terum natura uocem cuiufque ita arcumficripfit , ut prrma eiusfedcs , tanquam gradus graitior, &
deprefiior fit,quam in aliquo reperiatur. Sed quoniamfi unofemper tcr.orefirmata uo.v, mv.itas haberet diftim

^o tlas diffiaitiones nulla fieret harmcnia, ideo uoces mutari, & ajcendcre oportet, Utgramor & deprejiior acu-
ttori, ejr altiori concinensproportionc rcffondeat ■ Iter igituriifccnfus ,pmno &ipfe idem dfcenjus , [patiumt
diftindio, cjr interuallum nominatur . Sed comparatio ratione terminorum diuerfit ejl , ideofit, ut cum ffatium
mctimnr , qnando uox ab tnto ad altum effertur, itocem dicmus intnndi , aaitiortsm clatioxemq; fieri , cum
uero contra afummo adimumfertur,remitti,grauiorem, deprejfioremq; fieri,& quemailmodum ab imo v.atu-
ra ttocis principium in fiagulis hominibus collocauit,ita afcendendo quafi per gradtts, neceffe cft fitmmnm ter-
mimtm inuenire, ai.quem naturafua cum uox apte peruenerit, optima ciimprimareddatuYconccnfns conuc-
nientia , & mter eajpatia, &■ interuaUa rcliqua cmnes confonantix collocentur, iia utji itltra fiimmum ter-
minu progrediatur ttcrum ad cafidem c onjonantias repetendas perueniat,perinde acfiad deuarinm cttm per-
uenerimus , itcrum ad eofidcm numeros , qui deuario iticluji eraiH ,v.emrcmus . Sed quoniam ab imo adjinn-

J}<» mum uox non efferturfine medijs,ideo dum iter afceuftcnis fhcit,plurcs uocis gradus intermcdios tangat opor-
tet , qui tustisjpatits , &■ iutcrv.AUs mutttam quandam- habcant intcrfe comparationem . Ordinatio igitttr
afcenfionis uocis a Gracisjyfiemk > a noslrisjcala nominatu? : cjr quonianf ad manus , dgitorumq; dtuifiones
eos terminos, dnm principia doccnt, redv.ccrcfolent. ideo & Manum eamuocant, aut quia ad manus tanquam
enchiridion haberi debct,Gr.ut ordinatam c->mpofitionem, noslri commodan?,& aptam afccnfinnem innuiint,
quam lineis, grjpatijs in exercendo deciarant , v.nde adagium de eo , qui nihili penfi eft dicitur ev.m neqite li-
nca , nequefpatio contineri . Scala iguur e(i couslitutio linearum , & interualtorimi vdireclx defcrtptoritftc-, in
qv.ibus cutujqite melodis notttte defcnbai.tur. Lincaritm ejr interuailorum ujm csl,ut dijtintle uocis jpatia dn.
ficandit , & dcfcendit, cognofcatmts . l^otx autem dicuntttr , qttia fiunt tanquamfigua cmittenda ttocis . Ua-.
tlenits igitur habcmm qualis , cjr quanta ea uox ejfe debet, quA habct ad harmontam aptitv.dmem . Et Vitr..^

«5 o wiulta omittens, qua: ab jlriftoxeno interim dicuntur, modulattonitmgenera dijtinguit hoc modo.

Genera ueromodulationnm (tinttria. TTimum, quodGra;cinomiiiant harmoniam, fecundum.
cliroma jtcrtium diatonum. Eltautem liarmonia: modulatioab arte conccpta ,&earccantioeius
maxime grattem , & cgregiam babet autlioritatcm. Chroma fubtili folertia, ac crebritate tr.odiilorum
fuauiorem fiabet dclettationem . Diatoni uero, quod naturalis eft,faci!ior in interujliormn diftantia.
Si mihi integrttm tffet dc muficapertraclare , alia uia , ordinaticneq; nnhi tttendum ejfie propcncrcm . Scd
quia Vitr. exponimus, Vitruuiumfiequamttr. Genera modulationum disiinguit . Genus autem eft compofiitioy
ml diflributio interuaUorum inficala , & in ordmatione, qu£ duuerfi.xs idcas, &Jpecies harmoniie refert. De ijs
■figiUatim ducmus itifertus,eaexplicantes. quA multis dijjiciita, & obficitra uidcntur . Modulatwnis igitar tria>
funtgcnera. chromaticum , diatonicttm, er barmonicunz . borttmnominationts . fitmuntur a longinquitatei,

<6o uel proximtttte interuaUorum tnficalis, cr ordtnatiombus . Harmonicum enbneft , qwdxnfita coiiftiaiuoxx*
»■ • T 5 atqttt

*74

L 1 B E ^

atque afcenftone abundat proximis,& minimis interuaUis, ita ditlum quaft adaptatum,& conftrtum . Diato~
nicum uero appellatur , quoniam plurimum eft injpatijs, qux tono dislant, quaftper tonos progredicns . Cbro-
rnaticia/i ttero ita dicitur, quaft coloratum , chroma enim color efi . & quoniamgenus boc coloris modo mu-
tatur aprima intentione, ideo color nominatur , cjr hemitonijs abundat . Ex ijs tribus generibtts naturx ma-
gis pro.ximum cft diatonicum ,fua enimfponte cniquc inter canendum naturafuccedit . ^irtificiofum magis eft
thromatiaun quatn diatonicum, aperitis tantum exercetur , ideo antiquitus maiorpars muficorum in eoge-
nerclaborabat,qitodmnlccreanimos,&in ejfetlus ttarios traducere insjituebant . Efficacius ueroeftHar-
monicum, <&■ prxftaatius & excellentius in muficafmgulare opus , ideo a nonnullis uel negleclum , uel non ad-
fcitum inter mdorum genera, tanquam id, quod difficitlime in ufurn ueniat . Seuerum, firmum, & consians esl
iiatonicum , morcs , & babitus uiriles oslendens . Molle, & querulum chromaticnm . authoritate plcnum
harmonicum . cum igitur modulationem quandam mensfit ordmare , quam primutn ad gcnus , refpictendum
eft, fecunditm quod modulari intendimus. ita enim uoces, aut organa moderabimnr, nam flexibilibus , & qtte-
rulis moribus cbromaticum dabimus ; magnis, & hcroicts diatonicum . altjs alio utemur uel jimplici, uelper-
mixto genere .permifcentur euiajgenera , & v.numquodque mtdtismodispartiri , ac ordinari poteft undefin-
gitlarcs cuiufque generis partitioncs , quofdam quafi ajpetlus rerum prxftrunt, molles , temperatos ,graucs ,
mutabiles, conftantes, medios, quatenus fert rerum tuttura . Vnum quodque igiturgenus plurcs idcaa habere
folet, quibtis dtuerfas rerumfhcics oslendat, in qua re pulchemmus quifque harmonU effetlus pomtur , &
collocatur. quod ut confideratione dignum esl, ita noftris diebus a paucis confideratur , & multi putant folo
diatonico generc omnium rerum naturas exprimipojfe . obstr/tati, & dun rationem fugiunt , aut quia , quod
didicere, amittere putant, aut quiafieri non poffe crcdimt, ut tot reguU obferuentur , aut quia re uera igno-
rantes cumfint, contemnunt ea, qux nefciunt . Vellcm ut hic locus requireret colorum , & formarum cu-
iufque genens tratlationem , nam certa experientia efficere jperarem , ut auresiudicium darent eorum , qux
multis, & certis argumentis ita ejfe os~iendercm,& comprobarcm,fed nos alia uocant, modo Vitruttium , qtta
diximus approbantem, audiamus.

In his tribus generibus difsimiles funt tetrachordorum difpofitiones,quod harmonia tetrachordo-
rum & tonosi & diefes habet binas. Diefisautemeft toni parsquarta, ita in hcmitonio dua: diefes
funt collocata? . Chromatiduo hemitonia inordinefunt compofita, tertium trium hemitoniorum
cft interuallum . Diatoni duo funt continuati toni, tertium hemitonium finit tctracordi magnitudi-
nem. Ita in tribus generibus tetrachorda ex duobus tonis,& hemitonio funt perxquata.

H U \\_M O 7^1 C V M.

ditonus.

CHK.0MAT1CVM.
bemiton. hemiton. trihemit.

IO

lO

i«

D l AT 0 7^1 C V M.
hemiton. tonus tonus.

Vt ea intelligantur, qux a Vitr. dicuntur, exponam quidftt tetrachordum , quid interuaUitm , quid tonus,
quiddenique ftt unusquifque tcrminorum , qui aVitru.ponuntur. Ex ordinatis igitur uocum afcenftonibus,
qux (ut dixi) fyslemata dicuntur a Crxcts,fcalx a noftris, perfetla, & abfoluta tlla eft , qitx inter imutn , &
fumrnum gradum eum concentum,quem fymphoniam Grxci, confonantiam latini appeUant, continet, qui reli-
quos omnes concentus cjr fymphonias ampletlttur . Ordinart autem huiufmodi gradus ad perfeilam confo-
nantiam nonpofjunt, ntft quatuordecim numeroftnt interuaUa, inter quindectm uocis gradus coUocata. Gra-
dum inteUigo uocis locumftuc deprejjits, fiue altiorftt. C&terum qma ab imtioftatim non undequaque perfe-
ilx, & abfolutx artesfuere,fed artes, &fcicntix additamento, <&■ tempore creuerunt,ideo nonflatim ab ini-
tio intcgra iUa, (<r abfolutauocumordinatioinutntaesl,Jedpoftea omnes iradus additione prwnbus fatla
conformati, & coaptati funt, unde tnformandis muftcts organis, & experiitndts conjbnantusneruis, &fidi-
bus in abaco diftentis utebantur, interim unica , interim pluribus chordts tentantes, quod animo concepijjent,
fomtibus exprimcre . Cum untca cborda, neruoq; exptrirentur quod uoluifjent, monochordum inftrumentum
ab unica, &fola chorda nominauere. Sed cum ueUcnt pluribus fidibus exerceri,ab earum numero inftrumen-
ta uocabaut . ldeo tetrachordum ex quatuor, pentachordttm ex quinque,& tta alia ufque ad pentedecachor-
dum ex quindecim neruts,& chordis appeUauere . nerui autem, <&• chorda ilUgradus > & uocis afcenftones ft-

gnificabantt

5»

Q^ V I 7^ T V s. 175

gnificabant,in quo enim eonfliterat uox,graius iicebatur, iifcrimen uero inter du ts uoces,interuallttm, &
Jpatinm uocabant. & boc loco non caret rcprebenfione .Ariltoxenus , qui graititatem , & acunun uocis in
qualitate, & non in quantitateponit. £ v u's, qit£ diclafunt habemus alias ordinationes, &fcal ts maiores ef-
fe, ali.is minores. maioresfunt, qu£plures,minores, qu£paitciores habetgradus, unde mixima illa erit apui
antiquos,qu<£ qttindecimgradus habebit . D:co fecundum antiqttos , nam recentiores alios infuper addidere,
nihilenimprobibet, quin ratione du6ii ulterius progrediamur , pr&fertim in muficis organis conficieniis, quo-
rumfonitus acutiores humana uoce , altius confcendere pojfunt . bum ana enim uox ultra quiniecim graius
raro fcandit, quin inepta , & obftrepens aitdiatur . C£terum & fi uelimus reffe confiierare , licet ultra de~

1 0 mrium numerum progreiipoffimus , certe cum ad denarium deuentttm eH in nnmeris ai perfeilam fummam
nos deueniffe cognofcimus , & eaiem repstere cogimur , fiftpra ire uelimas. ita citm in qitintoiecimogradu
conftiterimus , abfolutam oriinationem concentuum cognofcemus , ultra qitam ft progredi uelimus , eafdem
rationes innouabimtts , qit£ pritis obuiam nobis uenere . His pofitis,& conftitutis, iamfcim'ts quid tetracbor-
dum , quid mteruaUum , qnid ordinatiofit . l^ttnc ad alias uoces exponendas acceienium , qu^funt diefis,
tonus, bemitonium, trihemitonium,ditonus,qit£funt interualloritm nomina.Tonus igitureft confonanti£ prin-
cipium, idestprimus terminusjanquamfundamcntum concetus,&fymphoni£feJ'quioclaua proportione con-
ftans. Concentus, & fymphonta eUgrauium, & acutorumfonorum permixtio temperata ad aures cum iucun -
ditatepertinens . Sefquioclauaratio eft, citm quod plits eft, continet quod mimts es~l, femel , & oclauam eius
partem, quemadmodim nouennarius numerus oclonarittm femel continet, & amplius unitatem , qu£ ocio-
narij oclauapars eft. Qi^i igum-fonitus, uocesq; comparare,& ratione temperare uoluerit,Jpatia comparare,

1 * & ratione temperare slitdeat. quijpatia temperare uult ai numeros confugiat,& ad nitmerorum rationes, &
comparaliones. nam eaiem ratw, qit£ caiit inter jpatium, &Jpatiitm , caiit etiam intcrfonum , &fonum .
Quare uk Jpatium fefquioclaita proportione temperatumfuerit,fonus quoque eaniem habebit comparatio-
nem. Accipioinexemplum,neritumunicumlongumpalmosnoueminabaco iifientum,fitq;ille a, b, &~
inftngulis palmis finguias notas appono. i, i, ?> 4> 5> 6, 7, 8, 9, tango iUum, Jonitum iabit : in
eoiem neruo tonum collocare uolo, ponofulcrumfub nota primi palmi , a qua nota ai finem erunt oclo palmi.
dicofi tetigero partem nerui a prima nota ad ultimxm contentam, neruum illnm mihi fonitm ixturum , qiti a
friori tono diftabit: ea igitur proportio, qu£ cadit inter cbord^Jpatia, ea inquam cadtt inter fonos,qui a chor-
da itluperueniunt . quouiam igitttr chorda integra aipartem 1 . ufque ai ullimxm rejponiet infefquiollaua
comparatione,iieo &fonus qui a chorda integra itlaprouenit ,fono , qui a prima nota ai ultimam ejjicitur ,

3° fefqnioHattaratione comparatur . & quoniam tonusin ratione fefquiotlaua ponitur,ideo illifonitus tonoin-
Hicem dislabunj . Cum uero ttnus & idem uocis, &foni tenorfit, absq; afcenfu cir defcenfu , vnifonum dici-
mus . Vnifomon enim non cft fpatium aliquoi,uelinter:taUum,fei interuaUorum, & fpatiorumfuniamentum.
Vnie notttU omnes, qiu in eaiem linea, uel in eoiemjpatio coUocantur , unifonum oftenittnt, quemaimoiitm
Mt ut, re re, mi mi,fufk,folfol, la la, & hmufmoii . Sei tonus eft uocis interuallum abnna linea aifequens-
fpatium, aitt ab unojpatio aifequentem lineam , qnemaimoitun abut,ai re, uel are,ai ut , & hoc quoque
loco repreheniitur Jirisloxenus,qui numcris non utitur in notandis uocibus, ttt rationes, & proportiones col-
ligat , Jed in msiio earitm iijferentias ponit ita , utjpeculationem non in uocibus ,fci in eo , in quo dijferuut
ttoces, coUocet . res quidem inconfiderata,dumpittat earum uocum difcrimmafcire, qitorum nec quantitatem,
nec menfuram ullam babet, omne tudicium auribus tribuens , Deinde partitur tonum ditas in pattcs £quales,

4° quas hemitonia uocat , uideturque tgnorafje nullam comparationem Juprapartientem in duas pojfe £qualiter
diuidi, zrpropterea tonum, quia huiufmodi comparatione confiat, non pojfe paritcr partiri .fci nos fequamitr
peritiores . Tonus igitur cum in iuas £quas partesfecari nonpoffit, in iuasjecabitur iiuquales, quarum al -
tera hemitonium mimts , item &■ dtefis , altera hemitonium maiits , & apotom? nominatur . Hemitoniltm
tninus esl ea tonipars , quafefquitertia comparatio duobus tonis maior eft , duo toni autemfunt duxfefquio-.
tlauA. Exemplumfithuiufmoii.in monochorio neruitm quamlongum e(l , in quatuor Jpatiadiuid:to,&-
fuisnotis qudibeujpatiafignato, 1, 1, 3, 4, fubprimafulcrumcollocato,diconeritumiWtmintegrum,
cumparte iUa fub quafulcrum eritpofitumfefquiterttumfonum editurum,nam itajpatium fefquitertia com-
paratione conilat . Si igitur iuos continuos tonos in neruo pofueris, quemaimoitimfupra iiclum eft, fefquio-
clauaproportione conslantes , &fubijciesfulcrum , ubifecunii toni terminus eft\, iwo Jpatium interceptum

5° inter prioremfulcrum, in quo erat fefquitertia proportio,& notamfub fulcro,quoiJecunii tom terminus erat,
ejiejpatium hemiton ij minoris, ideft illud amplius,quo duos continuatos tonos fefquitertia comparatio excedtt,
cuiufmodi estjpatium inter mi, &fit ; hemitonium uero maius, feu apotomc, eft reliquum tertij toni abfefqui-
tertia,namcontinuattsineodem neruo tribus tonis Jpatium interceptuminternotamfefq:titerti£,&finem
tertij toni, &Jpatium hemitonij maioris . Q^p fit ut hemitonij ttocabulitm , nonfignificct dim:diatum tonum
omnino , quemadmodttm nec femiuocalis nomen dimidium uocalis innttat , fed dimfdium ittrum jue qitafi inter
extrema coUocatumJignificat, quemadmoium infuperiori uolumine femimetopia , & femitriglypbos appel-
lauimus . prXterea licet tonus, & bemitonium concentum nonfkciant , funt tamen in confiieratione habenii %
tum quia concentum interualla diftinguttnt,namper eos tanquamgraiibusai conjonantias ferimur, tum quia
ijsfolid£ confonanti&tanquam uinculis coUigantur , & utrifquc ius datur ajfecluummouendorum . T^umeri

<fo uerouaiustonifunt 8. & 9. duorum 81, 71, 64, qHifiitntliduasoUoinfeyitemnotteminfc&oclct^

inno-

z76

L I B E J^

innouem. numcnv.cro tnumtonorumfunt 7:9, 648, 512. dncendo 81, 71, 64, pa- nonem, £~ 6a>
pfj-< : .? ;<hii cum numcris contincnter cfficiuntnr , inijmbusmaioris adminus comparatio fcmpcr esi

jefijuioSaua . Ditonus autem cflfpatium a linca ad lincam fpalio unico intcriccio, modo hcmitouium non inter
utc 1 . ;• obletJat qttidemfed non eflabfoluta confonantia, cy- a noflris tcrtia maior nominatur, quemadmodum
tflab itt, -i.l mitfeandendOi uclami, adut, defcendendo . Trihemitonium, quod csl fcfjuitonum , uocant, cs~l
fpatium !om,:-~ betUltonij minoris,quemadmodum abre,ad fa, afcendendo; rj-afa, adre,fidefcendas. etd.au-
rcs ctiam cumfnauitateper ucr.it, fed uondum concentumfacit :a nojlris tcrtia mittor appcliatur, eflq;Jpatiii
a iitica ad lincam bcmuonio interccpto . Conucmunt omniafupra ditta intcrualla , cptia muftccc defcruiunt .
Tonus , cj~ bemitonium tctracbordorum coniuuciionibiis tancjnam fundame/ita fubjlcrnuntur. Tritbemito—
niiim, gjr ditonus, cjuia dclcclant , o~ quoniam ingenerum diuifiones tncidunt . Delctiant ctiam aii»foni,qui
tamen confonantias abfointas mnume rcddunt . conslat enrm proportione Jitpr.ipartlcnte , cuiiijmodi Jitnt &
iam dicii trihemtonmm , & ditonus . item & qnxfexta maiora noflris dicitur, bcmitonio , & diapente con-
flans, id cfl additione hemitonu adfcfjuialtcram , quxfit cum a quaque linea ad tcrtium fpatium afcendimus»
conuneus duo bcmitonia ucl dufes , &■ tres tonos , quemadmodum ab mi , adfii, fi perfe.xtam modulcntur .
Efl ctiam iuciiudus tonns cum diapcntc , a quaqne linea adtertiumffatium progrediens , unico bemitonio in-
tcrcepto , tonis quatuor incidcntibus , qucmadm odum ab ut , ad la,per fcxtam modulari , quamjcxtam maio-
rvn uocant . Oblctlat etiam fcptima minor dnabns diejlbus , cj~ quatuor tonis comprchenfa, qucmadmodum
ab ut, ad mi , ab nno fpatio ad quartum , uel ab una linea ad qiiartam progrediens . Sunt & alia interualla.
exercentibus nota, qualiafnnt nona , decima , undecima , c'-T duodecima a nosiris dicia , qnorum iucv.nditas
e-xercitiopotius, quam regulis cognofcitur , Sedbxcjatis adinteUeclnm corum, quA a Vitruuio dicuntur. in-
tjmtenim Vitru.

10

l»

Vntjonum

«»i:*:*,l\l Mt^o~ ..;=-

U^X^±±^±E^±JE=~:

Tonus

$-*-

S2::?-?::t::|l=:==:

1 S emitoniim

ffi

Dttonus

r-*-*~

=£==

Semiditonus

5°

EXEMVLVM MOXOCHOl\Dl.

!E

fuono

J «*

40

\tr. tribus generibns diff.miles effe tetrachordorum difpofiiones\ ratio efl quoniam diucrfts rerum qualkzti-
tibus eorum temperamenta apphc.mtur, cr ideas refcr. nt diuerfts uel magnarum , ucl mediocrium, uei infir-
marum rerum . Infmgulis tctrachordis qitatuor fonitns , autgradns uocis continentur , tribus autem iutcr-
ualiis fingula conftant , & inter imum , &fummumgradumjifijuitcnia proportio , & comparatio haoctur ,
& in omnibus cfl eadem ratio extremorum ,fed interualla tr.cdia dijsimilibus dijpofitionibus conflituuntur in
fingnlis. T^am harmonicum tetrachordnm a dinniia dieft , ad dimidiamfcandit , inde ad ditonum , qjutfimd
pofita dtios tonos, & hemitonium mmiis, ucl dicfim unam contment . in quibusjifcjuitcrtiapropert ohaactur.
Sed chromaticum primrm interuallum hemitontj vcl diefcos,j'ecundirm hemitonu ncl apotomes, tertw.m irihe - 5 ?
nutonu, qii£ ommatonos duos,& diefim unam refcrunt,quemadmodiim, fpatia barmonici <>eneris refhebat.
Similitcr diatonicum pnmo tnteruallo tonum,jccundo item toiium,tcrtio diefim continet,zj- ipfiim quc ;i : d:o-
bus tonis , & diefi ordinatur . jltqne hoc illudefi , quod Vitr. diiit. \ha m tribus gcntribus tetrachorda
ex duobus tonis, e^ hemitonio funt perxquata <. exi rcmis enim conucninnt, fcd medijs difcrunt . Armomcum
genus, quod Vitr. harmoniam uocat , expartcgram , & ima , ad acuta , & eialum fcandit infui tetrachordi
difpofitione a dimidia diefi. m qiiaponitnrprimnm intcruallum,ad aliam dimidiam , in qua fecundum efi inter-i
ualinm, inde ad ditonnm , in qua tcrtium efl interuallum . Intelli^cbat Ariftoxcnum dimidium ucrum ,fed ita,
non efl (ut dixi) claudit ergo tetrachordnm biuufmodi concentum illum,qiiem diatcffaron Crxci,noflri qv.ar-
tam uocant . Ordimitio igitur, & fcala harmomci tetrachordi conflituta , itocc ima , & grauifcandtl a pro-
fortwne fefquiquadragefima qumta,adfcfquiuigcfi,nam tertiam,^ inde adfcfjiuquartam tcirriiitatuodcfeet} 69
-- • dltq;

Q^ V I 7^ T V S.

*n

10

%o

3°

d:tj;pereofiemgradus,primu m tetrachordum ccmpletlens , & ifleprogreffus efla diefi addiefim,&ad
ditomtminfuis interuallis, &hoc loco diejis e[i dimidinm minoris hemitonij proueniens a diuifione differentm
extremorumfux habitudinis ,itaut maior pars acutiorem ,minor grauiorem teneat . Diefis Gr<ece quoque
tetartemoria dicitur, ideo Vitr. diefim quartam tonipartem dixit , & in hemitonio duas diefes ejfe affirmat.
txemplnm diefeos , & hemitomf minoriseft hoc. tredecim eft habitudo extremoritm hemitonij minoris , nam
hemitonium minus his numeris conslat 256, 243, quorum dijferentia funt tredecim , qtti nttmerus induas
fecatur partes ,quarumalteram.iior cfi fcptcnario concluft , altera minorfenario colletla, maior ad acutio-
rem, minor adgrauiorempartem collocatur . Ecce igitur quam breuiafunt internalla harmonici tctrachordi*
qux uixpoffunt raiionemoderari, ne dum fenfibus comprehendi , ideo alius color , &formx httius generis non
habetur.Sedcurdiefisaccipiturprohemitoniominori,&nonpro hemitoniomaiori <? ^in quia tetrachordi
commenfus esi diatejfaron confonantia, qu£ duobus conftat tonis , & hemitonio minori . Tetrachordum chro-
maticum temperatur interuallis , qux. dicfin, apotomen, & fefquitonum , itel trihemitonium continent . habet
enimlatiorainterualla , quim harmonia, & ideo diiterfts coloribits defignari poteft. inprimo ,quimolliori
chromatico datur,fcandimus a fefquiuigefima fcptimx per fefquiquartam decimxm ad Jefquiquintampro—
portionem, &contrario modo defcendimtts , ita tamsn ut extremi tetrachordi gradus fefquitertiam , hoc eft
diateffaron reddant , imo nec aliam queunt reddere , d:tm per ea interitalla progredim tr . Molle autem uoca-
tur , quoniammutabile querulum ,& affc£i;bus plenumeft .infecundo colore ditii generis aattior tempera-
tura efi ea, qux afefquiuigefim.i prima per fefiuiundecimxm adjcfquifextam progred>tur, & hoc quoque loco
fecundohuiufmodicolore,quifintonichromxticieftproprius , diateffaron qttoque colligitur . Vocatur autem
color isfintonmfiad moilem comparatur, minus enim mutabilis , minus qtteritlits, minus efl affetlibus aptus.
& hoc quoque loco eft, quod cofideremus quanti refert ordinxtiones, & fcalas aptare rerttm qualitatibus., &
natttris conuenientes . Sequitur diatonici generis tetrachordum, hoc quia mxioribus conslat interuallis, multis
modis collocari poteft. Qwnque igitur eiusgeneris colores habentur. mollis , intentior , temperatus, ftntonus,
diatonus, inprimo, qui?nodior , & remiffior efl agrauiori parte afefquifeptima psr fefquinonam adfcfqtiiui-
gefimam fcandit. Vocaturq; mollis, quoniam inter huius generis colores cxteris temperatiorem habitum re-
frrt . Infecundo ttcro colore , qui intenfior efi afcfqniuigcfimx feptima per fefqtiijeptimam adfefquio&auam
tranfit . uocaturq; mollisintsntus;q:toniamm^diumeilintermotlsm , & eum,ds quomox dicemus . Tertius
color eflcum uox apartegraitiori primigradus adfecitndum fcandit, fefquiundecimx comparatione-,inde
adtertiumefftrturfcfiiuidecimzy&zxidi.nquxrto locofcfjiunonx confiftit % diatejfaron perficiens . Qms

4°

J°

63

ir

^ 1 a

A

a.i

r?

X7

m <iy*k -&±

41

18

10

2.1-

h

II

t

%>

&

) 10 i

H

64- \

I '1* 72. S° J« i^ '51 3.roz4lj 1$€ .

(,.

Hf

.4"

2-4

a-7

nero eflrqu.inon uideat,ejuam temperato greffit, qudrn moderata afcenfione figura huiusgeneris aptetur, tri-
00 bus cotttinmtisproportionibHs » id ejlfefquiundecima tfefquidiecima, &fefquin ona progrediens t ideo tempe---

raturn

IO

178 L I l E *

ratitm,cjr eqitale dlatonicm nominatur . Quartus color hoc genus dcfignat, incipiens dfefquidcchtia qninta,
inde fcfqmoclauam colorando, in fcfquinona termmatitr. is color eji conjlans, cjrfirmus, mafc.thim habitum-,
CT uinlem format , .;•> ideo fintonus nominatur . Quintus demum qniatonis abundat,diatonus nominatur
duobus tonis, cjr die/i tetracbordumfuum cor.ficicns.cjr hoc robufluts, cjrfirmius cxtcrishabetur . Hatlems
cidusq; gencris colores collegimus ntxta compontntutm intentione , cjr in omni colore tetrachordiforma dia-
teffaron conccntum ampleClttnr, id csl quartam ditobits tonis, cjr dieji consiantc, cjr hoc illitd csi, quod Vitru
uv.ts di.xit. Ita in tribits gcnenbus tetrachorda e.x duobustonis, cjr hemitonio fttnt perxquata .

i ED ipfa cum fepacacim uniufcuiufque gencris fmibus conliiierantur, diisimilem habentintcrual-
lorum delignationcin.

Sitmma tetrachordonrm in finguln gentribns pcrxquatur . omnia enim t etrachorda cuiufque generis dia-
ttjfaronconcludunt, fed feorfum confiicrata ,id eflfectndton cuiufqitt gencris proprios colores, cjrfinestn-
terttallornm dilfimilem habent dcfignationem, aliis cnim intcntallis cbromaticirm, alvjS diatonicum, alijs bar-
monta ad diat cffaron fcandit, zr colores qnoque diuerji , diuerfitate inttruaUorum tetrachorda dcfignant .
Quare cum hoc uafttconclitdit Vitruuiits.

Igitvr interualla tonorum^&hcmitoniorum, &tetrachordorumin uocediuifit natura,n"niuitcj;
terminationcs corum mcnfuris, interuallorum quantitate , modisq; certis difiantibus conftituit qua-
litates; quibus etiam artifices, qui organa iabricant, cx natura conltitutis utcndo comparant ad con-
ccntus conucnicntcs corum pcrfectiones.

. Ars naturam objlritando concentus inuenit : natm-a enim intcrualla tonorum, cjr hcmitoniorum cjr tetra-
chordorum dudfit,finiuitq; tcrminationcs coritm menfuris , non qitia natura ipfafciat diuidcrc , &finire, fcd
quia natura comparatum ejl,'tt non prius tonus , ant hem\tonium,aut aliud interuaUntn rclpondeat , qitam ad
certumgradumperitenerit uox humana, aquaartifices accepereorganorumjitorura temptramenta, dedit
igitur natura uim toni, & hemitomj, cjr altcriitsiiiterualli conflituendi ,fed ars inuenit qtta proportione fin-
gula consient . TJaturafecitndumaffeclusfpontehomincs,uocesq; mouet,fed ars ratione , ejr nia collegit
qitantitatem , & quditatem fonituum, ejrgenerum permixtionem,colorumq;,cjr figurarum di:dfioncm,'dea-
rttm hmcntionem,formaritmapplicationem,ac primum dejonituum numeromuficidifferuere . V.-idc Vi-
tru. dicit,

Sonitvs, quiGrxcephtongi dicuntur, inunoquoquegenercfunt deccm,& octo, eqmbus octo
funt in tribus generibus perpetui,& ftantes, reliqui deccm cum communitcr modulantur, iunt
tiagantcs.

Certttm efl conflitittioncm, ordinationemq; muficam fonitibus conftare. Sonitus efl cafits,.v.it qnahtas indi-
uidua itocis , cuiits quantitas, aut mag-nitudo certa eil,& prxfinita , & principium modulationis, in q::od tan
qttam elementum concentus omnis diffoluitur, ex fonitibus extremi ali; funt , alu uero me.hj h: ordinathni—
bus, ejrfcalis; extremorum qiudam gramffimi funt, fub quibtts nullus eflfonus ; atii acutijfimi fupra quos non
efl afcenfns m perfettis ordtnationibtts. medii &graues ejr acitti inxta comparationes drUerfas ejfefolent;
graues, ji altioribus , acittifi graworibus comparentur , qucmadmodnmintcr naturx elementa grauijlhna cfl
lerra, leuiffimusignis, aqita & aergraues, cjr leues, nam aqua terrx collata le:tis,acricomp.iraragrxusdi-
cititr, item & aer igni graids,aqux leitis ejfe uidetttr. ttnde ex elcmentorum coir.paratwnc tetrachcrdt fvhtus
quatitor inuenti fttnt . jlcutifonitus celcrioribtts, & crebrioribus ;grancs ttero tardioribi'.s,&r.tnor. >
motionibus fiunt, ut experientibus efl manifestum . Qux enim magis intenditur ckorda, cclerius kiouetur;qn& 4°
remifiior efl,tardhts. fimilitcr qux rnagis intcnditur cborda , crebriores iclus , qu.hn qr.x remittitur , l.<ajcre
dignofcitur . Quanquamuerounica motio uidctiir,iionefitamcncredenduinfiiigulari motuchordamra
ri, fedpluribus ; quxfingitlaris,cjr unica motio ob crcbritatem apparet , qucmadmoduni conthimts lgncus , r—
detitr orbis, quando magna cekritate itirga a capite accenfa circitmuolmtur . Est tamcn quodfcas acntum,
& graue translatwne quadam de audititajferri. namprimo in magmtudinibus inucniuntur .nam ac.ttum in
tailione dicitnr id, quod celcriter agit, undegladius acutus,qnod cito pttngit , ejrfecat. Hebes auttr.n qui tar-
de agit, neqne tamfecat, aut pungit qnam premit, attt impeli.t. ut pifliUum : 7*{am fi qnid ad pungendum aptu
fhcere uolunms, idacuimus: quoduero adimpellendum, obtiifumfacimus. Ita ergo in fonitibits,acitos eos di-
cimns,qui celeriter adfenfum pertinent ,ncc cito definunt , utfides magisintentx, quales funt nctarumfidcs,
qux vjs,qitxminus intentx funt, cuiufmodi fttnt hypatx,acutioresfonitus edunt . \ete enhnplus reliquis in 50
pdfu, celcriter feriens aerempropter intentionem , actttiflimum edit fonum. Sednos ad rem . Qmndecim
fonitus, hos aoces noflri appellant,Grxcipthongos:quemadmodum cum dicimus, quatuor uoces,aut quinque,
aitt fex fxpius capiendas, acciperc,& dare uocem, intonare ttocem , cjr huiufmodi . Qmndcchn rrgo fonitus
inperfeCia ordinatione , cjrfcala inueniuntur , nanqttamplnres quoquc fint, qucmadmodumin conflituenda
viamt dignofcimus, in qua niginti , cjr amplius ttoces collocantur , cjr Vitr. ipjc decem , cjr oclojbnitusfucit,
fed qua ratione idfiat , pofiea dicam . Caperunt antiqtti nunori uocum, uel fonituum numero organa compo-
nere, inde addendo , & progrediendo ad quindectm pernenere. pnmiim ergo tetrachordum fccere , id efl or-
ganitm qttatuor chordis conflans; primam chordam, quxinmm locnm , & grauem fonum reddit , a rci naf.t-
ra hypaten, ideft primam uocauerc; proximam hnic parhypatefi, hoc eflprimx proximam nominarnnt ; po-
Siremamneten,ideflultiinam,cjr tertiamparanctcn,ideftpenultimam appcllarnnt. Ecccqudm commodea 69

r.atura

3°

!L m *■• % * & S. , 179

naturarerum appellationes fumpfere. Quatuor igitur tetrachordi uoces, &fonitus,uel chord&ipfa his uoca
bulis exprim antur. Trima, ad primam, penultima, ultima . Verum quia antiqui unico tetrachordo, &fin-
gularieius concentu nonfuere contenti ,fed plures fonitus. addidere , ideo ob diuerfameorum,& rnutuam
comparationemplurafonituum , & uocum nomina fkbricarunt , donec tandem pofi dno , & tria tetrachorda
fimulconiuntJa,adquartumperuenerint, cuius extremum omnes concentus mirabili proportione contineret,
& itaperfeclam & abfolutam fonituum ordinationem perfecere.Crauiorem igitur,& imumfonitumproflam-
banomenon dixere,quafi affumptum,additumq ; poftea,quoniam nullam cum altjs tetrachordis communionem
babet,fed extra afcitus medio refpondeat . h&c uox a noflris ponitur , ubi in manu co1i.oca.tur , a re,fedquo-

,lo niam,& ipfi aliam quoque adpartem grauem infra ipfam pofuere, ideo,gamma ut, ipfam uocauere,gr&ca lit-
tera notantes, ut fignificarent, eam uocem ab ipfts quoque affumptam, & in manu collocatam , ideoq; ea lit-
terainc&terisuocibusnon amplius ufifunt. uocari autem poffet uoxilla epiproflambanomenos ,uel hypo-
proflanuanomenos. Secundus fonus hypate dicitur , ideo confiderandum esl , quodfifeparatimfingula tetra-
chorda ordinamws, & nullam rationem ad perfeclam ordinationem habemus, prirna , ad primam, penultimat
& ultima cbordafuas retinent nominationes . hoc esi hypate ,parhypate, paranete , & nete . Sedcumplu—
ra tetrachorda componuntur , prima quidem eorum chorda hypate dicitur ,fed & additamento , ut hypate ,
hypaton, hoc esl prirna primarum dicatur . esi enim prima ratione tetrachordi , fed eft prima primarum , ra-
tione earum , qu& pnm&funt in alifs tetrachordis , & ita alia uocatur parhypate hypaton , id eft adprimam
primarum, ut afecundis aliorumtetrachordorum diftinguatur . Tertia chorda , quia non amplius ultim&pro-
xima eft, ali& enimfunt additx ad alia tetrachorda cofiituenda, ideo hyperparhypate a loco nominatur,hoc eft

* ° fupra eam , qu& eft ad primam, altior enim, & acutior eft parhypate . Vocatur & lycanos, id eft index,quo-
niam quemadmodum index inter digitos magis dtflat a crafsiori digito qui pollex eft, & interdum minus quam
a cxteris : ita quarta chorda , qu& tertia efi in tetracbordorum ordinatione pofita proflambanomenos pro pri-
ma,cum interdum maioribws , mterdum minoribus disiet interuallis fecundum modulationum',difcrimina (ut
uidebimus) afimtlitudine indicis digiti, lycanos nominatur, h&c infeparatis tetrachordis parhypate nomiua-
retur,fed in ordinatione ,aloco, quem tsnet , fic nominatur . Quinta hypate mefon dicitur . hypate quidem ,
quoniamprima eft fecuudi tetrachordi > dicitur mefon ,idesl medwrum, quoniamfecundum tetrachordum *
tnedium uocatur, quoniam inter duo tetrachorda ponitur , quorum unum dicitur hypaton , ide(i primorum,
quod agrauiori parte ponitur , & illud esl, qu od haclenus abfoluimus . alterum eft coniuntlarum , quemad—
modum dicam , quod ad acutiorem partem fpetlat . ideo b&c chorda non dicitur ncte , idesl ultima , licetfit

3° ultima primi tetrachordi,nec dicitur hypate,i. prima,licetfitprimafecundi tetrachordhfed dicitur hypate me-
fon, id esl prima mediarum: neceffe igitur erat additione aliarum'chordarum, & nouarum comparatione
fubiuntlione , uocabula vmmutari primarum , ita ut ipfa pend loquente natura , & ab imperitis eadem nomina
imponi facile fuifiet, nam quidfhcilius, qudm ab ordine, & fitu res nominare ? ut qu&primum hcum,prim&;
qu&proftremum, ultimx ; qu& medium tenent , media nominentur t Quoniam igitur coUigantur tetrachorda,
& diuerf&funt fonituum , & chordarum ,fcu uocum comparationes , ideo alia nominafingularibus , &perfe
pofitis ; alia colligatis , coniunclisq; tribuuntur . Cum uero fint duo otlocborda , qux abfclutam fimphomam
continent,unum agrauiori,alterum ab acutori parte,& cum oclochordu duobus conftet tetrachordis, quoniam
hypatis nomen grauioribus , netis uero acutioribus cafibus datur, ideo utrifque prioribus tetrachordis ex
parte grauiori dantur uocabula,fumpta ab hypate-i undeprimum tetrachordumparte ima,dicitur tetrachor-

4° dum hypaton , id e(i primarum , &fecundum dicitur tetrachordum, mediarum , & eius prima chorda dicitur
bypate mefon , idesl prima mediarum : hisq; confiderationibus fkcile fit quod fupereft . Ideo fexta chorda
parbypatemefon dicitur, ideft adprimam mediarum , qu&fecunda eftfecundi tetrachordi . Septima dicitur
hyperparhypate , idesifupra adprimam . Ot~iauamefon,ideftmedianominatur, quoniam uere media es~l
tetrachordorum. Sed fi ulterius non progrederemur, &fonitus otlochordo compleflerentur , ipfa non media,
fed nete, ideft ultima diceretur. Sed quoniam eftfinis otloSordigrauioris , & iniiium acutioris., cuius ipfa eft
grauior c&teris utraque connetlcas , idco media dicitur , tanquam commune duobus otlochordis medium , &
uinculum, & tanquam ea, qua &que ab extremis diflet . "Klona afitu dicitur paramefe , 'deft ad mediam;hoc
ettproximam medi&, h&c eUfecunda tertvj tetrachordi . Decima dicitur tntedie%eugmznon , idesi tcrtia dif-
iuntlarum , quoniam in ueterum eptachordis tertia erat in ordine ad ultimam ,j& uocabatur paramefe, ideft

Jo admediamin tertio tetrachordo , & infecundo o&ocbordo . Sedquoniam h&c chorda ratione otlochordi ab
acutioriparte coniungitur, &ratione otlochordi grauioris difiungitur , ideft coUigatur froportione aliqux
cum iUo , & non cum ifto , ideo die^eugmenon uocatur , ide[i difiunilarum , & feparatarum quemadmodum
clarius infiapatebit .. Vndecima dicitur paranete diexeugmenon , idesl penultima difiunffarum.. Duodecima
dicitur nete dieieugmenon , ideft ultima difiuntlarum , quoniam quarta eft , & ultima tertij tetracbordi , &
primaquartitetrachordihyperboleon, idefl excellentium, & acutifitmarum , quoniamad achtas noces per-
tinet. Tertiadecima dicitur trite hyperboleon , ideft tertia exceUentium , quoniam tertia eft ab extumis in
acutioriparte. Quartadecima dicitur paranete byperboleon , ideftpenultima xxcellcntinm a fitu , & pofi-
tionefic nominata . Quintadecima nete hyperboleon dicitur,idesl excellentium poslrema, ultra quam uoces»
fonitusq;perfecl& confonanti&non progrediuntur. hanc. ordinationem nosiri ,ut dixi ,fcalam nominant,in

4o qua Hocespergraduscompomntifyllab is, literisq; utentes, dkentesgamma ut. JL re, b mi,& reliqua. qua-
• ■ . • .. < tuor

l8o

L l B I ^

tuorpxrtibas coritmfcalam diuidunt,grauioribus fonitibus primam dxntcs, bxffitm nocxnt : fccimdarn , teno—
ran:tcrtiam,xltum,quxrtam,fopranum,&itadiuerfarefpicicntcsidcmproferunt, quodantiqui ,fed diuerfts
nomimbits. per bafjitm ltaquc tctracbordum bypaton tntelligunt. pcr tenorem tetracbordum mediarnM , per
alturntctracbordnm difutnclarum, pcr foprannm tetrachordum cxcelleiitium intclligunt. Verurn non tam
apcrtc cxpnmunt antiquorummentem. tribus enim conflituttonibus fcalam tcmperant, & ftngulis plures grx
dus attnbuunt, & initia earum conilitutionum claues appellant, quia tanquam ciiucs apcriunt ccrtas cj- tcr
minatas modulationes,nnde & notulas quib us utuntur claues eti.vn nominxrunt . Defignant claues bis literis
a, b, c, d, e, f, g, Exclxuibus al:asgraues,alixsmedias,xliasacHtxsfiiciitnt,grxites intelligunt ,qit£
graut,et remiffx uoce can?itur,&bajfi claues nominatur,et modulxtio,qu£ fit pcr eas, baffus uocatur,Oc~tofunt
bis ekmcntis dcfignxtx, I ', jl, B, C, D, E, F, G> Medi^ita appc\Untnr,quoniam uocem qtttcrunt intcr
grancm, & acutam,qttas in tenore,& alto audirifolemus,& fcptemfunt boc modo minoribus clcmcntis nota-
t£ a, b, c, d, tt f, g, jLcut£fitnt,qu£elatiori,&acutioriuoccexprimitnthr,ctfnntqHinqi:eminoribus,
fcdduplicibus notulis fornuitjt, aa, bb, cc, dd, ee. Hxc uolm dixijfcut cognofcerctur diucrfa rationeno
tni/ia rebus imponi; jlntiquosq; ad 1 5 . perfcclamfyrnpboniarn,quam diapafon uocant,peruenire iudicarunt;
l^oflri ad iz. grad.-isfcanderites organorum rationem babuere. Vhr. deccm & Q&ofonitus pofuit ratioue
tetracbordorttm compofitionis, de quibuspoftca diclurus eft.

Sonitvi, quiGratciphthongidicuntur.in unoquoquegenerefunt dccem,& o<5to,cquibus octo
funt in tribusgeneribu$perpetui,& flantes.rcliqui dccem cum communiter modulantur, lunc ua-
gantes. Stanccsaucem funt.quiintermobilcs interpoftcicecrachordi continent coniuncrionem , & e
generum difcriminibusfuisfinibus funt permanentes . Appellanturautem fic . prosbmbanomenos,
hvpjte h, paton, hypatc mefon, mefc, nete fynemmenon, paramefe , nete diczcugmcnon , nete hyper-
boleon.Mobiles autemfunc qui in tetrachordoincerimmocosdifpoliti, in generibus,& locis loca
mutant. Vocabulaautemhabench.Ec, Parhypacehypaton, lycanoshypaton , parhypate mefon , lyca-
nos mcfon, trice linemmenon, paranece fynemmcnon,tritediezeugmenon, paianetc diczcugmenont
triti hyperbolcon,paranetehypcrboleon. :

Scquens diagrammx oslendit, qu£ haclenus a Vitrmio, &anobis dicla funt .

Stans.
Stans.

jlrmonicum
Tonus.

Chrotnxticum

Tonus.

Tontis.

Dixtonicum .
Troslambanomenos

jt.re

Vagans.
Vagans.
Stans.
Vagans.
Vagans.
Stans.
Vagans.
Vagans.
Stans.
Stans.
Vagans.
Vagans.
Stans,
Vagans.
Vxgxns.
Stans,

Diefis.

Diefis.

Ditonus.

Diefis.

Diefis.

Ditonus.

Diefis.

Diefis.

Ditonus.

Tonus.

Diefis.

Diefis.

Ditoms.

Diefis.

Diefis.

Dhonus.

Hemitonium.

Hemitonium.

Trfoemitonium. Tontts.

Hemitonium.

Hemitonium.

Trihemitonhmt. Tonus,

Hemitoniulyc. Hyate Hypaton. b.mi.

Tonus. Tarypate Hypaton. c.fa.ut.

Lycbanos uel ditonobypaten.D-fol.re.
Hemitonium. Hypate mefon. E.la.mi.

Tonus. Terbypate mefon. F.fa.ut.

Lychxnos uel dixtonos mefon. G.folrc ut.

Hemitonium.

Herr.it onium.

Hemitonium.

Tonus.

Trihemitonium. Tonus.

Tonus.

Hemitonium.

Hemitonium.

Tribemitonium.'

Hemitonium.

Hemitonium*

Tonus.

Hernitonium.

Tonus.

Tonus.

Hemitonium.

Tonus.

TrihemitoniioTu Tonus.

Mefe.

Trite fynhnenon.

Txrxnetefynirncnon.

7{etefynimenon.

Txrxmcfe

Tritc diexeugmcnon.

Txrxnete die^eug.

2{ete die^eug.

Trite hyperboleon.

Tarxncte hyperb.

2{ctebyperboleon,

10

20

3°

4O

a.la. mi.re.
h.fa.b.mi.
c.fol.fa.
tLlafol.
B.fh.b.mi.

>

Cfol.fk.MU >
D.la.fol.rt.

E.lx.mi.

F.fit.Ht.
C.fol.rCMt.

yi.lx mi.re.

5»

60

O^ r j x. T i^'5-

i8r

>o

10

30

40

ln omnigenere horumfonituum ordinatiofieripotesi , ex ijsalij ftabiles , alij. mobiles funt . Stabiles di~
cuntur,qui inter quindccim cuiusq; ordi:;ationis,generis,& coloris infuo gradu pcrmanent , tanquam confo-
nantiarum termini. e&iem enim in omnigenere confonantixfuntjjdcmq; tetracbordorxm termini . Ideo opor-
tebat Vitr. primo de fonitibus diffcrerefdcq; interuaUis,& generibus, & de confonantijs , quam hxc ita con-
fundere . Mutabiles fonitus funt, quifecundum diuerfagenera, & diuerfos colores infuis interuallis mutan-
fvr,ca uel maiora, uel minora efficiendo, quatenus genera, aut colores mutantur . Ecce tibi tam in tetrachor-
do chromatis, quam tn alus extrema ilabiliafunt, quoniam confonant ,feduoccs &fonims medij mntantiw
fecundumgenera; quoniam barmonia a diefi ad diefim, chroma a diefi ad apotomen , diatonus a tonoadto-
numfcandit. Ideo Vitr.dicit.

Ei qui mouenturrecipiuntaliasuirtutes, interualla cnim,& diftantiashabentcrefcent.es. Oficn-r
ditq; exemplis quomodocrejcunt.

Itaqve parhypate, qiue in harmoniadiftatab hypatediefi,in chromatemutatahabet hemitoniu,
in diatono uerotonumtquilycanosin harmonia dicitur,ab hypatediftat hcmitonium,in chroma
traslatus, progreditur duohernitonia , indiatonodiftat tria hemitonia. Item decem fonitus propter
translationesin generibus.efficiunt triplicem modulationum uarietatem.

Triplicem uarietatem intelligit fecundum triplexgenus, obfonituum tranjlationes & mutationes . quod
atttem ditlum efi exfitpertori defcriptionc manifeftum cft. T^unc de numero tctrachordorum agcndum.

Tetrachorda autemlunt quinque. primumgrauifsimum , quodGrsece dicitur hypaton. Se-
cundum medianum, quod appellatur melon. Tertium coniunctum, quod fynemenon dicitur. Quar-
tumdiilunclum,quoddiezeugmenonnominatur. Quintum,quodeft acutifsimum Grarce hypcr-
boleon dicitur.

Tctrachordum difiunRarum.

Taramefe.

Tritc diezeugmenon,

Taranete diezeugmenon

TJete diexcugmenon
Tetrachordum hyperboleon.

'2^ete diezeugmenon .

Trite hyperboleon.

Taranete hyptrboleou.

7{ete hyperboleon.

■ I

Tctrachordumpnmarnm, quod adgrauiorempar-
. tem pertiner, esi infra pofitum.

Hypatc hypaton.

Tarypate mefon. (

Lycanos hypaton. C

Hypate mcfon.
Tetrachordum medianum efi-

Hypate mefon.

Tarhypate mefon. C

Lycanos mefon. \

Mefe.
Tctrachordum coniunclarum.

Tritefyncmmcnon. ">

Taranetefynemmenon. £-

T^ete fynemmcnon. 3

Coninnclio esl quando communis fomtus inuenitnr duobus tetrachordis continuis , &fimiUbus in figura.
Difiuntlio eftcum duobus tetrachordis contimtis , & fimilibus infigura tonus efi medius . Ts[on negauerim
autem, quinrcperiri pojfmt commimes quxdam ordinationes ,qux interdnmfecundum difiuntlionem ,inter-
dumfecundum coniuntlionem fiant . Omnes coniuntliones in immutabili ordinatione duafunt,grauis,& acu-
ta . Crauis esl tetrachordi pnmarum, & medianarum. Ucuta eft difmnclarum , & hyperboleon. In grauis
bypatemcfon communis eft coniuntlienisfonitus.Vtpatethoc exemplo.

Hypate hypaton.
Tarhypate hypaton.
Lychanos hypaton.
Hypatemefon.
Tarhypate mefon.
Lycanos mefon.
Mcfe.

Seddifiuncliouna efi,qute fit atono interiecJo mter
Mefen,& Taramefen, hoc modo.
Hypate mefon. y
Coniunftio. . Tarhypate mefon. >

Lychanosmefon. 3
Tetrachorduxi. Mefe. \Difiuni~lio.

Taramefe.
?*> Trite diezeugmenon. 7

Taranete diezcugmenon. C

7{ete diezeugmenon .
Sed in acuta nete eil difiun&arum , qutc tunc nomcn mutat, & hac de caitfa pmter quindecim , tres alijfo-
nitus habentur, quifunt trite, paranete, & nete diezeugmenon. Sed nos ad confonantias.

Conc entv $ quos natura hominis modulari poteft, Graxeq; fymphoniar dicuntur, funt fex. Dia
tcftaron, diapente.diapafon, diapafon cum diateftaron, diapafon cum diapente, difdiapafon.

Concentusfen confonantia eft grauittm,& acutorumfonituum temperata pcrmixtio , qttx, ad aures cmi iu-

cunditate pertinet, ex comparatione, uel multiplici , uelfupraparticularis proueniens . Concentus modis duo-

bus inteWgi pote(i,uel ratione eorumfonituum,qui oblefixnt qutdem,fed non inperfeclam ueniunt confonanti*

60 rationem,de quibus dixi, &.a Grtecis emmeli nominantur,qmniam contrarij ecmeli dicuntur,ide(i extra can*

- ■ Q^ tue

IO

zo

j8i l l B E \

tus fitanitatcm:ucl rat ionc maioris,tt abfolutx confonantix,qux cxtcras con:inet .Verxigitur cofonantix,ant
fimpliccs funt,aut copofitx. Simpliccsfunt tres,diatcffaron proportione ftfquitertia conflans,diapcnte qnxfef-
aiaaltera cbparatione efficitur, diapafon dnpla rationc confetla.Copofttxfunt dtapafon diapente,diap.tfon dia
tef}'aron,difdiapafon. T^unc ftnguix declarabitntui-. Diateffaron conccntusa noflris quarta dicitur.CorSlat to
ms duob.et hemitonio minor'i,fefquiteniafcilicetproportione conflans.Diapente dicititr quinta,quonia qucm-
admodtt d:ateffaron,idefl quarta,fcandit a linea adfecundumjpattum, uel a fpatio adfecunda linea,quatuor no
cisgradus ampietlcns.lt a diapentefcandit a qualibet linea ad tertia,&a quolibct Jpatio ad tertinm pcr quin-
que uocis gradus,ponitnrq; in proportione fcfqnialtera . Ideo quemadmodum m monacbordo diateffaron po-
nitur m qttatuor partibtts diuifo ncrno, ita diapcntc ponitur tripartito. atqtte ut infurmna dicam , quicquidfo-
num emittere potcsl,fiue nernus,fme calamus, fiue aiiud ex qua uis materiaconflans corpus ,citm uetimus
conccntum ab eo rcddi, ncccffc csi ucl magnitudines, uclfpatia proportione illa diflingnere , quam concentus
requirit. lta ijs regulis organorum artifices utentes, non temerc, ncc cafu , ut plcrique fh.cif.nt ,fed ttnearum
& corporum proportiones tnuenientes quam primum rcm ipfam confequuntur , ncc expcriundo tcntant , qttx
certitudine prxcognofcunt . Sed nos ad rem. Qucmadmodum diateffaron nonprogredititr ufque ad tres tonos,
& ditonum bcmitonio minori excellit,& cft amphus fcfquitono per interuallum toni,fexq; ditfcs, & duo com
mata complctlitur, ita diapcnte trium tonorumjpatio, & dicft una conflat, a qua ft tonus atiferatnr, diatcffa-
ron relinquitur, & quarta dcmpta relinqiutnr tonus . bisftantibus, cft, quodetiam cognofcamus diapente mi-
norem efic otlo dieftbus, & conftare ditono, &fefquitono,& difcrhnen inter diatejfaron , & diapcntc tomts
ejl,unde ft diateffaron tonus addatur,fit diapente, prxdtclx hx confonantix fupraparticularibus maiori-
bus proportionibus conilant , quoniam nulla proportio fupraparticularis maior esi fefquialtera , uel fcf-
quitertia, quod ex e.rritm denominatiombus haberi potcft, qucmadmodum intertio libro ditlum esi .
Trxterea neque dux diarefjaron , neque dux diapente confonantiam efficere poffunt , qttoniam ncqv.e in
multiplici ,neque in fupraparticulanproportione repcriuntur , inquibus diximus concentns poni , fed pro-
porttone funt fuprapartienti , ex qita nullus concentus fieri potesl, cuius ratio e[i. Qnpdft/mpbonix, c onccn -
tusq; in ijs itocum, cjrfonituum comparationibus repcriuntur, in quibus manifesia,& clara esi earum com-
riiunis mcnfura, quemadmodum inmuttiplici proportione esl dupla , cuius illa pars tft menfura, qux intcr
duostermtnospro differentia collocatur, qitemadmodum inter duo,& quatnor, binarius cfi ntrinsq; menfura.
Jnter nouem & otto unitas, & infttpraparticularibus etiam ut infcfquialtera inter quatuor , &Jix binarius
cadit, tanquam menfura cognita utriusq; termini , ita etiam interfcx , & utlo , qux fcfqnitertia propnrtione
comparantur, binarius quoque communis menfttra efl utriufque nttmeri,quod in fuprapartientibus non eft rcpe
rire, qitmadmodum inter tria,& quinquc binarius non efl mcnfura, neque ternariits , quontam binarius non
Aquat, ternarius excellit quinarium, ftmilis ratio csl in rcliquis ftiprapartiemibns . Diapafon a noftris otlaita
dicttur, eaponitur in dupla comparatione . ita integer neruus addimidittm comparatus diapafon reddit. Ea
atttem infcala ordinatur ab itna linea adquartttm fpatium , uel ab itno fpatio ad quartam lineam . Dicitur
diapafon, qnodper omncs concentus eat, ampleclitur enirn diateffaron, & diapente , & efl termmus omniiim
ftmplicutm concentuum, continetur autcm interuallo maiori, qudm quincue , <&• minori quam tonts. Oritur a
fefquialtera, & fefqttitcrtia proportione, quemadmodum tertio tibro diximus. conflat igitnr quinque tonis,&
duobus hemitonus minonbits, caditq; afex integris tonis commate uno. Efl autcm comma tttud ampiius quo
apotome dieftm excclltt . Quod ft a diapafon diateffaron auferatur,relinquitiir diapente , <&■ ft diapcnte tol-
las diateffaron reliqua erit , & ablato tono,& diapente reslatfefqtdtonus. Animaducrtcndum ucro c£~i nul- 4°
lam cftmplicibus confonantus poffe xque partiri certo,& integro r.imero, hocprimum in concattn diatcffa-
ron, cjr diapente mamfeflum efi, quoniam utraqnc in comparationefuperparticulariponitnr. Simile iv.dicium
diapafon habetttr, nam cum ciusminimitcrminiftt unttas,& binarium, cumq; binarins nonfit e numerisqua-
dratis, continuo fequttur diapafon, qnod comparatione confiat unius ad duo nonpofjc xque part:ri,nec etiam
inpturespartes,quoniaminarithmeticisprobatumesl,quodinter duos quadratos numeros proportionc re-
fpondcns medium cadit , & aluis diclum cfl, tgnotas, & irrtgularestas ratwnes habcri, qux certo, & deter-
minato numero defignari non poffunt . Cum igitur ex arithmeticis habeatur e.x muttiplicatione non quadra-
tt numeri in quadratum , non cff.ci qitadratum, & ubi hoc non datur , ibi non reperiri medium inter eos duos
mcmeros proportwne rcjpondois: Seqmtur nullam comparattoncm mcdiam inttr multiplices reperiri. cum me-
dietas arithmetica ntl almdfit , quam iuncuium extremon-.m ex ea comparatione, quam utrimque habet ad 5 Q
medium. Dtateffaron diapente efl compoftta confonantia, una inquam non dux, uocaturq; a noHris undecima.
Afy eam non admittttnt,licct fuauiffime ad aures perucniat, qitontam fnprapartiemi comparatione consiat.
Eflo a 1, & b i. mtntmi diapafonnumcri,fit c j. d 5. mimmidtateffaron. 1 v.co c. in b 4, in
2, rcdduntur 8, & ftc e 8, duco a. in d. i, unicmintria,redditntur, 5, quxfint f, certum eft e,
ad f, ideft oclo ad tria continere duptam, & fcfquitertiam , qnoniam ftproportio una addtt adaliam tantu,
qttantum tcrtia eft fupra quartam,fit ut qnxertt compoftta ex prima, &quartaxqualis ftt ijs,qux ex aius
coniponentur . Efto igitur ut quantum proportio i/tter 1. & z. addit fttpra j, ^r 4. tantum addat
proportio inter z. & 4. proporttoni, qux efl tntcr 8, <&fex. Dicoproporttonemcompofita ex 1. ad
2> &exfex,adotlo forexqualemex alus compofttx,fciiicet 3. & 4. n-. & 4. ut in ^Arithmeticts
probatitr.Dicoigiture 8, nonefje multipiicem f 3, ncque fttpraparticnLarcmejJeeorumcomparatione. 60

nan

30

lo

10

_>_. V l V^ T V S . l$i

m csligiturrfndd inter concentus numcmnr diapafon citm diatejfaron, Scddiapafon,ad diapente confonan^
tia eft,& a noflris duodecima nominatur,& tripla proportione consiat. Oritur cnirn ex dupla, & fcxquiatte-
ra.Jupra buiufmodi conccntum eft diapajbn diapente cmn tono,fd concentm non eftdicet fuauiter aures per-
tingat. Eft tandem difdiapafun confonantia, qu<e quintadecima nominatur, quadrupla comparatione confians,
ex duabus duplicibus orta, in qua tandem antiqui couftiten; & poftrcmum pcrfeCU ordmationisgradum po-
fuerc.bancigiturnosinmonocbordocumcxterisitacollocarnus.Efto neruus a b. inquatuor xqms partes
diftributus,cuius quartapars c. notetur. a termino,& nota c, uerfus b, tantumprogredercuttertiam
neruiparteminuenias,quam d, litera notabis. a d, veroucrfusb, dimidiumncruiqu£rito,quoinuento
nota e, indeadduas tcrtias totius nerui uerfus b, fignato f, indeq;demumad tres qnartas progredien-
dofignato g, tunc dico te iam monochordum diftribuiffe fecundum pmdiclos omjies concentus , nam a b,
& c b, reddent diatcffaron. a b, & d b, diapente, a b, & c b, diapafun. a b, & f b, dia-
pafoncumdiapente, & a b, & g c,difdiapafon.quemadmodumfigHraofiendit,inquaomiffislitcris,'nu-
merosappofuimus. 14, totusneruus, 18, i6„ n. 8. 6. per c. 6 pm- d 8, per e ir, pro f 16,
pro g 18, &extremoloco a, & b. jlppofitaefi etiam defcriptio concentuum fccundumnotulas ano^
firis ufurpatas, qu£ omnia Vitruuij mente cx Miftoxeni fintentia declarantur, nam concentus a numero no-
minaacceperunt,ut dicit Vitr.

Ideoci; &anumeronominareceperunt,qua?cumuoxconititeritin unafonorum finitione,ab
eaq; fefle&ens mutauerit, & peruenerit in quartam terminationem, appellatur diateflaron; in quinta,
diapente; inoctauam,diapafon ; in ofrauam & dimidiam ,diapafon, & diateflaron; in nonam,& dimi-
diam,diapafon,&diapente. inquintamdecimam,difdiapafon. Non enim interduointerualla cum
chordarum fonitus, aut uocis cantus fe&us fuerit, nec in tertia, aut fexta, aut feptima pofliint confo-
nantis fieri, fed ( ut fupra fcriptum eft ) diateflaron, & diapcnte.ex ordinc ad difdiapafon conuenien-
tes ex natura uocis congruentis habent finitiones, & ei concentus procreantur ex coniunftione foni-
tuum qui Gr«ece phtongi dicuntur,

H&ciara nota funt ex prxdiclis , & ex fequentifiguratione.

_E__E_5^^

R Diatejfaron quarta Jefquitertia H Diapente quinta fefquialtera.

— *

-r.-$:3i^z:—-—zz—

i

4°

Semitonium cum diapente. Sexta minor

/■.i $;$>'rLj. •■,&$ ~r~~~~

*~

:*=_::

Semiditonus cum diapente Septima minor.

Tonus cum diapente Sexta maior

pffcjs — _:.^2: -::_::$:

n Diapafon oclaua

difdiapafon.

diapafon

diapafon con diapente

diapente

diatcffc

aron

_4

5o

18 i<5 n 8

De Theatris uafi.

Cap. V-

€0

Ta ex his indagationibus mathematicis rationibus fiunt vafa srea pro ratione magnitn-
dinis theatri, eaq; ita fabricentur, ut cum tanguntur, fonitum facere pofsint inter fe, dia-
teflaron, diapente, ex ordincad difdiapafon.

ToHquam innotuit nobis qua proportione finguli concentus efficiantur, uolentes tauafa
«rea ordinctre , qwzfolcbant antiqui in tbeatris difponere , ut uox recitantium clara , iucundaq; perciperetur:
Vitmuius primum declarat quomodo aptcntur, & qua ratione tcmperentur, & quos effctius efficiant. Qjipd
igitur ad temperamentum attinet , inquit , ita effe fkcienda , ut cum tanguntur uel a uoce , uel ab aliquo iclu
inter fe concimnt diatejfaron , & diapente , ea tamen conditione , ut diatejfaron , & diapente ad difdiapafon

Q^ z ordinentur

j84 l i « £ K

ordinentnr : fcdnon docet, quomodoea uafainterfe magnitudine, & capacitate comparari debcant, ::t btt~
iufmodi coaccntus efjiciant . proptcrea maxime animadtiertendu,ut fciamus qua ratione uaforu corpora inter
fe rcjpondeant , ita ut unum ad aliitd uel diatejfaron , vel diapente, ucl ulium concentnm reddat, tum ea pro-
portio, qnx cadit inter Jpatium, &fpalium, inter corpus, & corpus, ea inqua (ttt dixi ) mter fonos necepario
cadit, cum ea corporafonum mittere apta funt . Vniuerfa b£c ratio ab inuenttone medix linc£ inter duas
datas proportionc rejpondentis , pendet.qu.£ res quomodofiat, noslibronono aperte demonftrabimus , tum
ratione , tum etiam inftrumentis . Si ergo uafa illa concinere debent , neccjfc efl eorum magnitudines, <jr fpa-
tia, uacuaq; ijs proportiontbus conftarc, qnibus conccntus , quos reddcre dcbent , conslare dignofcitur . poji-
quam uero coipora illa magnitudmibus, &fpattjs quibsts opus crit comparata, cr tempcratafucrmt, aptan-
dafunt loco conuenienti . Ideo Vitr. dcpmparanda fede loquitur, dicens.

Pofteaintcr fcdesthcatri,conftitutis ccllis, ratione mufica ibi collocctmir ,ita uti nulluni paric-
tcm tangant, circaq; habcant locum uacuum, & a fummo capite fpatium , ponanturq; inucrfa, & ha-
bcantinparte, qu£ fpcctat adfcenam, fuppofitos cuncos,ne minus altos femipede >contraq; eas
cellas relinquantur apcrturse inferiorum graduum cubilibus longz pedes duos,altx lcmipedcm.

Loca quibtis vafa collocandafunt , cell£ dicuntur aVitr.nibil ca uafa contingere debem, quoniamfonum
minime redderent, immo furda efficcrentur . Sint in uacuo loco , ut melms rcfonent , babeant afummo capite
fpatium, utfhale ad ea uoxpcrueniat , ponaturq; inuerfa, ut melius fnbintret uox . habcat fnppofitos cuncos
fi rcos , ntjitsiineant uafa , nefint minus altafemipede , utfpatium aptumfub uafis detnr , nec aliud circum-
tangant . Contraq; eas cellas , in quibus fcilicet uafafunt collocanda , rclvaquantur aperturx , alioqum non
exirct aox : & ita aptatur locus . Sed ubi e/te debeant declaratur. l

Designationes autemearum quibusin locisconftituantur, ficexpliccntur. Si noncritampla
magnitudine theatrum, media altitudinis tranfucrfa rcgio deiignetur, & in ea tredccim cella', duode-
cim a:qualibus interuallis diftantcs contornicentur , uti ea echea, qux iupra fcripta iunt ad nctcn hy-
perboleon fonantia, in ccllis , qux funt in cornibus extrcmis u traque partc prima colloccntur,fecun-
daab extrcmis diateflaronad neten diezeugmenon, tertia diatefliiron ad nctcn paramcfon , quartaad
ncten fynemmenon, quinta diatcflaronad mcfen, icxta diateflaron ad hypaten me(on,in mcdto unum
diateflaron ad hypaten hypaton . Ita hac ratiocinatione uox ab fcena, uti a centro profufa fe circum-
agens , ta&uq; feriens fingulorum uaforum cauaexcitauerit autftamclaritatem , &conccntu conue-
nicntem fibi confonantiam.

Si circaTheatrum media altitndinis pars in duodccim tcqualcs dislantias trcdecim ccllis diuidatur , cer- 5°
tum eft duas in extrcmis cornibtis futitras , unam in medio , quinqnc tttrinquc a mcdio ad extrema . In
extremis autem,quas Vitr.primas uocat,raJ'aJh:t acutiorcm fov.itum rcddcntia, nctcn hypcrbolcon Jonantia,
idejl efto h&c uafa tali magnitudine comparata intcrfe, ut cumalusfonantia aattafint. ipfa itcro , qu.c in ex-
tremis collocantur unifona funtinter fe, idco eiufdcmmagnititdinis , &minora reliqitis . Sccundaab exrre-
mis diatejfaron adnetem diexeugmcnon . Extremis uafisduoalia uicina funt , qn£ &• ipfa intcrfc nnifona
eruat , eiufdemq; magnitudinis ,fed maiora extrcmis tertiaparte ; eum cmm foniium rcddcre debent , qucm
fkcitnetedie^eugmenon cum ncte byperbolcon ,idcft diatejjaron . &hi extremi termmifunt ultimttetra-
chordi . Sed tertiauafa utrinque fonent diateffaronad nctcn paramcfon . EcccquodVitr.atetrachordoin
tctrachordum tranfit,extremos tantum capiens t cmiinos,idesl eos,qui concentnm reddunt, & medios ottiittit.
Quartaad neten fynemmenon ;& ipfaunius magnitudmis funt inter fc ,j'edmaiora tertifs . Ouinta diatcj- 4°
faron ad mefon, & tertium tetrachordum clattdunt , maioraq;funt rcliquis iam diclis , fcdparia interfc.Scx-
ta diatejfaron ad hipaten mefon, & ttafuis tcrmmis quartum clauditur tetrachordum , & aptefuis locis di-
jpofttafunt echea, ides~l ecbo, & uocem reddentia uafa, &fonora . Vox autem ea uafafcricbat, ut dicit Vitr.
abfcena uti a centroprofufafe circumagens, tatluq;feriens fmgidorum uafornm caua . Vnde Tlinius libro
12. cap. 51. Alira prxtcreafunt denocc digna ditlu in thcatrorum orchejiris, fcobc aut arena fupenccia
uox deuoratur , & in-ritBi parietum circumieclu , dolus etiam inanibm currit , codem concauo , uel rctlo pa-
rictumfpatio , quamuis Leuifono dicla uerba ad alterum caput pcrferens ,fi nulla inxquabtas impediat . JLt-
qnc is ordo in mcdia regione altitudtnis circa theatrum feruabatur in tjs tbeatris , qu<e non crant ampla ma-
gnitndine . nam in amplioribus theatris aliud obferuandum eft, ut dicit Vitr. boc modo .

Sin autcm ampliorerit magnitudo theatri , tunc altitudodiuidatur 111 pattcs quatuor,mi tres fo
efficiantur regiones cellarum tranfucrie defignatje, una harmonia?, altcra chramatos , tcrtia diatoni.
Etabimo quxerit prima, ea exharmonia collocetur ita,utiin minorc thcatro fuprafcriptumcfl;.
Jnmedianaautcmparteprima,in extremiscornibusad chromaticcn hypcrboleon habcntia (onitum
ponantur;in fccundis ab his diateflaron ad chromaticen diczeugmcnon: in tcrtij^ diateflaronad
chromaticcn fyncmmenon: in quartis diateflaron ad chromaticen fyncmmcnon: quintis diateflaron
ad chromaticen h ypaton : fextis ad paramcfcn , quod & ad chromaticcn hyperboleon diapcnte , & ad
chromaticen mefon,diateflaron habeant confonantia: communitatcm. In mcdionihil eit collocan-
dum , idco quodionituum nullaaliaqualitas inchromatico gcnere fymphonise conionantiani po-
jeft habere.

ydnimaduertendum eft, cum Vitr. dicit \ In medianaautemparteprima in extrcmis cormbus ad cbrcma.- 6«

ticen

■Q^ r i "K t v s.

iSf

t icen hyperboleon habentia fonitum ponantur \ non accipit neten hiperboleon ,fei ttnam ex illis hyperboleis,
idesl triten hyperboleon, e«r ita inferms in diatonico genere fumit paraneten hyperbolcon , proprimis in corni-
bus extremis. namfi in omnibus generibus neten hyperboleonfumeret nullum effet inter ea genera difcrimen,
quiaomnestermtni tetrachordorumudemeffent.funt enim illi fonitus ftabiles , quiafuntfymuboniarumtet->
mini.Tfunc adttrtium ovdinem.

jo

lo

5«

.3

i

t

faramefe

4»

proslamua

nomenos

Lycanos

mefon

paranete
jynnemeno

paranete di
c^eugmeno

paranete
hyperboleo

paramefe

parhypate

hypateon

parhypate

mefon

Tritefynne

menon

Trite die-fe
ngmenon

Trite hy~
perboleon

Hypate

mefon.

Mefe

nete fynne-

menon

paramefe

nete die^ett
gmenon
nete hyper-
boleon.

S

Q

s:

Q
Q

%-
3

^

k
S

In fumma
bricata uafa

una uero diuifione > &: regionccellarum in cornibus primis ad diatonum hyperbol
a foniru ponuntur: in fecundis diateflaron ad diatonon diezeuemenon : tertijs c

eon , fa-
.~rtijs diapente
addiatononfpemmenomquartisdiateffaronaddiatonon mefon : quintis diateflaron ad diatonon
hypaton: fextis diateflarom ad proslambanomenon:in medio ad mefen, quod ea , & ad prosjambano-
menondiapafon.&diatonopnypaton.diapentehabet fymphoniarum communitates. Hzc autem
U quis uoluerit ad perfe&um facile perducere , animaduertat in extremo libro diagramma mufica ra-
tione defignatum, quod Ariftoxenus magno uigore, & induftria , generatim diuifis modulationibus
eonftitutum reliquit: de quo fiquis ratiocinationibus his attcnderit , & ad naturam uocis , & ad au-
dientium dele&ationes facilius ualuerit theatrorum efficere perfcftiones.

ttnos inradiagramma pofuimus, ex quo pr&ditla facile percipiuntur , fed dtclu qitidcn fhciiiafunt , qm
£o Yatione autem in opus ducantur, non esi ornnibtts expeditum. Solebant antiqui & alia uafa aptarcftlbas to-
nitrua reddebantwr cum opus erat in theatris,de qmbus Hero libro automaton.

Q^ 3 Dicet

j8o* I / B E J^

D ! c f.t aliquis forte multa theatra Romz quotannis fada efle , nequc ullam rationem harum re«
rum in his fuifle : fcd errauit in eo, quod omniapublicalignca theatra tabulationcs habentcomplu»
res, quas necefle eft fonare . Hoc uero licct animaduertcre , etiam a citharcedis , qui fuperiorc tono.
cum uolunt canere , aduertunt fe ad fccna: ualuas, & ita recipipnt ab earum auxilio confonantiam uo
cis. cum autem ex folidis rationibus theatra conltituuntur , ideft ex ftru&ura carmentorum , lapidc»
marmorc, quse fonare non poflunt , tunc cx his hac ratione (unt explicanda . Sin autcm quarritur in
quo thcatro ea fint facta , Romx non poiTumus oftenderc, fcd in Jtalix regionibus,& in pluribus
Cr«ecorum ciuitatibus . Etiamq; authorem habemus L. Mummium ,qui diruto theatro Corinthic-

rumeiusEcheaRomamdeportauit, &demanubijs ada:dem Luna: dcdicauit. Multi etiam" folertes
Architedti, quiinoppidisnon magnis theatra conftituerunt , propter inopiam fictilibus dolijsVha
fonantibus declisj hac ratiocinauone compofitis , perfeccrunt utilifsirnos errcdus.

De

Q^y 1 Ti, T V s.
De conformatione theatri facienda .

187

-Cap. VI

Ps t vs autem theatri conformitio fic eft facienda , uti quam magna futura eft perimetros
imi,centro medio collocatocircumagatur linea rotundationis, ineaq; quatuorfcriban-
turtrigona paribuslateribus,&interuallis, qua: extremamlineamcircinationistanwant,
quibus etiam in duodecim fignorum cceleftium defcriptione Aftrologi exrruifica conue
nientia aftrorum, ratiocinantur . Ex his trigonis cuius latu s fueritproximum fcena?, ea regi.one,qua
prscidit curuaturam circinationis, ibi finiatur fcens frons, & ab eo loco pcr centrum parallelos. li-

neaducatur,qu*difiungatprofcenijpulpitum,&orcheftra; regionem , ita latiusfa&um fu.'ritpul-
pitum , quam Graecorum, quod omnes artificcs in (ccnam dant operam , in orcheftra autcm fenato-
i rumfuntfedibusloca defignata^

Scetut

>ss

■ L 1 B E H
TBE*4T\t LJTlKOKrM VISTIGIVM.

Scena ejl fi-ons theatri, ab ea sque diftans, & parallelos linea ducatnr, qu.« per centrum tranfeat , &fepa-
ret,diftungatq; pulpitum, ideft locum altorem in quo atlores rtcitant, ab orcheslrr., idesl ab eo loco, quitn
mediotheatriplanuserat,inquofubfeUiafer.atorumcoUocabantur . Mias orcheflra choro,&- muftcisda-
batitr,fcena uero aUonbits . cumtgiturm circulo quatuor trigona defcripftris, qiuanguiis circumferentiam
tangant,& tm m duodecim partes aqv.ga dimdant, acceperis unttm ex lateribus pro fceruefronte, & 1U1 late-
n sqHMfantmlwmduxeris^uxpercentritmdwatur, ca linea^qu^&dimetroseritfeparabisprojce-

Q^ V I 7^ T V S. -189

tiupulpitumadorchcfira. Figura uero trigonorum, 12, incirculoab ^ftrologis inuenta efl, ut concentus
aflrorum per ea defignentur, quemadmodum nosprimo librofatis aperte docuimus.\Cxteru?n Gr&corum thea-
tra a Litinorum thcatris dijferebant, quoniam Grxci in medio planofaltatores,& choru m ejfe uolebant,ideo
orcheflraftc afaltationibus ditla, maior erat , pulpitum uero minus ,fed Romani quoniam in pulpito omnia
agebant, ideo arnpliorijpatiopulpitum conflituebant , quod ex defcriptione erit manifeslum.

Tfr ft^T^fi^lf^frr it-^rt:

10

<9

30

40

JO

2=1

'£0

Et eius pulpiti altitudo fit nc plus pedum quinque, uti qui in orcheftra federint, fpe&are pofsint
omnium agentium geftus .

Tlanum pulpiti orchesirx plano altius,ufque ad hemicycli centrum perueniebat,ahitudoq; eius eratpedum
quinque, ut fenatores ab orcheflr&plano commode agentiumges~ius injpicerent. Vtigitur orcheilra inferior
pulpito , fic profcenium, qui locus erat antefcenam, uelfcena pulpito altior erat.

Cvne r fpectaculorum in theatro ita diuiduntur , utanguli trigonorum, qui currunt circum cur-
uaturam circinationis, dirigant afcenfus, fcalasq; intercuneosadprimam praecinftionem.

Conflitutapulpiti altitudine, docemur, quaparte* & quomodo afcenfus >fcaUq; funt dirigendx . Theatra

gradationes

T$0

X I B E H.

vradationes circum babebant, & pofi certumgraduum mmcrum,etia>iipr.tcint~lionem quandam , ideflptanu
latius quamgraduum retratlionesper quod iter erat adgradus. Tres erant prscinciiones, prima ims. ,fecun-
da medis, tertiafuperiori regioni dabatur :fed eafcala, qux adprimampracintlionem ducebat , mn dirige-
batur ad fecundampr£cindionem,fcd in mediafecunda prxcintlione alia erat fcala,qu£ ad tertiam dirigebat,
atque itafcalx non erant diretls,, nec continui afcenfus. Imaginemur autem ad angulos duodecimpmditlo^
rum trigonorumfcalarum apeniones dirigi, qux quaft cmeumformant , nam du£ linex, qus, a circumferentia

a . 9U$ | gi^o f^m.fl.fi fl, ri,^ i. i , rr Jfc

20

30

4*

jo

«»a difceiunt , & ad oppofitampartem ducuntur , cuneum referunt, idett ar.gulum , qui a linea diuiditur ab
acumine proueniens, quod ei~l in circinatione ad centrum, & iter oflendit ad afcenfus. Volo iptur eos cfflcos,
qui diriguntur adprimamprscintlionemibi terminari,&quiaprima ad mediam pr£cintlionem ducuntur
angulisinterpofitis obuiameant, &ita,quiadtertiam pr&cmtlionem eunt,non rejpondeant ijs , qui nos ad
fecundam direxere.,fed aliis medtjs alternantibus apertionibus, &pr£cifioriibus. Septem ftnt apertiones &
ad centntmdiretts&que diflantes .Vrutinmediofcmicirculi amplior,& laxior,du£utrinqueuna adextris,
altcra afiniftris diametri, & dm utrmque inter tnediam , & extremas, dux inquam a dextris , gjp dm afmi- ^o

ftris,

10

XO

Q^ V l 7^ T V S. 191.

fbis,& ita afcenftones itque difiribucntnr,non tamen negauerim aliosaditus , exitusq; effe faciendos fecun-
dumtheatri capaatattm , fed adpr&dtcl.u primaria/S afcevjiones dirigebantur , ob commoditatem alij adi-
tus, afcenfusq; contetli.

Svpra autem alternis itincribus , fuperiorescuneimedi]diiigantur,liiautem quifuntin imo»
it dirigunt fcalaria, erunt numcro feptem.

Hoc iam diclum efl, &' rejpondebitnt feptem angulis trigonoru,fed fnperfunt quinqtte, qui ita diHribuutur

Reliqvi quinquefcenseddignabum compo(itionem,&unus mediuscontrafe ,ualuas regias
haberedebet, & qui eruntdextraac finiftra hofpitalium defignabunt compofitionem,extremiduo\
fpeiftabuntitinera ucrfurarum.

I\egix ualuoz m mediafcem, bojJ>italia a lateribus , & qua parte exire, & aliofe uertere uolebant , quin-
que reliquis cuneisrefpondebunt. Ubfcenaadtheatri cornua erant porticus,fed non ita continui, utcomua.
theatri tangerent, quamuisinaliquibusuejiigushccuidetur,fed erant tanquam aU, & pteromata ipfius
fccnx.-ex tabulis autem erant ex Tlinij locofupra citato de Curionis theatro. Sed quid refert, an Vitr.pro ucr-
fura inteUigat,tdqnodetiamtcrtiolibrointellexit,cumabunolatereangulo tntermedio adaliudlatut nos
uertimus, & etiam mfine huius capitis idem dicit.

Gradvs fpetftaculorum ubifubfellia componantur,neminus alti fintpalmopede,nepluspc-
dc, &digitis fex, latitudines earum nepluspedes duosfcmis, ne minus pedes duos conftituantur.

Gradus Ipeclaculorum, ideil opus lapideum in quo circumfedebant Jpeclatores, nonfmt minus altiquinque
palmis, ideil uiginti digitos , necplus pede uno digitisfex. Erant etiam in orchefira fedendi loca fenatorwtts-
& honoratis hominibus prxparata altioribus locis , in qutbusfubfelliapro tempore collocabantur . Ideo le-
gitur fenatorum prudentia T^aftcx monituprohtbitumfuiffefubfelliaponi , qitx pro tempore in theatrttmfere-
bantur, & iam ccepta ab altjs tn ufum poni. Hxc Diuus jluguiiinns. Cap. 3 o. primo de ciuitate Dei . Ecce
quod apparct fubfellia nobilium ajftrri folita, & loco gradibus eminentiponi . Mos fuit Jpatio annorum am-
plius quingentorum fenatum cumpopulopcrmixtumjpeclaculis interejfe. Sed Jlttilius Serannus , & Lucius
Scribonius <£diles fententiammaioris .Aphricanifecuti, feparari iufferunt locafenatorum abalijs , quam ob
rem uulgi animi ab Scipione alienatifuere. Sed nos ad rem . Tofuimus tibi uejiigium ,frontem , &fciogra-
phiam theatri,&fccnam,utpoJfts unde uolueris exemplafumere.

jo 1)e teffo porticus Theatri. Cap. VI 1.

Ectvm porticus, quod futurum cft in fumma gradatione,cum fcenaraltitudinelibratura
perficiatur. Ideoquoduoxcrelcens xqualiterad fummasgradationcs.&tectum perue-
niet. Namq; finon erita?qualc,quominusfueritaltum> uox prxripieturadeamaltitu-
dincm ad quam perueniet primo.
Infupergradationestheatrumporticu circumuaUatum erat, adtheatri areamfpeiiabat ,fed a tergoparie-
tibus obducebatnr ,ut uox itndique refonaret . Supratheatrum etiam uelumtendebatur ornatum , & infi-
gnitum flellis , uel alia re, tum ut uocem contineret, tum ut Solem arceret . Tortictts aittem illa ualde elabo-
ratttm opus prs,ferebat,fnb fe columnationes alias habebat , quibus fitpiriorpars fulciebatur . Sedinpar—
40 tem exteriorcm apertas , & hoc in ampliffimis thcatris . Cxterum h&porttcus duplicesfiebant , ttt melius
imbres amultitudtne uitari pojfent . harum coh.nmationes opere jolido conftabant , earumq; lineamenta ab
arcubus defumebantur, ut aitMbertus Leo.

Orchestra intcr gradus imos , quam diametron habuerit , eius fexta pars fumatur, & in corni-
bus, circumq;aditus adeius menfura: pcrpendiculum inferiores fedes pracidantur, &quaprjecifio
iucrit ibi conftituaturitinerumfupercilia .itaenimfatis altitudinehabebunt eorum conformationes.
Trimus graduum ordo nonflatim a terra ereclus erat, nam deprcffus nimisfuiffet,cumgradus duos tantum
pedemjemis alti effent , &fubfcUia quoque in orcheflra locis eminentibus coUocata . Ideo Vitr. monetfex-
tam diametri orcheflrx partemfumendam , eam effe altitudinem iUius muri tanquam flereobatis , qui orche-
flramambit,in citius ambitu pr/eciduntur itineraad afcenfus, &fcalas, & qua parte prima prxcifio fh—
50 Rafnerit, ibi fupercilia tanquamfupra limitaria ponantur, ut ibiafcenfus initium fignificetur efie. apertiones
ergo huiufmodi tam altx erant , qudmfexta diametri orcheflr&pars .

Scenae longitudoad orcheftrx diamctron duplex fieridebet. Podij altitudo ab libramento
pulpiti cumcorona, &lyfiduodecima orcheftra: diametri . Suprapodium columna: cum capitulis,
& fpirisalta: quarta parte eiufdem diametri . Epiftylia , & ornamenta earum columnarum, altitudinis
quinta parte,Item fitertiacpifcenosruturaerit.mediani pluteifummum fit dimidiaparte, columna:
fummarmedianarum minus alta: fint quarta parte . Epiftyliacum coronis carumcolumnarumitcin
habcantaltitudinis quintam partem .

Mbertus Leo inquit eorumparietumfundamenta, qui ad extremos , & remotiores a centrogradus afcen-

dunt, tam Longe a centro iacienda efle , quantum eft femidiametros medtx arex cum tertia euts parte . Sed

60 frimosgradhs , idesl centro proximos , & imos,unde incipit gradatio , non flatim afolo conlirttendos, fed in

maznis

IjT- L I B E ^

magnis theatris afolo erigendits cfiparies alttts nona fcmidiamctri orcheslrx ,fd in minoribus thealris feptem
pedes illitm cfltpanetem erigcndum. fnpra eosparictesgradus ordiettdifimt , ca mcnfura , quam Vitr. d-jcuit.
Hanc intentionem uidetur Vitru. innuerc fupra Cap. tcrtio, & hoc loco etiam,cum loquitur de ca prxcifion c,
tfiix apcrtionibus itincrnm , & afcenfionum datur . Dc longitudinc autem Jcenx illitd sl.ituit , quod dupla ad
d:.;»ictronorcbeflrxeffcdebet. Vndefidtametroseritpedum 60. longitudo fccnxcrit pcdttm 120. naw,
60. pedes diametro reftondebunt , & 50. uirinquedabuntnrreffoadcntcs cornubus theatri . Indealti-
. tudo podif prxfiuitur . Todium quidfit iam diximus,noslri parapettum , cjr poggium iwcant in frontefccnx,
cuitts inferior pars ad orcheflram pcrtir.ens , tHpulpitum . Suprapulpitttm crgo,cj-ab ciits libramento ad
faacmfpcciatoriun podium esl erigendum d ftodecima orcbesl rx parte , quinque pedcs altum efl pidpitumfu-
pra arcam orchcflrx, & quinquc pcdes poduimfupra arcam pnlpiti . Et hoc loco efl coifiderandum orche- ' ^
sirx diametron cflc moduhtm theatri. idltum igitur esl pulpitum duodccima orcheflrx Jmmetri cum corona,
C-r undula,feu cymatio. Lix Crxce, lata efi pctra, e> obiiqv.a,quod fi Vitr. Lij.xis diccrct, eampodijpctram
intctligerepoflcmus planam , citi citbitis innitimitr dum a podio (pcclamus . Columnx , cjr capituia,& bajes
jlixjintquartadiametri orcheflrx parte , ita quindecim effent pedu?n,fidiametei-orchcJlrxej]ct 60. /'«-
fuper has columiixs fccundm 1 olumnarum ordo imponcbatur, & illa pars Jitpcrior diccbatur cpifcer.os , qua-
fifupraj'ccnam,ueljcenx additamentum, cj- in amplioribus theatrisad tertiirmordinemcolumnarumafcen-
dcbatitr, quoufque teclumporticus theatrixft.ncnt, immo tjfdcm menfuris circa thcatrum continuatur, ideo,
de illis modulis nonfkcit mentioncm Vitr. qnoniam cxdemfitut tertix cpifcenos. exfchiographia thcatrifupra
pofitz mnlta intclligentur , qux haclenus ditiafnr.t , quanqnam in altitudnubus columnarum aluptantum ita-
rijfttimus , ob eam rationem, qitx fequenti loco a Vttr. dicitur . 1(?

Nf.c tameninomnibus theatrislyrnmetrixad omncs rationcs, & efFcftuspoiTuntrefponderefed
oportct Architcdum animaducrtere , quibtis proportionibus neccflc fit fequi lymmctriam, & quibus.
rationibus ad loci naturam, aut magnirudincm opus debeat tempcrari . Sunt cnim rcs quas in pufillo,
&inmagno theatro neceiTc cft eadem magnitudme fieri propterufutn,utigiadus, diszomau, plu-
tcos , itincra, afccnfus, pulpita,tribunaha , & <i cjuaaliaintcrcurrunt , ex quibus nccclsitascogitui-
ftcdcre ab fymmetria, ne impcdiatur ufus ; Non minus fi qua cxiguitas copiarum, idefr marmoris nw-
tenx, rcliqtiarumq,- rcrum , quae parantur, in opere , defuerint, paulum demerc , aut adijcere , dum id
ncnimium improbc fiat, ledcum fcnfu,non critalicnum . Hocautemerit, ft Archite&us crit ufupe-
ritus, pranercaingcnio mobiji, (blertiaq; non erit uiduatus.

Hinc esl , quod qiti antiquorum opcra intuetur ,inuenitq; aliquid, quodextra Vitruuiana prxceptam '- i°
dcatur, non debet quamprimum aut Vitruuium, aut opcra imprcbarc,quoniam non potcjljari quid, cir quan
tttn'. v. cceffitas affcrebat, ejr quam rationem m corpore integvo mcmbrum haberet . Vitr. prxiadit homines
buiufcemodi uenturos , quare ubiq; pos~lquamJ'ymmetri<ts explicanit, monct nos animaduertae debcrc, quo-
inodo illa moderatioue itti debemus , qitam neccffitas additcit,fiue iuforma rei comparanda ad loci ratioucm,
fiuc in materia & copits utendis . Tlura ufus poflulat , qux omnino ad unguem obferitanda , &faci:ndajltnt,_
nam &gradus,& prxcintliones, quas modo dia^omata itocat , & afcenfus itineraq; , podia itcm, pulp.taq;,
<&■ tribunalia, quxfunt partcs illx omnes, ad quas pergradus afcendimus , cjr huiujmodi alia necefjkrio tam in
magno, quam in paruo theatro requiruntur, rcliqua non itcm , qitormn opus ad ujum nonfpcSat ,J'ed ad orna-
tum, cjr adloci opportunitatcm.

1*sae autcmfccnz fuashabentrationcsexplicatas.itautimcdiseualuarornatus habeantaularre- 40
gix, dcxtra,acfiniftrahofpitalia,fecundumautemea fpatiaad ornatus comparata(qu;e loca Grxci
vrifiiK-nc dicuntjabecquodmachini' funtin his locis ucrfatilcs trigonos habentcs)in fingula tres
fint fpecics ornationis. quxcumaut fabularum mutationcs funtfuturx,feu Deorumaducntus ctun
tonitnbus repcntinis,ucrfentur , mutcntq; fpeciem ornationis in frontes . Secundum ea loca ucrfura:
funt precurrcntes, qux efficiunt una a foro.altcra a percgrc aditus in fcenam .
• Valux medix, qitx medio cunea t quinquefccnx attributk refpondet,ab ornamentis,cjr amplitudine, quam
habebant, regix dicebantur . Vtrinqite alixportxerant concharum modotqu.vsi^ichios dicimus ,ita pro
frontefcenx tres erant apcrtiones , ante quas infingulus machinx erant collocatx trianguiarcs axibus uerfa-
tiles, infingulisearumfrontibuspitturx erant fecitndum fkbularum , qtuvs agebant , opportunitatem . nam
tn una comicafcena, pro comcedijs, in altera tragica pro tragccdijs, in tertia fatyrica pro fatyris defignabatur. 5 q
Vertebantur illxfkcies, cjr ab illis machinis Du loquebantur . Tonitrua in eorum aduentuf.cbant , utribus ,
& pellibus corijs infl.itis, calculisq ; rcpletis, uel lilibus percuffis , quos nos tamburros nominamus . ltaqut
decorum feruabant , Deos inuifibiles tantttm audientes . Ita pro machina in jLiacc Flagillifcro Viiffi Mir.eru*
loquitur , e<r non uidctur , aitq; Vlifles uocem Dex perfimiiem ejfe tyrrenicx xrex tubx, qux horrorenijbmtn
incuterefolet.Hxmachinxigitiir conuertcbantur , ideo grxce peria&us dicnnt,dabantq; aditibus locim*
yicureferentes, umma foro,alteram aliunde.

De Co

10

Detribus fcenarumgeneribus. Cap. VIII.

Enera autem funt fcenarum tria, unum.quoddiciturrragicum, alterumcomicum,ter-

tium fatyricum. Horum autem ornatus funt inter fe fe difsimiles , difpariq; ratione,quod

tragicideformanturcolumnis, faftigijs,&fignis,reliquisq;regalibus rebus . Comicas

autem aedificiorum priuatorum, & mcenianorum habent fpeciem,profpe<ftusq; feneftris

difpofitis imitatione communium sedificiorum rationibus. Satyricx uero ornantur arboribus,fpelun-

cis, montibus,re!iquisq; agreftibus rebus in topiarij operis fpeciem deformatis.

Qui uerbum illud interpretantur , quod uolumine primo dicitur, Sciographia,citm de ideis dijpofitionibus
agitur, ejr de projpetfu, opticaq; ditlum putant, comprobant quod aiunt his rebus , qu£ boc capite dicuntur,
in quo triafcenarwngenera, & apparatus,ornationesq; ponuntur, quatenus tresfunt rerum, qu£ aguntur,con%
ditiones, nam cum res uel ait£, uei med'i£,uei infm^fmt, uolunt atlionibus, qu£ pondus grauitatis habent,in.
auibus fumm£ conditionis homines uerfantur, darijpeciem , omatumq; ampiorum £dificiorum, opticenq; ma.
gnarum, c*r T{egiarum £dium,eamq;Jpeciem tragadijs cum Vitruuio concedunt , apparatum , & ornatum
huiufmodi fcenam tragicam uocant, quam in una trigonijronte depifiam ojiendebant . 7{on minus cum res
domefticas, & quotidian£ perfona inducebantur, aliudfcetugenns ornabant, cotnicamq;fcenam eam (peciem
nominabant, priuatorum enim atJiones tn comadijs tratlabantur . Demum infimis , rudibus ,fimpiicibusq;

20 perfonis, qualesfunt qui rura coiunt, eorumq; amoribus, contentionibus , querelisq; dabatur regionumpro-
fpetlus,arboribus ,fyluis,fluuus,fontibus, coliibus, cafisq; humiiibus ornati, eamq;pitlur£ Jpeciem , alterct
trigonifkcie depitlam, fcenamfatyricam appellabant . Itaque tribus generibus uniuerfum ornatum diuiden-
tes, neceJfariamualdeopticen^Architeclo ejfe arbitrati fmt. quarefciographiam,adumbrationemadprofpe-
iJumpertinentem iuterpretatifunt. Muiti quoque fcenograpbiam artetn fceti£jrabricand£ inteliexerunt , in
qua proJpeftiu£ ufus maxime reqttiritur, nam £des magnific£, aita atria,Deorum templa , militares vi£ , pe-
riflyiia, &huiufmodi, qu£funt tragici ornatus, item infuU, &priuatorum &des , angiportus , ui£fj; comicis
attribut£, & regiones, aquarum lapfus, attegia pajiorum , c> huiufmodi aiiafatyrorum ornationibus attri-
buta, omnia inquam h£c, fi retle deiineari debent, puntlum tanquam radiorum diretlorem totius ornatus re-
quirunt , a quo prominentU, abfcedenti£, iuminumflexus, umbrarum terminationes , aditus, exitus, longin*

3 ° quitas, proximitas, radiorum decuffatio, angitlorum ratio?& c£tera omnia , qu£ in plana Jronte defcriptx
funt,foiida, & v.t resfe babet, uiderifoient . Itaque hanc partem confiderantes,ut dixi, iibro primo, jLrchi-
tetlum opticen habere debere dixerunt , rjr opticen dijpofitionis tertiamjpeciem confiituere • Sed hoc non ad-
modumnobispiacuit,namneceJfeeslJpecies dijpofitioms fub uno eodemq.; genere comprehendi ,habeantq;
mterfe quandam fimiiitudinem, qua taaquam uniusgenerisjpecies conueniant, ita utfi uesligium, quoddici-
tur icnograpbia , & eretlio, Jrontis, qu£ appellatur orthographia, conueniunt in orditie ad diJpofitionem,ita
■ut quod nafcitur,& quod crefcit idemfit, cureji, quodpro tertia dijpofitionis idea projpetliuam adducamus *
Sed quicquidfit, uerum efl hoc locoVitru. triafcenarumgenera conslituere, tragicas,comicas,fatyricas.
Vtrutn etiam ejifeparatim , quod opus efl optic£,fi ueiimus fcenas eas dcformare, ita utfuos reddat effetlusj
inqua optic£iudiaj eflpuntlumita apte accommodare,ut omnequod cernitur,fitum ,formam , ordincmq;

40 naturaiem rerum referat, nd coadnm, nil pr£ceps, nii difforme, nii fit inuetiuflum, quemadmodumin mul-
tcrumfcenis efl uidere, res pr£ter modutn paru.w,collabentes £des,abfcedentia tam deprejfa,ut nequepropius
neque iongius iucunda ocuiis cjje pojfmt . Quoniam igitur huius rei exercitiumnonminus iucundum ,quam
necejfarium mihi efr uifum,ut muitis prodejfem, hanc quoque partem literis commendaui,mox editurus poft
hos commentarios*

I.m Grxcorum theatris non omnia ijfdcm rationibus funt facienda , quod primum in ima circina-
tione,ut in latino trigonorum quatuor, in eo quadratorum trium anguli circinationis lineam tangur.
Et cuius quadrati latus eft proximum fcena;, prjeciditq,- curuaturam circinationis,ea regionedefigna
tur finitio profcenij, & ab ea regione ad extremam circinationem curuatura:,paralleIos linea defigna-
tur, in qua conftituitur frons fccna:,pcr centrumq; orcheftraj profcenij regione parallelos linea defcri;

50 bitur, & qua fecat circinationis lineas dextra, ac finiftra in cornibus hemicycli centra defignantur , &
& circino collocato in dextra ab interuallo finiftro circumagitur circinatio ad profcenij dextram
partem. Itemcentrocollocatoinfiniftrocornu ab interuallo dextro circumagitur ad profcenij fi-
niftram partem. Ita tribus centris hac defcriptione ampliorem habent orcheftramGrxci , & fcenam
recefsiorem, minoreq; latitudine pulpitum,quod logium appellant, ideoq; apud eos tragici, & comi-
ci aftoresin fcena peragunt, reliqui autem attificesfuas per orcheftram praiftanta&iones . Itaque ex
eo fcenici, & thymelicigrajce feparatim norriinantur.

Cum in Cr£corum theatris orcheflra maior qadm in Latinis ejfe ob ufum deberet, tria quadrata, loco trigo
norum, quatuor in utia circinationis iinea defigtiabant. unguiitamen quadratorum , quemadmodutn &tri-
gonorum in circinatione duodecim partes £quas faciebant . hoc autem erat difcrimen , quod in triutn quadra-

60 tornm dejcriptione amplius in mediojpatium rdinquebatur. Sed quemadmodum in iatinorum theatris iatus

* ^ unurri

OT &

IP

ttiuim trigonifcenxfiontemconflitttebat,Siccr in Grxcis latus unum qnadrati fcenxfiontem fkcicht^^-
frofccnitim terminabat, fed integra fcenx frons in linca pofita erat , qitx ultra arcitmfcrentiam protetuieba-
fur, pcr circnmfcrenv.xm tranfiens , xqncq; difians , ejr parallelos eius lateris tfttadrati, quod profcemum jjk
niebat . Hinc erat, 'jtiod Grxcorum fcena remotior , & magis rccedens erat, qitdm Latinorttm. prxterea dit-
cebatur lineaper centnm tanquam diametros xqtte diflans , & parallelos diclo lateri , &• fcenx fionti in ex-
tremis huinslinexpartibus, qua circinationislineamfecabant , centrum collocabatur,& in unoextremo cir-
cini pede collocato,alter ad ccntntm didttcebatnr , cjr cum circumiioluebatnr terminos maioris circinatio-
nisprxfinlebat. n.vn qit* parte profcenij lineam tangebat , ibierat circinationis termimts , & prxcin&ionis
ultimx tbeatri, quermadmodum efi m punilo b, <&■ c, &inlinea c, b, centraautemadexiris,& afini-
firafimt d, c, machina trigona uerfatilis, 0, ibi ctiam ttalux regix fitnt. fions fccnx F, gtMprcbefira,
p, reliquafunt fhcilia . Hojpitalia enim &reliqua qitemadmodum in Latinornm tbeatris, /Jt» uesjigio
Latini tbeatri infcena tres fecimus portx$,in fingulis trigonum uerfatHem pofuimus , nt medixjfmtis fhcies»
cum rcliqitis ad opticx rationem accotmnodaremus . Ltiamq; diuerfo modofienam cum thcatro *contunxi-
nuis, r.ec negarem, qitin alio qitoqite modo coniungi poffent . Sed confuliiiti fic fecimus, adiuti ex ruinis cit-
iufdam antiqui theatri Vincentix inhortis cuiufdamnobilis collocati , qitod ingeniofus Talladius mBus mihi
cfiendit , Scetiiciautemcomicos,cjrtragicos completluntur , Thytmlici ucrb cytharadi,tibicines, cjr hu-
iufmodi fymphoniaci apo tis thymclis ditli ,quxpars crat theatri,ubi hiflrioncspcragebant.

Eivs logeialtitudo.non minuseifedebet pedumdecem, nonplusduodecim. Gradationes fca-
larum inter cuneos, & fedes, contra quadratorum angulos dirigantur ad primam pra?cinc~tionem. ab
ea prarcinctioncintereas iterum medi«e dirigantur, &adfummamquotiespra;cinguntur, akcrotan- 2°
to femper amplificatur,

Logeum a Tolluce Vomon,fiue uima, hoc cfl aram,fett pulpitum dicitur, qnodaltins ejfe debet in tbeatris
Grxcorum , qnoniam Grxcorum pulpitum remctius erat a (pelJatoribus, quam Latinorum , crat enim orche-
ilra Grxcorum amplior, &diflantiares depre/Jiores uidcrifitcit , quod optici objeruant . nam fi prope do-
tnosea$,tel7a non uides,fi reccdas pa:tlulum,mox incipis uidere. Ereclopulpito , dirigit fcalaria, qucmad-
modum fecit in Latinorum theatris: ita ut fcalx,qux adprimam prxcintlionemfcandunt , nonjint direclx ijs,
qux adfecundam ducunt,Jimiliter aberrent & tertix a fecundis , ita ut quotiens prxcingttntur, altero tan-
to femper amplificentttr , nam maior intercapedo esl intcr fcalas fummx prxcmCiionis , qudm intcr fca-
\.is hrtas ,

Cvm ha?comniafummacura,&fo!ertiaexplicatafint', tunc etiamdiligentius eflanimaduerten- 3°
dum, uti iit electus locus in quo leniter applicet fc uox , neque repulfa ixiilicns incertas auribus rcfc-
jrat fignificationes.

Maxime tirgct Vitrimium uoci-locum aptare,ideoprxter ea,qux ditla funt,multa quoque additprxce-
fta ptdchcrrima, crfutmna obferuatione digna,& certe non fineratione ,nam finis umuerjx hiiuts rci es~t>
ftt rctle uideatur, & audiatur. Difiingttit ergo loca fecundum naturamfoni dicens.

Svnt enim nonnulli loci naturaliter impcdicntcs uocis motus, uti difionantes, qui Gntce dicun-
tur catichuntes: circumfonantes, qui apud eos nominantur pcrichuntcs . Item refonantes, qui dicun-
tur antichuntes; confonantesq; , quos appellant finichuntes. Diilonantes funt , in quibus uox prima,
cum eft elata in altitudinem, otfenfa fupcrionbus folidis corporibus , repulfaq; , reiiliensq; in imum,
opprimitinfcquentisuocis elationem. ^o

Quafi dicai,fi primus orbis, <?• prima circinatio uocis offenderet aliquid folidum , deorfum reuceretur , <jr
fiangeret fecundum orbem, & mfeqitentem circulationem, unde dijfonantia , idefi deorfum reietiusfoms ne-
cefje cfi fieri.

Ci RC vm sonantes autem funt, in quibus circumuagando coacta uox fcfoluens in mcdio , fine
Cxtremis calibus fonans, ibi extinguitur, incerta ucrborum fignificatione.

Bombiimfkciitnt huiufmodi loca, qux circumfimantia dicuntur , quoniam in ea idemfonus redit, quemad-
modum inter campatias perditur fontts ccffantc iclu.

Refonantcs uero, in quibus cum in lolido tadlu percuifa refiliat imagincs exprimendo, nouifsimos
cafus dupliccs faciunt auditu,

Rgfonat uox percutiendo, & retro redeundo, & quemadmodum Solis radtj cum refletluntur,quoniam du- 5 o
flices fttnt,fortiores, ac uehementiores habentur, ita uox iterum fonans imaginemjuam dupluando maior ef-
ficitur, cjr cafusfuos duplices,utecho,reddit,qitodmalum cft.

ITEM confonantesfunt, inquibusuox ab lmisauxdiata cum incremento fcandens, ingredirurad
aures difcreta ucrborqm claritate,

Confonantes omnino aduerfantur diffonantibus , quoniam in illis uox a centro ad circumferentiam ducitur
ttnita,adiuta, & xqualiter crefcens, in his a circumferentia ad centrum reucitur , & fiangitur . quare ut ntl
feius efl difiotiantibus, ita nil melius eil confonantibus locis. Hic enim intcgra uox,uno cajii, certa claritatc
fercipitur. ibifiatla , incerta, & obfcura percipitur. Vox igitur,fi debct rtcle audiri, ex loci,qualitate unt-
ca, integra, clara, cjrdifcreta percipi debet, ex refonantibus locisduple.x,&dijfonantibusfracla,exc:rcHm-
fonantibus obfcura, ex confonantibus difcretafit. quare concluditur. 60

tta

Q^ V 1 X. T V S.
VESTIGIVU THEjtTB^l GF^AECOI^y M.

>S>5

U

m ^mss^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^,

j

It a fi in locorum electione fuerit diligens animaduerfio , emendatus erit prudentia ad utilitatem
intheatrisuociscffectus. Formarumautemdefcriptiones intcrfc difcriminibus his crunt notatar,
uti qua: ex quadratisdefignanrur, Gra:corum, qua: ex paribus trigonorum latcribus , Latihorum ha
beant ufus. Ita his prifcriptionibus, qui uoluerit uti, emendatas cf ficict theatiorum pcrfecliones.

K.-

2c

De porticibus poft fcenam 9& 'ambulationibus .
Cap. IX.

r~z^-**^\ Ojt Sccnamporticusfuntconftituend<r> uticumimbrfis repetiniludosinterpellauerinc
"j © <$A\ habcatpopulus , quo fe recipiatextlieatro. Choragiaq; laxamcntum habcantad chorum
2J Rgfv.'i I parandum , uti funt porticus Pompciana: . itemq; Athenis porticus Eumenici , patrisq;
fea&&kS>il Libcri fanum:Et cxcuntibus e theatro finiftra partc odeum, quod Athenis Pericles colum
nis lapideisdifpofuit ,nauiumq;malis , &antenniscfpolijs Perlicis pertexit. Idemautcminccnfum
Mithridaticobello Rcx Ariobarzancs rcftituit. Smyrna: ftrategeum . Trallibus porcicus cxutraq;
parte (ut fcene) fupra ftadium, cauerisq; ciuitatibus, qux diligentiores habucrunt Architc<5tos.

Toftqitamfedes ad uidendum , ejr ad audiendum fpeclatoribus acccnrmodauit , tbeatrumq; conformauit
aptuni ad aclores , muftcosq; tum Grxcis , tum Latmis moribus , diftribuitq; aditus , cj-fcalaria ,porticusq^
infummo theatro : nunc & popttlum ea parte qitxrit accommodare , ut habeat quo fc mibribusfuperuenien-
tibus recipcre poffit , & etiam ut omnisfcenicus apparatus locoamplofit , & commodo . quare e> deportici-
bus poft fcenam , ejr de ijs, qnx crrca theatrum difponuntur , prxcepta tribuit, &fymmetrias exponit.Tncter
necejfttatem ornamentum quoque addcbant porticus tumfacris xdibits , tum illuftrium rirorum domibus ,
tum etiam publicis adificijs. Choragia fignificant, & eos , qui ludorum inftrumentumfuppeditant, & locum,
inquototuminftrnmentumponitur.Solcbantindumaitaa choragisaffumi,qu&&diles prxbendo locabant. " •
Odeum erat quafi pufillum theatrum , unde mufica certaminajpeilabantur . Odea quatuor E^omx fuifje legit
Thilandcr, unum in Jluer.tino; alterum inter Talatinum,& Cdium ad metamfndantem ; tertiitmprope thea
trurn Tompei;quartum Donutiani. Odeum uero theatrum ^ithenis a Tericle ad oftentationcm muficorum ex-
truilum ejfe fertur . eft etiam ibi prxtoris curia . Infignes etiam porticus enumcrat , ut apud eum cft mdere.
Stratageum armamentarium eft, in qnofpolia boflium reponuntur.

Circa thcatra funt porticus, & ambulationes, quc uidcntur ita oportete collocari, ut duplices fint.
T^on in altitudine ,fed in amplitudinc dupliccs, ittfequentia declarant.

Habkantqve -exteriores columnas Doricas cumepiftylij*,-&4>rnamcntisexrationemodulatio :
nis Dorica; pcrfectas. Latitudincs autcm earum ita oportcre fieri videnjur , uti quanta afcitudinc co-
lumnx iucrint exteriores,tantamlatitudincmhabcantabinferiorc pa&ccolumnarum extremarum 3°
ad mcdias , & a medianis ad parictes,qui circumdudunt porticus ambulationcs . Median* aurem co-
lumnae quinta parte altiorcs lint, quam exteriorcs, fed aut lonico, aut Cdrinthio generc dcformentur.

}{atio cft , quare mediana colnmnx exttrioribus altiores effe debcn{ , quia id Jpatij occitpant , quod epifty-
lia in exterioriius occitpant , non enim fupra medianas column.is epftylia imponuntur , quare cum crefcant
in alth udinem quintaparte, neceffario uel lonicx, uel Chorinthix pro ratibne moduli,fhciend&funt .

Colvmnarvm autcm proportioncs, &fymmtria:, noneruntijsde rationibus.quitnis in e;dibws fa
cris fcripfi. Aliam cnim in Deoru templis debet habcre grauitatem, aliam in porticibus, & caneris ope-
ribusfubtilitatem.Itaqsefi Dorici gencris erunt coIumn£,dimetiantur carum altitudines cumca-
pixulis in partes quindccim , & cx eis partibus una conftituatur , & fiat modulus , ad cuius moduli ra-
tioncm omnis operis erit cxplicatio, & in imo columna: crafsitudo fiat duorum modulorum.Imcrco- 40
lumnium quinquc,& moduli dimidiaparte. Altitudo columns prseter capitulum quatuordccim
modulorum .Capitulialtitudomoduli unius , Latitudomodulorum duorum, &moduli fextx par-
tis. Carteriopcrismodulationes, utidexdibusfacrisinlibro quartofcriptum cft>ita pcrticiantur.
Sin autcm lonica; columna; ficnt , fcapus prartcr fpirarh , & capitulum in octo partes , & dimidiam di-
uidatur, & cx his unacrafsitudini columna: detur . Spira cum pliritho dirriidia crafsitudine cenftitua-
tuv. Capituliratioitafiat,utiintertiolibroeft demonftratum. SiCorinthia,erit fcapus,& fpirauti
in Ionico . Capitulum autem uti in quarto libro cf t fcriptum , ita habeat rationem ; ftylobatisq; adie-
«ftio,qua: fitpcrfcamillosimparcs,exdefcriptione,qua:fupra fcripta cftinlibfo tertio ,fumatur.
Epiftylia,coron£e,c3Eterac]; omnia ad columnarum rationcm exfcriptis uoluminum fuperiorum
explicentur. Mcdia uerofpatia, qua;crunt iubdiuo intcr porticus adornanda uiridibus vidcntur, 50
quod hypzthr.T ambulati oncshabent magnam falubritatcm . & primum oculorum , quod cx siridi-
bus fubtilis, & cxtcniiatusacr, proptermotionemcorporisinfluensperIimatfpeciem,&ita aufcrens
ex oculis humorem craffum ,acicm tenucm ,& acutam Ipecicm rclinquit . Prxterea cum corpus mo-
tionibus in ambulatione calcfcat, humorcs cx membris acr cxugendo imminuit plenitatcs, exttnuatq;
difsipando, quod plusineft , quamcorpus potefl fuftincre . Hoc autem ita cfleexeo licetanimad-
uertere.quod fub teftis cum (int aquarum fontes,autetiam fub terra paluftris abundantia,ex his nullus
furgit humor nebulolus , fed in apertis,hypa:thrisq; Iocis, cum Sol oriens uaporc tangit mundum, cx
humidis, &abundantibus excitathumores, & etiam conglobatos in altitudinem tollit. Ergofiita
uidedur , uti in hypxthris locis, ab aere humores ex corporibus cxugantur molcftiores , quemadmo-
dum ex terra per ncbulas uidentur, non puto dubium cfle, quin amplifsimas, & ornatifsimas fub diuo 6"o

hypxdirisq;

hypattrhisq; collocari oporteat in ciuitatibus ambulationes . Ex autcm uti fint fcmper ficca? , & non
lutofe, fic erit faciendum . Fodiantur, & exinaniantur quam altifsime , & dcxtra , atque finiftra ftru-
Ctilescloaca: fiant, inq; earum parictibuSjquiadambulationemfpeCtaucrint , tubuli inftruanturin-
clinati faftigio in cloacis . Hisperfeftis ,compleanturea locacarbonibus,dcindcinfuper fabuione
ei ambulationes fternantur, & exarqucntur, ita proptcr carbonum naturalem raritatem,&: tubulorum
. in cloacas inftru&ionem, excipientur aquarum abundantiae, & ita ficce, & fine humore perfecla: fue-
rint ambulaciones. pra:terea in his operibus thefauri funt ciuitatibus in neceffarijs rebus a maioribus
ccnftituti. In condufionibuscnim, reliquiomnesfaciliores iunt appara:us,quamlignorum. Sal

10 enim facile ante importatur, rrumcnta publice, priuatimq; expeditius congeruntur , & fi defint , olc-
ribus, carne, feu leguminibus derenditur . Aquaj foffuris puteorum , & de ccclo repentinis tempefta-
tibus ex tegulis excipiuntur. Dc lignatione , qua: maximeneceffaria eft ad cibum cxcoquendum, diffi-
cilis , & molcfta eft apparatio , quod & tarde comportatur,& plus confumitur. In ciufmodi tempo-
. ribus tunc cx ambulationes apenuntur, & menfura: tributim fingulis capitibus defignantur . Ita duas
res egregias hypsetrha: ambulationes praftant , unam in pacefalubritatis , alteram in bcllo falutis. Er-
gohis rationibusambulationumcxpIicationes,nonfolum poft fcenam theatri,fed etiam omnium
Deorum templis effefta:, magnas ciuitatibus prarftare poterunt utilitates. Quoniam hxc a nobis fa-
tis uidentur eife expofita , nunc infequentur balnearum difpofitionum demonir rationes.

73onfolumpoftfcenam,fedcircatheatra,&poft &des Deorumporticus , & ambulationes conftituenda
funt , ob maximas utilitates, quas Vitr. memorat pacis , c> belli tempore , nampacatis rebus ,falnbres funt

zo corporibus: in obfidionibus uero vtiles in rcbus necejfarus , prxfertim in lignatione , cuius apparatus dijfici-
lior eft , quam rentm aliarum. Qupmodo autemfiant ambulaiiones ficc£,& fine humore,docct fkciiitate mi~
ra Vitr. In tedis ambulationibus ratio expedita eft , in hypjtrhis uerb , hoc csi apertis , &fub diuo , etiam
ex prxceptis Vitruuij colligitur , quod neceffarium esi . nam cioaas, ejr loca concaua , per qux colluuiesftuit
exfiibnca, e> ftruclura fiunt qttafi canales , in qv.as tubi , &fiftuL-e a capitibus inciinantitr ,ut aquaper eas
in cloacas immittantur, toca carbombus infternuntur . Carbones enim ob ignem rarefhffi , cxugendi uim ha-
bent . atque ita ambutationes fittnt , dirignnturq; uixmedix itaftruilx, inter uiridarix, ej/~ arboreta, non enim
uniuerfa toci ampiitudo exinanitur , &praparatitr ad ambulationes . Sed ea tantitm pars , per quam deam-
bulandum efi, obferuandnm autem in hac parte qitam pulchre pofnis fymmetrijs , e> moduiis , ad dccorum ,
adeurithmiam, addiftributionemajpiciat Vitr. quantum opus fuumphyficis ratiombus,& ratiocinationibus

3 ° omet, ut pafiim oftmdat fs uerum Sirchh ettuty,

De balneamm diJj}ofitionibusi& partibus. Cap. X.

R i M v m cligendus cft locus quam calidifsimus, ideft auerfus a Septentrione, & Aquilone.
ipfaautcm caldaria,tepidariaq;lumen habeant ab occidcntehyberno. Sin autcm natura
loci impedierit,utique a meridic,quod maxime tcmpus lauandi a mejidiano ad uefperum
eft conftitutum:
Inducit nos in balnea Vitr. commodiffune,osienditq; quamfit eorum ufus necejfarius,nam thermxnon aded
■^° primum ad id dftimationis peruenerant,immo balncum tantum adfalubritatem corporis deftinatum erat . inde
cumdiuitijsjjixuries crefcens,fub thermaru nomine, magnifica fecere £dificia,portiabiis,fyluis , natatorijs,
pifcinis, auiarus , topiartjs , hyppodromis, & huiufmodi alijs omatiffma . Egoprimum qux a Vitr. dicuntnr
exponam, inde aliquid ratiocinando addam,quod ad remfaciet.primum igitur agit de eletlionemox de dijpo-
fitione loct , deinde departibus balneorum . Locus igitur uei liber erit, itei neceffitate aliqua obftnclus ,fem-
perq; caiidifiimus eli eligendus . Catidijfimum aittem auerfum a Septentrione inteiligit, & ab jlquilone. unde
cell£ in quibus calor, & tepiditas inducebatur, lumen ab occidente hybertw,ideft ab ^ffrico,uel Lybico uento
habere debetit, qua enim Sol bruma occidit , (ea occidens hybernus dicitur) ea pars catidior cateris esi . Sed
cum loci natura nos tmpedierit , a meridie lumen excipiendum . ratio eft , quod maxitne tcmptts lauandi a me-
ridiano ad uejperum efl conftitutum,
^Q Et item eft animaduertendum, uti caldaria muliebria, uiriliaq; coniunifta, & in ijfdem rcgionibus
fint collocata. £r ratto eft a comoditate fumpta,licet pudor nonpatiatur, ticet e&partcs pariete diuidantur.
Sic cnimefficietur, utin uafariaex hypocaufto communis lit ufus eorum utrifque, Hypocan-
ilumfornax eft, uel concamerata siruBura , in quafuccenditur ignis ,furnelium nos appeUamtts. hypocaufm
uocat inferim.

Ahena fupra hypocauftum tria funt componenda, unum caldarium,alterum tcpidarium,tertiu

frigidarium, & ita collocanda , uti ex tepidario in caldarium, quantum aqua: caldi cxierit, influat. De

frigidario in tepidarium ad eundem modum:teftudinesq; alueoru cx comuni hypocaufi calcfacicntur.

Caldaria, tepidaria , &■ fiigidaria hoc loco pro uafis ahenis capiuntur .fiigidarium partemjuperiorem oc-

cupauit, &■ m tepidarium medium frigidaminfuttdet . tepidariutn medium in infimum caldarmm ttpidatnim--

60 mittet . Calidus auUmfornaciiU tiaporfiibuafisplns, & minMc4°ri* ajferet. Sed opits cft modumfcire,-

f^ 3 quomode

ij>3

L I s t K

quomodo caldana, & ceUxfnf^endi debent . bunc docet Vitruuim dicens.

Svsit.nsvrae caldariorum ita funt faciendar,uti primumfefquipedalibustcgulisfolum fternatur
inclinatum ad hypocaufim,uti pila cum mittatur, non pofsitintro refiftere ,fedrurfusredeatad pra>
fuinium. Tpfa pcr fe ita flamma facilius peruagabitur fub lufpcnfionc.

Hipocatiflt planum ex tegulis fefqttipedalibws tnslernet:dum , inclinatum autem ad osfurni , c\uod prxfur-
niutn dtcitur, ttt fiatnma fub loco in quofttfpenattntur facilius uagarepofiit , bxc ex diagrammate notafunt .

Svpracj; laterculisbeflalibuspilseftruantur.ita difpofita: , ut bipedalesteguls poisint fupra ef-
fe collocatae .

Tilxfupra plannm bypocautti (Iruantnr latcrculis otlo ltnciarum , qu&funt duopedis tertia, & ita diftent
Mtia ab alia, utfuper tlits bipedaks tcguUaptaripofiint .

Altitvdinem autem pilxhabeant peduin duorum,ca:q; ftruanturargilla.cum capillofubacta,
fupraq; colloccntur tcgula: bipcdales , qua: fuftincant pauimentum. Concanicrationcs ucrb,fi cx
ftruclurafactarfucrint.crgntutiliores.finautem contignationes fuerint figlinum opus fubijciatur,
fcdhocitaeritfaciendum . Regula: ferrcx, autarcusfiant, ea?q; uncinis fcrreis ad contignationein
fufpcndantur quam creberrimis, ea:q; regula?,liue arcus ita difponantur, ut tegulx finc maigmibus fc-
derc in duabus inuchiq; pofsint. & ita tot£ concamcrationes in fcrro nitentcs fint pcrfecta: , carumq;
camcrarumfuperioracoagmentaex argillacumcapillo fubafta liniantur.Inferior autcm pars,quae
ad pauimentum fpt&ar, piimum tcfta cum calce trullilfctur, deindc opere albario , fiue tectorio po-
liatur. exq; camera: in caldarijs.fi duplices facta» fuerint, mcliorcm habcbunt ufum. Non cnim a uapo
rehumor corrumpcrcpoteritmateriemcontignationis,fcdinter duas cameras uagabitur.

1. Laconicnm. H. Tepidarium. K. Frigidarium.
I. FisluU vaporarie .

L. Labntm.

10

10

30

a. Frigidarium. h. Tepidarium. C. caldarium. e. Laconicnm. d. clypeus Aneus.
f. Tepidarinm. g. fiigidarium. i. fis~lul& uapoxam.

4°

Docet Vitr. qua ratione cameras, & pauimenta cellarum , qu£ caldaria , & tepidaria erant, fieri debent,
ideft quomodo e& cellx fufpendi debent . dicit enimfufpendi, quoniam infra exs irypocaufta collocabantur . pa-
utmentum igit ur ita faciendum , ut difpofitis pilis ex lateratlis beffalibus , perfolum indinatum bypocautli , 6«

tam

&, y i K t v s. i99

tam diflantibus, ut in eas bipedalcs teguUfederepojfmt, altepedes dttos,tegul£ ilU imponantur, §lru&£ cre-
ta, capillo fubafia , ut ignemfrre poffint . teguU pauimentum fuflineat ,fub quo erat bypocauflum , cjr
ignis ab bypoca:tslo per tubos intra parictum crafutttdinem ad cellas ttaporans afcendebat , quod animaduer-
fum efl exantiqtiis monumentis nuper inuentis , quorum formas librofeqitenti capite decimo collocauimus .
Stratis cellarumcaldarioKtm, & tepidariorum pauimentis , concamerationes , &forn*ces fhciendiftnt . hi
uelcontignatione , uelflrutlura ftunt. utriufque generis prxcepta dantur a Vitrutdo , Strutlura utilior esl>
&ignisuapori aptior. incontign.it:one imx.,medix , & fummxpartes funt confiderandx , imxftglino opere
fhciendx, ?nedixferrexfint,ut opus fus~i':neatur,fummx coagmentandx argilla capillo fttbatla, ferrei arcus in
colligatione fiant tranfuerfarijs ferreis laminis decujfatis , & clatratis . arcus hi ttncinis ferreis contignatio-
bus applicentur , & ad eas fufpendxntttr, diflcnt aittem interfe tantum , utfupra dttos arcus capita duarum
tegularum federe pojftnt , & hxc pars media erit,fupra autem fiet tanquam ruderatio quxdam ex argilla,&
cretafigulorumpilis fttbacla . Ccelitm nerb , quodimminet pauimento, tes~la cum calce tmllijfetur,& tetlorio
uel albario opere poliatur. <&fi hx concamerationes duplices fuerint,idesl unafupra aliam, antequa ad con-
tignationem deuenias,melius erit, cjr ttttius contignatio a uapore feruabitur.

Magnitvdines autembalnearum uidentur fieriprocopiahominum. fint autem itacompofi-
tx. Quanta longitudo tuerir,tertia dempta latitudo fit.prf ter fcholam labri, & aluei , labrum utique
fub lumine faciendum uidetur, ne ftantes circum fuis umbris obfcurcnt locum , Scholas autem labro
rum ita fieri oportet fpatiolas, ut cum priores occupauerint Ioca, circumfpecrantes reliqui refte ftare
pofsint. Aluei autem latitudo interparietem, &pluteum , neminusfit pedesfenos,utgradusinfe-
lo riorindeauferat, & puluinusduospedes.

T^ttnc agit de loco, in quo iauabantur homines , eiusq; fymmetrifts declarat . Magnitudines igitur batnea-
rumpro copia hominumfieri uidentttr,fedproportioue illa conflare debent , qux tantum Vitruuio placet, idcfl
fefquialtera, tertia enim pars longitudini demitttr, reliqux dux latitudini dantur . Labrttm feu alueus lapidea,
uelslruClilisfoffa erat balnearum. Schola antemlabri',, uel alttei erat tanquam margo labri,ubi lauaturi
prxflolabantur, &Jpei7antes eos, quiprius locum occupauerant , flabant. uult igitur labrumfub luminepo-
ni , ne slantes circumfuis umbris obfcttrent lucem . <Aluei autem , & labri , qttod idem efl , latitndo fit pedes
fex,~ex quibus duos pedcs gradus iriferior, per quem in labrum defceniebatur, & puluinus auferebat, & re-
linquebantur quatuorpedes inter parietem , & pluteum, uel podium.

Laconi cvm, fudationesq; funt coniungendse tepidario,eseq; quam Iata: fuerinr,tantam alutudi-

1° nemhabeantadimamcuruaturamhemifphajrijimediumq.-lumenin hemifpharrio re!inquatur,exeoq;

clypeum ameum catenis pendeat, per cuius reducl:iones,& demifsiones perficietur fudationis tempera-

tura. ipfumq; ad circinum oportcre fieri uidetur, ut sequaliter a medio flammat,uaporisq; uis per cur-

uaturx rotundationesperuagetur.

Laconicum locus erat fudationibtts dedicatus , itadicitur , quod Lacedxmonij in eiufmodifudatorijs exer-
cebantur. ei-ant autem tanqitam tunricula cameratx in hemiflibarium, ut patet ex diagrammate . Sudatoria
dici poffunt ab effetJu , &fphxrifleria a forma. Clypeo aneo in medio ttbi lumen erat relitlttm tegebantttr,
fedclypeus reduclusinterim , uel demijfus fudationes temperabat . eratfub turriculx. uel laconici pauimento
concameratio, ut retle dicit Vhil. ubijuccendebatur ignis, quaqua uerfum uero inparietibus adimam hemi-
jphxrij curuaturamflrutltles, ficliles ue canales, per quos flamm<e, uaporisq; uis deferebatur, ut autem &qua
4° Hter per curuaturx rotundationes uapor perttagari pojfet , clypeus ad circinumfiebat. CelU tepidari$,fudato -
ria ce!la,& laconicum coninngebatur, ex diametro altitudo eius fumebatur ufque ad imam curuaturam,idefl
adbemiffrbxrij incumbam, uel impofitttram.

DepaUjirarum £ dificattone, & xyjlis, Cap. XI.

Vnc mihi uidetur (tametfi non fint Italicse confuetudinis ) palatftrarum ardificationes tra-
dere explicate, & quemadmodum apud Gra^cos conftituantur monftrare . Conftituun-
turautem intribus porticibusexedrsefpatiofa:, habentes fedes,in quibus Philofophi,
Rhetores, reliquiq;quiftudijsdele<5tantur, fedentcs difputare pofsint, In palseftrispe-
riftylia quadrata, fiue oblonga, ita funt facienda, uti duorum ftadiorum habeant ambulationis circui-
tionem, quod Gnci uocant,diaulon, ex quibus tres porticus fimplices difponuntur, quartaq; quse ad
meridianas regiones eft conuerfa, duplcx , uti cum tempeftates uentofse funt , non polsit afpergo in
interiorem partem peruenire. Indupliciautetn porticu collocenturhatcmembra.Ephxbeuminme-
dio , ( hoc autem eft exedra amplifsima cum fedibus, qu£ tcrtia parte longior fir,quam lata ) fub dex-
trocoriceum.deindeproxime conifterium ,a conifterio in uerfura porticus frigid* lauatio,quam
Gra:ciLutron uocitant.ad finiftram Epha;beiela;othefium,proximeautemela;otftefium frigidariu,
ab eoq; iter in propigneum in uerfura porticus, proxime autem introrfus e regionc frigidarij colloce-
tur concamerata fudatio, longitudine duplex quam latitudine, qux habeat in uerluris ex una parte la-
60 conicum ad eundem modum, uti fupra fcriptum eft, compofiturn. Ex aduerfo laconici caldam laua-

tionem

i»0

L I I

VESTIGIVM VALAEST^AE.
*A. Ephabeum. B. coriceum. C. comslerium. D. fiigida Uuatio. E. eUothefi-.m.
F. jrigidarium. G- propignsus. H. concameratafudatio. I. Laconicum. K.caldala-
Hatio. L. porticus exterior. M. duplex porticus adfeptentrionem. J^. porticus ubi
atkleUexercebanturxyftosdiCla. 0. platanones. V. hypethrx ambulationes, ubi xilate
exercebantur athleu. Q^ ftadium, in auo fpeftabantur athleu. t. oriens. 0. Aufter.
T. occidens. £. Septentrio. I. I. I. I. ilationes. reliaua funtexcdr<e,&fchoU.
(umperiftylijs.

• • B

rrr°T"T

U^~JLJL^J=JUIl^

i&

tlonem . In pakftra pcriftylia, quemadmodum fuprafcriptum eft, ita debent tSc perfette diftributa. 60

Extra

it v -* n. r. f j. 2oc

Hxtraautemdifponantur pomcus tres, tma cx periftylio exeuntibus, dux dextra, atque finiftr-n ftadia

tis. Exquibusuna, quasfpe&auerit adfeptentrionem.perficiaturduplcx amplifsimalatrtudine;ali.

tera fimplex ita fac"h, uti in partibus, qua: hierint circa parietes, & qua: erunt ad columnas, margines

babeant uti femitas , non minus pedum denum , mediumq; excauatum,;uti gradus bini fint in defcen1-

fu fefquipedali a marginibus ad planitiem . Quas planicies fit ne minus lata pedum duodecim. Ita qut

ueftiti ambulauerintinmarginibus, nonimpedientur ab cunctis fe excrcentibus . Ha?c autem porti-

cus xyftosapudGratcos uocitatur,quod Athleta: per hyberna tempora in teftis ftadijs exercen-

tur. Facienda autem xyfta fic uidentur, ut fint inter duas porticus fylua?, aut platanones , &

in his pcrficiantur inter arbores ambulationes, ibiq; ex opere fignino ftationes. Proxime aui-

tcmxyftum,& duplicem ponicum defignentur hypasthra: ambulationes , quas Grxci peridrcH-

-midas,noftri xyfta? appellant,inquas per hyemcm exxyfto ferenocceloathletarprodeuntesexer-

centur. poft xyftum autem (tadium.ita figuratum, ut pofsint hominum copia? cum laxamento Athler

tas certantesfpedare.Quiin mcenibus necelTaria uidebantur cfle, utaptedifponantur, perfcripfi.:

Satis aperte, ac expdcate Vitrunius, ut ipfe poUicetur , depalalb-is , & xjftis Gmcorum more conflitutis-,

fermonem habet, ita ut quorundam wcabulorum declaratio cum diagrammate fatis effepofiit , ad intelligen*-

tiam eorum, qit£ boc capite conunentur . Exedr£ afediumfrequentiafic appellatx. , locafunt ampU ma-~

gnitudinis, qu£ fi inpublicis cperibus numerantitr,ut boc loco,jpatiofie ejfe debent,- & habere fedes,in quibus

pbilofophi, rbetores,reliqiiiq;, quiftitdifs deletiantur,fedentes dijputarepojjint. Earumfiguram referunt, qu&

in canobijs uocantnr capitula , ttt ait Tbilander .fiuerb inpriuatorum xdibus cenfentur , locafunt ad collo-

*° quendum per teftatem cum amicis , aut ad meridiandiim , ideft in meridie dormiendum . Teriftylia funt loca
columnis claufa,& undique fepta , qualiafunt monachorum claujira . Diaulon intelligit Vitr. locum duofta*
dia continer.tem in circuitione ambulationis , idtft periftylia illaftue quadrata,fiite oblonga fmt , debcnt ha-±
bere in circttitionem Jpatium duorum sladiorum , ideft quartam miltarvj partem ,hoc cslpajfus. z^o, \ln
dupliciporticu | idesl duplici cob.mnarum ordine , bac membra coilocentur i Eph&beum ttbipuberes exer^
centur. Ccriceum eft locus ubi puell& cxercentur.quod non placet,quia non erat confuetudo ut puelUfe exer
cerent, nifi fullor, coreum dicere potiits oporterct,fi a puellis locus nominaretur . undc alvj interpretantur co*
ryceumpro loco, ubipila exercebantur,ut ait Thilander, nam Gr£ciconcum pilam ttento conflatam uocant*
qu£ Latinis follis dicitur. placeret h£c interpretatio, filoci amplitudo boc ludigenusferrepoJfet,nififorte non
foUemfedpilam inteUigas. qui ludusin minori axea fieri poteji , ut rachetx ludusGaUice proprius.. quod fi

3 0 coureum malis,tonslrinam inteUigito. coniflerium a conis,ubi puluere posi untlionem luBaturi ajpergebuntur*
ttt prehenfiones effent firmiores , & non lubriae . Eleothefium , hoc cfl uncluariumi locus ubi cerato oleo ,
quod ceroma dicitnt, perfundebantur . propigneum legere prophigeum, namphigeos, hoc eftfurni, mentionem
fecit lilh-o decimo, ubi de machina hydraulica loquitur , quod nomen Heroni eH fhmiliare . ita ut prophigeum
pricftrninm fignificet , & locum, ubi ignis pr&clufum &fluat, licetlibro decimofurnumfimilitudine quadam
uoca.iit partem iUam machin£ , utfuo loco patebit.Torticus siadiat£ftc dicuntur, quod in ek, ceti teftis (ia-+
dijs per hyemem turbato ccelu athlet£ exercerentur . Tlatanonesjoci platanis conJiti.Xyftus,&xyjium apttd
Latinos difcrimine aliquo feparantur,nam latini xyHos uocant porticus tec7xt,ubi athlet£per hyemem exer-
cebantur . Xyfta uerofubdiales, & hypxthras ambulationes . reliqua ex defcriptione erunt manijefta . 1

4«

De fortuhus , t$ ftrufturis in aqua faciendis .
Cap. XII.

E opportunitate autem portuum, non eft prattermittendum , fed quibus rationibustuean
tur naues in his ab tempcftatibus, explicandum . Hi autcm naturaliter fi fint pofiti , ha+
beantq; acroteria, fiue promontoria procurrentia.ex quibus introrfus curuaturar,fiue ucr
furae ex loci natura f uerint conformata:,maximas utilitates uidentur habere.Circum enim
porticus, fiue naualia funt facienda , fiue ex porticibus aditus ad emporia , turresq; ex utraque parte,
collocanda?, ex quibuscatcna: traduci per machinas pofsint . Sinantem nonnaturalem locum , nequc
50 idoneum ad tuendas ab tempeftatibus naues habuerimus,ita uidetur efle faciendum,uti fi nullum flu-.
men in his locis impedierit, fed erit ex una partc ftatio,tunc ex altera partc ftructuris , fiue aggeribus,
cxpedianturprogrcflus, & itaconformanda; portuum conclufioncs.

■ Conftruendiportusfinis esi, ut naues a uentis , & tempesiatibus tutxfint . Ideo portus tutus, & capax ejfe
debet.Securitas , uel naturalis eft , uel arte adiuuatur -. naturalis afitu , & natura loci uidetur pendcre , cum
locus finuofus eil,arcuatusq; in cornua , qu£ alta fint , & promontorij Jpeciem habeant, in mare promineant»
&laterafinuum a uentis tueantur . Cum uero l)£c non habentur , tunc arte iuuat fidas slatioaes nauibus
coUocare , & aggeribusprocurrentibits inmare ex slru&uraportus cornua conflituere,fiflumennonimpe-
diat. Quomodo autemftruclur£ inaquafiant, docetVitr. Quid autem circaportus fhciendum fit docuit *
porticus enim & loca ubimerces uenduntunac etiamferuantur,qu£ emporia dicttntur, & loca ubi.conftruu-
€9 twrnaues, autfubdufU inftaurantur, qux uaualia Latini,nosfquerros- dJcimus,circaportusfaciendafunt. -

Ex

jor t l E t ^

Eae autemftru&urx,quxinaqoafuntfuturx,uidenturf!c cflc facicndx , uti portctur pu!uis>i
regionibus, qux funt a Cumis continuatx ad promontorium Minerux, isq; mifceatur, ut in mortario
duo ad unum rcfpondcant , deinde tunc in eo loco, qui dcfinitus erit , arcx ftipitibus robufteis , & ca-
tenisinclufxinaquamdemittcndx,diftinendxq;firmiter. Deindc intercas ex traftillisinferiorpars
fub aqua cxiquanda,& purganda , & cxmcntis cx mortario materia mixta ( quemadmodii fupra fcri-
ptum eft ) ibi congcrendum , donicum complcatur ftru&urx fpatium , qaod fucrit intcr arcas. Hoc
autcm munusnaturalc habent caloca.qux fupra fcripta funt.

Vttteolani pulueris ufns hoc loco mire expetendus , de quofecundo uolumine plura. nam qu& in aqua jiunt
ytniilur£ ex mixtione eins pulueris in fojja, quam mortarium dicunt , bene jubigendo partium duarum ,& M
unius calcis sternthabentur . poi~iea aracquas noslri catarratlas uocant ,ita fimt faciendte. Dolentur
planetrabesexrobore,&abunocapiteadaliud excauentur fulci , aut canaliculi tam lati,uti ineosta-
bularum capita immitti poffint . tabuls ex, aqiu magnitudinis, & crafjitndinis effe debent, ut in canales im-
mitttpojfmt & confingi£quis'Jpatijsinterfe diftantes, trabcs autemnon folianacapitibus,fed etiam inter
tnediam altitudinem tabularum ponendxfunt, ita ut bene coniungi , ac contineri pojfmt , earum tabularum
con.mijfurx obturands , & concatenandx. funt , pojlca oneribus dcorftm ad fundum demittendx ,immobili-
ter, drfirmitcr diftinend£,deinde Jpatium, quod mter huiufrnodi arcas contmebitur exinanietur , & expiana-
bitur ijs machtms,de quibus libro decimo agitur , ibi palificationibus innixi ab ijs demittemus iam prxpara-
tam ntateriem adftrufiuram cum lapidibns permixtam,& ad firmiutcm in aquaftmes hoc modo , cum im^
petus aqux non te impedict .

Sinavtem proptcrfluctus,autimpctus aperti pelagi deflinatx arcx non potuerint contincri, z '
tuncabipfa tcrra fiuecrepidinepuluinusquam firmifsimc ftruacur. Isq; puluinus exxquata ftruatur
planitic , minus quam dimidix partis, rcliquum , quod eft proximc littus , proclinatum latus habeat.
Deindc ad ipfam aquam, & latera puluino circitcr fefquipcdaks margines ftruantur xquilibros ei pla-
nitix, quxfuprafcriptaeft. Tunc proclinatioca implcaturarcna.&exatquetur cum margineinpla-
nitiapuluini. Deindeinfupereamexxquationem pila quam magna conftituta fucrit,tbi itruatur,
caq;cumeritextruc\a,rclinquatur neminusquam duosmenfes,ut iiccefcat. Tunc autem (uccida-
tur margo, quxfuftinetarenam. Ita arenaflu&ibus fubrutaefficiet in mare pilx prxcipitationem.
Hacratione quotiefcunqueopus fuerit, inaquampotcritefreprogrefTus.

Vt brachium in mareprotenfum efficias pauiatim a npa Jirutlura e[t incohanda , fcamnnmq; efficies,pul-
uinum uocat Vitr. quod partim ir. planofedeat , partimjit proclinatum . pars proclinata iierfus littus ejtfk- 5 "
cienda,circafcainnum marginesfaato a capite uerfns mare,& a latcnbns xquilibres illiJ'camno,pendentcmq;
fartem arena complebis , donec planam partem exxquauens . Suprafcamniunpitam eriges craffam exiam
diCta materie, quamper duos mcnfes exftccari permittes. Succides indc raargiuem, uidebisq; arenaniexfuc-
cifmne diiapfamfubrui,pilamq; panlatim collapfam in mare denwm prxcipitari, & partem iittori proximam
implere, atque tta cumprogrcffusin mare uolueris facercfcamnis , margmibtis, &pilis , eo modo quo diCtu
efl, extruflis,c*r demifjts, opus egrtgium, &firmum cfficies m his locis , in quibus puteolanus non deejl .

iNquibusautemlocis puluisponnafcitur,hisrationibus erit facicndum, uti arcxduplices rela-
tittabulis, &cateniscolligatxineoloco, qui finitus erit, conftituantur,&interdeftinatascrcta mc-
ronibusexuluapaluftrifa&iscalcetur. cumitabene calcatum ,&quam denfifsimc fuerit,tunc co-
chlcis, rotis, tympanis collocatis,locus, qui inea feptione finitus fuerit,exinaniatur,ficceturq; ,& 4°
tunc ftructura , & cxmentis,calce,& arena complcatur. Sin autcmmollis locus erit palis uftulatis
alneis.aut oleagincis, aut robuftcis configatur , & carbonibus compleatur, quemadmodum in theat ro
rum , & muri fundationibus eft fcriptum. Dcinde tunc quadrato faxo murus ducatur iunfturis quam
longifsimis,utimaximcmcdijlapidescoagmentis contincantur. Tunc qui locus critintcr raurum*
ruderatione fiuc ftruftura compleatur. ita crit, uti pofsit turrisinfuperxdificari.

Diftributionis eil copkis rerumparare fecundum ufum ,fi quiduerb deeil , ad alixs copi.is quxrendas , &
eomparandas eundum cft . Itaferi ubique Vitr. ad diftributionem oculos nertit , quemadmodum etiam hoc
loco , ubi puteolanus puluis ad ftrulluras in aqua faciendas non habetur , docet qnomodo faciendum fit.
Trsparentur igirur tabulx , ex quibus arc£ fkciend&funt , & arcx dupticesjint , t.ibidx uero committantur
reile interfe , <jr in loco adfkbricandum desimato catenis colligaU retineantur , inter eas arcns contjciendi 5 •
funtfacci expaluftrt ulua confuti,cretapleni , ad exugendum humorem , tunc calcatis denfifjime peronibus,
machtnis ad haunendam aquam aptis, de quibus decimo libro agitur, iocus ille arcis circumfeptus exinania-
tur, &ftrv.dur& aoncntitia complcatur , utlis pnus fundamentis crafiioribus, qudmmurus , quifuprafx-
turusfit , modo folumfolidum , & terrenumfit, namftmoliis, lntoJusq;fncrit ,paiificationes facieudxfunf ,
ut atias docuit.csterafaciltafunt in Vitruuio. 2\unc de \aualibus agendum cft,ut nihil opportunu dejidera-
tipoffit .

H i s perfecftis naualiorum ea erit ratio, ut conftituantur fpcftantia maxime ad feptentrionem. na
meridianx rcgiones propter cceftus, caricm, tineam,tcredines, reliquasq; bcftiarum nocentium gcnc-
ra procrcant, alcndoq; conferuant. eaq; xdificia minime funt matcrianda proptcr incendia . De ma-
gnitudinibus autem hnitio nulla debet cfte, fcd faciunda ad maximum nauium modum, uti & fi maio- 6m

ie*

■ • ■ *L v * K T v s' 2°3

rcs naues fubdu&s fuerlnt, habcant cum Iaxamcnto ibi collocationcm . Qux neceffaria ad utilitatem
jn ciuitatibus publicorum locorum fuccurrere mihi potuerunr, quemadmodum conftituantur,& per^
ficiantur, in hoc uolumine fcrip(i,priuatorum autem sdiikiorum utilitates,& eorum fymmetrias , in
fctjuenti uolumine ratiocinabor.

Toflquam temporibus noflris nihil ex antiquorum operibm abfolutum , & plane perfetlttm uidere licet ,
nec efl quifludeat iilorum xdificiorum magnificentiam imitari , pauciq;funt , qui arte , ac experientia auda-
£ier,& ingeniofe tantas res aggredi queant, ut ampliffima theatra, amphitheatra,circos, palxflras, porticusy
bafilicas, & reliqua opera , imperij maiejlate digna conilituant , nefcirem fane quid dicerem , nifi mc uertere
adeasfkbricarum ratwnes,quxpronoslrorumtemporum conditione magnx quidcm, atque adrairandx ui-

10 dentur. acimprimis oppidoru,& urbittm munimenta occurrunt,quxi\luJ\rem quandam Jfcciem, atqueideam
ueterum xdificiorum prxbere folent . Quis enim non obflupefcet profundiffimas fubflruciionumfundationes,
murorum altitttdines,& craffitudinesfidemfitperantes? Dij boni quamffeclandafiint omnium generum pro-
pugnacula,foJfarum latitudines,aggerum amplitudines, portarum, pontiumq; munitiones , & molesflitmini-
ous obieclx,& cxtera eiufmodi, qux quanquam nccefiitatefiunt,pari tamen , ne dicam maiori dignitate , ac
magnificentia cum ueteribus decertant . Erant olim in urbe theatra , & circi, & amphitheatra , nunc urbes
ipfie totx theatrafunt, & circi, & amphitheatra . Videbantur moles tUx ingentes , qttoniam magnitudo tl—
larum uidentibus immhiebat . ^it oppida, & munimenta noflrorum ideo maiora illis , & prxflantiora futit,
mtia uel animo mctiuntur , uel ambittt, & circumitione menfurantur. Cxterum me ab his rationibus auocat
amplitudo Venetornm naualis, triremium, & nauium apparatus, insirumentorum omnium copia , tormentb-

ao rum,& machinarum multitudo , munitionum , & armomm omnisgeneris thefaurus ,infinitorum artificum
feries,rerttm ordo,fhcilis ufus, promptaq; ad omnes necefiitates expeditio. Qux omnia maritimx reiprxftan-
tiam, & excellentiamillismerito tradidere. l^olo autem quod illius loci admiratione capiamur,propterea
quodresmira omnibusaduenis,&hojpitibusitideatur,fedpropterea quodillaare longe admirabiliori origine
ducit.qua maxime optare non habentes,&fumma curaferuare habentes debent. Diuturna & inttiolata i\eip.
libert.vs eampeperitamplitttdinem,ufusq;rerummaritimarum,&prxclarx occafionesfecerunt, ttt exco-
pix cum cittitatis Genio quafi fuccrefcentes, ad eam dignitatem, & maieflatemperttenerint . Quare conflare
qmnibus illttd debet nulla ui,nullafkcultate quippiam breui ejficipojfe, in quo temptts iusfunm excrcet , unde
pon tam magni , & ampli imperij, qitdm liberx,& perpetux adminisirattonis opus illud efr. Qupd figladia-
fores , & beUux in arenam , hiflnones infcenam , quadrigx in circos non indttcuntur, in Venetorum tamen

50 nauali acquirendarumprouinciarum,& regnorum tutandorum apparatus extruitur , & alijs illis nocendi tto-
luntas cohibetitr, & quemadmodum eius urbis feueritatem diuina prouidentia architeCiata efl , unde nec mce-
nia ,necpropugnacula ,nec portashabet,ita qtticqitid homines pttlchrifecerttnt,abcadem prouidentia dutli
fecerunt . idcceffit eb charitas quam ciues erga pa triam habuere , cum in ea ornanda, & amplificanda r\ul-
liperictdo, nulli unquam laboripepercerint. Vnde in eo loco & rerum copix,& ordo mirabitis uidetur, ut uno
ocuWjclu,quicquid ad inflruendam iufiam claffem optts esl,fhctllime educatur. Vela, remos,funes,anchorasy
tormenta, machinas, organaq; omnia ttnico ntttu in eduffas triremss impoftta uideres.Trottidit hoc "Nfcolatts
Zenus uir clariffimus fiitdio, ac ingenio mtdto, aiitts reifiuUttm poslea patres multa cum lattde,atq; admira-
tione hominumpercepere. Exhibet autem modo non minus ea dignam occafionem dittina prouidentia, & reru.
natura, qux non amantem patrixfttx quemlibet dcterrcre poffet.Temptts enim quod fscum fert commoda om-
nia, & incommoda, c:tm duobus elementis quafi conjpirans urbi bellttm intentat , mare , & terram inteUigot
mtorttmalterumcedsrcalteraoccupareflagnaiflauelle uidentur . Occafionem hancqttx molefliam, &
curam patribus affene debcret,alacriterfumere omnes excitantur . qttoniam cum Deus illis frttflus pacis, &
ocij benigne tribuat, & quxrat ut opportunitatis huius fttus beneficiumprimisfundatoribns conceffum agno-
fcant, ingenia, & animos exercere in maximo uegotio siitdent, ideoq; fiet ut imperij httius magnitttdinem , &'
prudentiam cittium, & iuuandxpatrix defiderittm eorum omnes imitentur. in qua rc natttrx indagatorum,&
expertorum optts erit caufas quxrere undeflagna ifla mttniantttr;& quemadmodum medici morborum caufas
pritnupt inquirttnt, & inde opportuna remedta adhibent , ita & ipfifkcient . inuenient autem terrath in hac
ufurpationc fluminibtts tanqttam miitislris uti : inuenient falfedtnis proprium effe abfumere, & quafi abrode-
re, quicquid in ea immtttitur: inuenient, quo plus aqux in hos lacus influit , plus utilitatis afferri , quonia ttis
maior effluensplus terrenifecum ejfert: inttenient leuanda ejfe naturx impedimenta , ttt ipfajponte agat, & td
efficiat, quod nullo wgenio,ui,& impenfa fieri potesl. ideo terram,qux Sole ficcefcens obdttruit,mottebunt,&
aqttis fhcilem eueflionem prxbebunt, dirigeut canaltum curfus,permixtionem dulaum cnmfalfis aqttispro-
hibebunt, agros prope paludes inaratos relinquent, ne exillis terra imbrtbusfoluta, in lactts iflos deuoluatur.
acdcmum quammaxime fieri poterit ,flttuios,tammagnos quamparuosabhisflagnis arcentes,elementQ—
rum uiftores falutis,& fecuritatis perpetux prxmia confequentur

40

5o

tr.

A. Iftnflum diui Marei. B. Turrisdiui Marci. C, Dutcolumne. D. forumdiui Marci, E, D. Ceminianus, F- D.
Mojfes* C, D. BtrJJits. H, D. Tlieodorus. I. D. Zacbarias. K, D. loan.embracora, L, D. Martmus, M. D. Do-
minms. N. D, Antonins. O. D. Vetrus. P. D, Vaniel. <^_ D. Donatus. R.. Degana. S. Nauale. T. D. Cale-
Jris. V, D.frawifcus. X. D.\o.&?anlus. Y. D> hanrentius. Z. D. Seuerus. a. D. Marina. b. D.Cantianus. e.D.
Apo/roli, i- Crucigeri, t, D. Sopbia, f. D. Mariaahbortis, g. D. \ob. b. S. Crux. i. D. Marganta.
OO t. Magaadom»sirancifcani>rum, l. D, Vaufas. m. D. Auguftinus. n. D.Agatba. 0. D. Maria mater dommi. p. D.
Cafrani.. q. D. Mattbia. r, D. \acobus in riuoalto. AAA. Magnuscanalis. f. forum riui alti. t. Sonsriuialti.
». D. Marialubanka, x. D. Stephantts. j. Templitmcbarimis. v D. Cregorim.

-°4

L I B E J{, Q^V l 7{T V S.
VE^JET jiE V T^B I S D E S C B^I T T I 0.

■

; • 'tM$§0M

'■'Wt^

f '.',■'! W ■'' . : ' g '.

* ::';/'; ?;'•;;

^ ; '''^— "''

■■'■.',..■ ' ' '

I ;.,•, v; ■ ^ ) ijjjl ; . ,.

■■' <&&%%&

IS'^J'!<W

;';,'.«. i,1.,.'. ">.■•■
;.y»Vv,'(' V ,:■"•

i <i\V *. ', J

Jl^%$W ''■;•?'• ■■'M

^^^^^^ ■■'■■'■"'■ •■'■••vv.'' '.''';',', ••'/'Vgv:

M^i# ".'''.;.'.'■::.':';:';;/ ^.:;.:/.g:;;.

;./2'.':'

,''i::'5^ ■ ^yW!'.'.:

■ l'!|.v'',,,v'; ^. \%:

',' '•',\'',',;',;',\'';:,:;''r

":^''z';':'';^'':;:;;

. '>■• :, ''■.' , . ',.'„''

'j/>.',"',v .'.'■'.■ ■■'■

!"> //.;.,'','' ,' ,.,', •':■:■: :-:f'::yy:::,i'

ilfi ■ '^l^

-^./vlv,1;:;/:/ ■ £si$

■;':';v',':,:v;;';v::::;'X;:' 'x; ;.;;:;;:::'::;:':: ,;Ss>v\

■cj:' ■■■'.• i!$,,i,X,,iV!'XrliJii'ii!i'i '',.."" r v^;.;.:'',^ ■'•:•:••.■:? ■,,.;jv',';',ji|,,.':'il;'11.'1

1C

205

M- V I T R V V I I D E

ARCHITECTVRA

LIBER SEXTVS.
"TrocemiuTru.

20

3°

Rt stippvs Philofophus Socraticus, naufragio cum eie&us ad Rhodien-
fium littusanimaduertifletGeometricafchemata defcripta , exclamauifle
adcomitesitadicitur. Bene fperemus , hominum cnim ueftigia uideo:
ftatimq; inoppidum Rhodum contendit,& recta Gymnafium deuenit,
ibiq; dephilofophia difputans,muneribus eftdonatus,ut non tantum fe
ornaret,fedctiameis,quiunafuerant, ueftitum ,& cxtera,qux opusef-
fentaduiftum.prxftaret .Cum autemeiuscomitcsinpatriam reuertiuo
luiflent, inccnogarcncq; eum, quid namuelletdomum renunciari, tunc
ita mandauit dicere. Eiufmodi poflefsiones, & uiatica libcris oportere pa-
ran , qua: etiam e naufragio una poflenc enacarc . Nanq; ea uera pradidia funt uira?,quibus ncque for-
tunse tcmpeftas iniqua , neque publicarum rerum mutatio , neque belli uaftatio poteft nocere. Non
minus eam fententiam augendo , Theophraftus hortando doftos potius cfle,quam pecunia; confiden
tes, ita ponit. Dodtumcxomnibusfolum ,neque inalienislocisperegrinum,ncqueamiIsis familia-
ribus, & neceflLrijs , inopem amicorum : fed in omni ciuitate efle ciucm , difficilesq; rortuna; fine ti-
more pofle dcfpiccre cafus. Atquinondoc~trinarum,fcd facilitacispraffidijspucaret fe efle ualiatu,
labidis itineribus uadentem,non ftabili , fed infirma conflitftari uica . Epicurus ucro non difsimiiiter
ait. Pauca fapientibus fortunam tribuerc.quxautemroaxima, &neceflaria funt, animi, mentisq; co-
gitationibus gubcrnari . Hsec, ita efle plures Philofopbi dixerunt . Non minus etiam Poetx,qui an-
tiquas comcedias Gra:ce fcripferunt, & eafdem fententias uerfibus in fcena pronunciauerunt. Euchra-
tcs, Chionides, Ariftophanes, maximeetiamcum his Alexis,qui Athenienfesaitideo oportcrelau-
dari,quodomniumGra?corumlegescogunt parentesali a liberis, Athenienfrum non omnes,nifi
eos, qui liberosartibus crudiflent . Omnia enim munera forcum cum dantur , ab ea facillime adimun
tur. difciplinat uerbconiunclx cum animis.nullo tempore deficiunt,fed permanent ftabiliter ad
fummumexitumuita». Icaque ego maximas , infinitasq; parentibusago,atque habeo grarias,quod
Athenienfium Iegemprobantes, mearteerudiendum curauerunt ,&ea , qua; nonpoteft efleprobata
fine literatura,encvclioq; doctrinarum omnium diiciplina . Cum crgo,& parcntum cura,& prxccpto-
rum doftrinis auctas haberem copias difciplinarum, philologis, & philotcchnis rebus, commentario
rumq; fcripturis me delcctans, eas poffefsiones animo paraui , e quibus ha:c eft fruftuum fumma,nul-
lam plus habendi necefsitatem , eatnq; eflc proprietatem diuitiarum maxirac, nihil dcliderare.Scd for-
te nonnullihasc leuiaiudicantes, putanteosefletantum (apientes, qui pecunia fiintcopiofi. Itaque
plcriqueadid propoficumconcendences, audacia adhibica cumdiuicijs eciam nociciam funt conle-
quuti. Egoautem Cxfarnon adpecuniamparandamex arte dedi ftudium, (ed potius tenuitatem
cum bona fama , quam abundantiam cum infamia fcquendam probaui . Ideo notities parum eftadfc-
cuca , fcd camen his uoluminibus edicis ( uc fpero ) pofteris eciam ero nocus. Neq; eit mirandum,quid
ica pluribus (im ignocus. Casceri Archirecti rogant , & ambiunt ut architectentur, mihi autem a pre-,
ceptoribus eftcraditum , rogarum ,nonrogantem oportcre fufciperecuram, quodingenuuscolor
mouetur pudore petendoremfu(piciofam;nambencficiuro dantes, non accipicntcs ambiuntur.
Jo Quidenim pucemus fufpicari qui rogeturdepatrimoniofumptusfaciendos committere gratixpe-
tentis , nifi quod prsede, compendijq; cius caufa iudicet faciendum f1 Itaque maiores primum a gene-
K probatis opera tradebant Architeclis; deinde quaerebant fi honefteeflenc cducati , in^enuo pudori,
nonaudacia: proteruitatiscommittendumiudicantes. Ipfiautem artificesnon crudiebantnifi fuos
Uberos , aut cognatos,& eos uiros bonos inftituebant,quibus tantarum rcrum fidei , pecunia: (ine du-
bitatione pcrmitterentur . Cum autem animaduerto ab indoetis , & imperitis tanca: difciplime magni-
tudinem iadari,& ab ijs , qui non modo Archice&ura: , fed omnino ne fabricx quidem notitiam ha-
bent , non poflum non iaudare patres familias eos, qui literatura; fiducia confirmati, per (e xdifican-
tes ita iudicanr, fi imperitis fit committendum, ipfos potius digniores efle,ad fuam uo!unratem,qua'n
ad alienam pecunia? confumere fummam . Itaque nemo artem ullam aliam conatur domi facere , uci
60 futrinam , uel fulionicara.,aut ex cajteris, quse funt faciliores,nifi Archite&uram, ideo quod,qui pro-

S ritencur

40

o<S L l B E H.

fitcntur non artc uera, fcd falfo nommantur Architc&i. Quas ob rcs corpus Arch!te£r.ura:,ratIortesq;
eius pucaui diligcntifsime confcribendas,opinans id munus omnibus gcntibus non ingratum futaru.
I"iturquoniamin qui.no dc opportunitate communiutn opcrum perfcripfi,in hocuoluminepriua-
torum jcdiliciorum ratiocinationcs,& commcnfus fymmctriarum explicabo.

De priuatoriim .tdtficifs traftat Vitr.libro fcxto , ea parteiamabfolnta , qu£ adpublica opera,&com-
vmnia pemnebat. proponit pulcherrimum bitic libro proomiinm,quod Galeno tantum placuit,ut magnam eins
partemfnmeret in eo libello, in quo iuuenes ad capefcendas difciplinas hortatur. Tranfatlo proormio generalia
quMampr£cepta dat fabricaturis. Capiteprimo regionum qualitates , caliq; afpec7us,cliuos,tratlusq; ani-
■maduertendos, & confiderandos effe docet ,fecund um quos difponendafunt adificia . Sed capitefecundo ,ne JO
putet Ai rchitetius fe in publicis operibus tar.tnm cafcruare dcbcre , qit£primo libro cap. 3 . funt ditla . re-
peiitfereeadem, conditwnes Architctli prxmouflrans : Inrcliquisad priuatorum tcdificiornm commcnfus
explicandos exordtensab tjs adium partibus , quA nobisprimo occunitnt, paulatim nosftb tetlo , & in pene-
tralia ducit ; nnllas partes inoflcnfas relinquens, qux ad utilitatem ,firmitatem, & pitlchritttdinempertinere
poftint . nec urbis delicijs contentus , ad rurvs amcenitatem fuauiter nos conducit , ibiq; omnia , qit£ ad lifum ,
neccffitatem, decorumq; lj>etlant,diligenter cxeq;t;tur,& fundationum dcnique regulas firmitatisq; proponitt
claitditq; librum pulcherrimis obferuationibus . Troamium facile, & moratum efi maxime,fententijs orna-
tunh exemplis, authoritatibits , & comparationibus refertum , comparat enim fortunx uirtntem , bonis ex-
terioribus, animi bona, imperitis , audacibus , & proteruis , dotlos , ingenuos , &fideles,oflenditq; quantum
inter eafit difcriminis . Verba auterm aliquafunt exponenda. Ariilippus igitur in arcnafc nidifjc hominum
uefiigiadixit ,non tamen intellcxit uefligia hominum pcdibus impreffa, fed uefligia humanxmentis ,nam
maihematic£figur£ in arena defcript£ pritts mcntefuerunt conceptx , ac rationibus dotTiffimornm uirorum
ante trat~iat£,poslea in arena defignatx, & qumadmodum fcriptio fcrmonis inditium es~l, fermo autem men-
tis , ita mathematic£ dcfignationcs , acgeometric£ figitr£ erant tanquam figna conccptionum . Dixit eigo
Ariflippus, video uesiigia hominum, idefl non brutorum , quoniam bruta non ratiocinantur , neque partium
httmani corporis,fed mentis , & rationis, a quo homo habet, ut homofit . Explicata Ariflippifententia ,'eam
probat teflibus , & exemplis philofophorum, &poetarum, adducitq; Athcnicnftum legem ,fecunditm quam
defe ipfo, deq;fuisprogenitoribusmodeflc loqucndo, oflendit quantum cur£, ac fludij parentes poncre debent,
ut eorum libcri , boni potius , qudm diuites ; eruditi , qudm imperiti ; digni , qudm indigni habeantur . Solon
legefanxit liberosparentibus necefiaria uit£ fubfidia non debere , a quibus nullam artem didicifknt . quam
legem Athcaienfes approbauere . { Encyclioq; omnium dotlrinarum \ libro primo coniuntlionem , & com- * °
municationem quandam effe fcientiarum docmt , quam aliqui encyclopediam uocant . tttq; oflcndatfibinon
defuiffe, qnod ad bontim Archite&um fhciendum pcrtinet , memor eorum, qit£ libroprimo dixit : ittitur duo-
bus ucrbis { phdologis , & philotcchnis , \ quibus altero ratiocinationein, altcrofkbricam, idefl remfigni-
ficatam, & remftgmficantem oflendit . Thilologia eil ardor, ejr inhians stitdium difciplinarum , & cum ma-
xima uoluptate percnntlatio rationis rerum . Thilotechnia autem ejlartiim ,fitbtilitatisq; artificiorum ue-
hemens inquifttw . quare qui & rationem , & rcifkciend£ modttm fludiofc qu.£rit , is pbilologus , &pbilo-
technos nominari potefl.

De diuerfis regionum cjualitatibus, & uarijs cceli afiteilibus ,
fiecundum quos funt &dificia difronenda. Qip. L

40

Aec autcm ita crunt re&e difpofita", fi primo animaduerfum fuerit , quibus rcgionibus,

aut quibus indinationibus mundi conftituantur . Nanq; aliter Acgypto , alitcr Hifpa-

nia, non codcm modo Ponto, difsimiliter Roma: . Item casteris tcrrarum , & regionum

proprictatibusoportere uidcntur conftitui gencra scdificiorum.-quod alia partc Solis

curiu prcmitur tcllus.alialongeab co diftat,alia pcrmedium tcmperatur.

QHemadmodum in xdificanda ciuitate , & manibits collocandis , publicisq; operibus fkciendis , cali , &
regiov.isfalubritas eft quxrenda, ita in priuatorum £dtbus obfcritandnm efl , in qtta qttifque regione fibi £difi-
candum proponit . Habet enim qudibet rcgio rationem, ejr comparationem quandam ad Solis citrfum,qi am 5 °
omnino cognofcere efi neccffc,alia.n.rcmotior eflab impctu Solis , alia propinquior , alia tcmperatefe babet ,
quatcnus mclinatio, trallusq; caeli diucrfus , diuerfisfinitoribits effefolet . Monet igitur nos boc capite , qua
rationefit ad cceliclimata rcfpicimdumvjS,quifuntpriiiatorum£desfht~iuri. Vt autemoflcndat q.uanti fu
momenti rcgioncs coelifpeclare , pnlcherrima digreffionc oflcndit ab hominum , animantium , rerumq; natura,
qttid cceli cuiqueferat inclinatio proprietatis.

Igitvr uticonftitutiomundiadterrifpatiuminclinatione figniferi circuli, & Solis curfu,di-
fparibus qualitatibus,naturalitcr eft collocati, ad cundcm modum, ctiam ad regionum rationes , cce-
liq; uarictatcs, uidcntur zdificiorum dcbcre dirigi collocationes.

In aliquibns locis ftgntfer, quem Todiacum uocant, inclinatior esl ad terr£ fpatium, in aliquibus remotiori
fitu Solis ctirfum,qui in eofit, amouct,unde difparcs qualitates regionum oriuntur. Tr&monslrante igitnr ipfd 60

retitm

sj tzxi t: k. s.

207

rerumnaturadiuerfas diiierfarumpartiufnorbts proprietates ,par eft,ut ipfamin xdificijs collocandis imi*
temur . igitttr

Sve feptcntnVnca?dificiateftudinata,&ma:;ime conc!ufa,&non patentia.fedconuerfaad calidas
partes oportere fieri uidentur. contra autem fub impetu Solis, meridianis rcgionibus.cjuod premun-
•tur a calore, patentiora, conuerlaq; ad feptentrioncm, & acjuilonem func facicnda ; ica quod ultro na-
turalxdit,arteeritemendandum . Item reliquis regionibusadeundcm modum temperari,quemad-
modum ccelum eftad inclinationem mundi coliocatum.

F^egionum qualitates ab xdificatoribus confiderandxfunt, ideo uidemusin diuerfis partibus alias atque
IO alias tcdificandi rat iones, uel ad Solis ardores,uel ad frigidos uentorum impetus,nel niitium uires,uel ad maris*
fluuiommq; inundationes euitandas, unde alij fubterraneos fpecits colunt , altj celfos habitant montes , multi
fyluas tenent, &nonnuUi etiamfupra altiffimas arbores fibi domiciliaparant . altj proclinata rnaxime tctla
ob niuittmpondtis , alij procurrcntiafhcimt adimbres parcendos.quare fummatim expofuitVitr. quidfit ob-
feruandum, & a quo:nam dicit.

H aec autem ex natura rerum funt animaduertenda,& confideranda, atque etiam ex membris,cor
poribusq; gentium obferuanda . Nanq; Sol, quibus locis mediocriter profundit uapores , in his con-
feruat corpora temperata , quseq; proxime currcndo deflagrat, eripit exugendo temperaturam humo-
ris. Contrauero refrigeratis regionibus, quod abfunta meridielongc ,nonexhauritura caloribus
humor, fed cx coelo rofcidus aer in corpora fundens humorem , efficit ampliores corporaturas , 110-
•ctsq; fonitusgrauiores. Exeo quoque fubfeptentrionibusnutriuntur gentes immanibus corpori-
*° bus, candidis coloribus,directo capiilo, & rufo, oculis cadijs, fanguine multo , quoniam ab humoris
plenitate, cceliq; rerrigerationibus iunt conformati . Qiii autem funt proximi ad axem meridianum,
iubicdiq; Solis curfui , breuioribus corporibus,colore fufco , crifpo capillo , oculis nigris , eruribus
inualidis, fanguine exiguo, Solis impetu perficiuntur. Itaque etiam propter fanguinis exiguitatem ti-
midioresfuntferroreuftere, ied ardores , ac fcbres fufterunt fine timore,quod nutrita funt eorum
membracum feruore.Ita corpora,qux nafcunturfubfeptentrione a febri timidiora,&imbecilla,
fanguinisautemabundantiaferro refiftuntfine timore.

Contrariorum contrarix fimt qualitates a natura corporum, &ab effecJibus animi , namplerurnq; aninn

affeVtiones fequimtur corporum tempcratttras . argumentatur Vitr.figno ofiendens uera effe , quadixit de

locorumproprietatibus , qt<£ a cali inclinatione, tractuq; fignifhi oriuntur . Medtciplane omnes , & hiflo-

"3 ° rici , & ueritas ipfa a Vitruuiofunt, quarenon eft opus longtore fermone ,fed ad aliud argumentnm fumptum

a uocisfono, uenicndum.

Non minusfonus uocisingeneribusgentiumdifpares,&uariashabetqualitates,ideo quod ter-
minatio orientis,& occidentis circa terra? librationem, qua diuiditur pars fuperior,& inferior mundi,
habereuideturlibratamnaturalimodocircuitionem,quam etiammathematici horizontadicunt.

Vt diuerfegentesfunt , ita earum diuerft uocisfonitus , & dijpares habentur . ratio efl, quoniam diuerfos
habentfinttores, ttel horiTpntcs ,fecundti quos diuerfo modo fe habent ad cwlt fhciem,a qua rerum natura,&
conditio nariatur, & immutatur.Esl autem horizpn, quern Cicero, (ut diclum csl altbi ) finitorem uocat,cir-
ctdus imaginationc comprehenfus, qui partem casli, qux, uidetur, ab ea, qttx non uidetur, partitur , &pr<zfini-
tur . unde bcmfpbtertf circulus nominatur, de quo nos libro nono multa dicemus.

Icitvr quoniamid habemus ccrtum animo fuftinentes, alabro, quodeft in regione fcptentrio-
nalilineatraiectaad id,quodeft fuper meridianumaxem,abeoq; ahcram obliquam in altitudinem
ad fummum cardinem, qui & poft ftellas feptentrionum , fine dubitatione animaduertemus ex eo efle
fchema trigoni mundo , uti organi , quam <rdfiB4m> Gra?ci dicunt.

Vt Vitr. oHendat fonorum uocisdifcriminagentium diuerfa-
rurn , confiitttto iarn horixpnte , figurationem qitandam facit,
adfpeciem organi,qnamfambucem Grxci uocant,trtangularem
fcilicet,& chordts temperatam . nosforte ^Lrpam uocamas,li~
cet etiam fambucaVanis organum difparibus calarnis compa-
cltim, fignificet , forma triqtietra , ut m eiufpitluris uiderep of-
ftimtis , quod etiam nihil impedit intelle&um noilrum . Summa
- autem hxc esl, eos , quibuscardo , uelpolus mundtSeptentrio—
nalis mimsfupra hortxonta eleuatur,acutiorcm &fubtiliorem
habercuocem , quam eos,qutbus fublimioresl idem cardo , &
quo magis ad\ Septentriones quis refpicit ,-pofi quos ipfe eft car~
do, eograuiorem, & deprefiiorem itocisfontmi efficere. propo-
fitumhoc afanxbucA inftmmenti fimilitudine declaratur . Esio
igitttr meridianus ctrculus jl. B. C. D. centrum Mundi ,E.
Hori^pn. jl. E. C. cardofeptentrionalis,imaginemnrcfie
ubi F. fitpra borizpnta . ^4. C. a cardine ad hori%pnta cadat linea perpendicularis F. H. & parifor
60 maab F. trafuerfalineaducaturadmundi centm&fit F. E. nuUidubium efi,quin triangitlus appareat

S 2. ex hac

40

5o

io8 L I B E J^

tx hac figuratioue F. H.E. l{ttrfus imaginctitr cardo inftgr.o G.aquoadhor'rzontaeadatpcrpendiculuris
linc.i C. i. itcni & tranfuerfa ad centrtim, & fit G. E.hoc qtioqucmodo aliumhabcmustriangnlnm G.
i. E. ^iio eos , qwbns fublimis csl cardo in puntlo F. acutwrem uocem habere us , quibits est idcm cardo
mpuntlo G. TraducaturigiturlineaF. H. iniratnangulummaiorem G. I. E. & ibi uocet ur M. 7{.
certum ejt Imeam G. i. maiorem effe linea M. Tvf. ficrgolinea G. i. organi ncruus cJfet,dcpreJftorcm,
& grauiorcmfonum redderet, quamlinea M. 7\(. quxangttlo cumproximafit ,& tdeo breuior, acutioran
quoquefonumfacit. T>(onminus fiquisejfet ,cuicardo injrapuntlum F. in meridiano ^i. B. C. D,
collocaretur acutius fonarct, qudm cui , qui ejfet in punilo F. *A tque bxcfumma esi Vitruuianx mentis.
Vocat autem Vitr. imum cardinem , polum oppofitum feptcntrionali , is cmm depreffw , ille fublmiis cil ,
ideofummtis uocatur, a cardine autem ad cardinum traictla linea dicitur axis , cuius cxtrcmiim unumfep-
tentrionalem , alerum meridianam partem oftendtt . obliquam autcm lincam intelligit tranjherfam . Cardo
uerofcptcntrionalis non cjl omnino nbijlella , qtiamtramontanam uucat ,fed altqnantum cardo ab ea dislat,
ideo Vitr. dicit \^ldftimmum crrdinem , quicft posl Jtellas fcptcntrionum. § Labrum autem uocatorbem,
&,circidi extremt marginem.nnde labrum Jvptentrionale , & labriim meridtanum , cj- labrttm oricntis , &
labrum occidentis pro parttbus illis tntelligcre pojfemw , qux eas caliplagas in bori^onte rcferunt.

Itaqvf. quodeft fpatium proximumimocardiniabaxislinea inmeridianisfinibus, ftib co loco,
quct funt nationes, propter breuitatem altitudinis ad mundum,fonitum uocis faciunt tenucm,& acu-
tifsimum,uti in organo chorda, qua? eft proxima angulo.

/Chorda angulo proxima breutor csl , idco iutcnta magis cumfit,fhcit acutiJf,mumfonum,&-cslexiis,
qux nctcs uocantur , ut cx quinto hbrofhctlc dtgnofcipoteft. 2 °

Sfxvndvm eam autem, rcliqua;ad mediam Graxiam remifsicrcs efficiunt in nationibus fono-
rum fcanfiones.

Grxce fublimior ctimfiat cardo , nationes cius remijsiorcs habent uocisfonos , & quo magis qnis fcandit,
eo granior eim uocis fonttus efficitur , ita ttt paulatim ad chordarum fimilttudtncm ucces quoque augcantur,
& decrefcant. atque hoc eji, qnod dicit Vitr.

It f. m a mcdio in ordme crefcendo ad cxtremos feptentriones fub altitudine cceli nationum fpiri*
tus fonitibus grauioribus ab natura rerum cxprimuntur . Ita uidctur mundi conceptio tota , propter
jnclinationem, confonantiisime per Solis tempcraturam ad harmoniam eife compofita. Igitur qus?
nationcs (unt inter axis meridiani cardinem,& fcptcntrionalis mcdio politar, uti in diagrammate mu-
fico, mcdianaruocisfonitum habcntinfermonc; quarqjprogredientibusadfeptentrioncs funtnatio- 3°
nes, quod altiorcs habcnt diftantias ad nuindum, Ipiritus uocis habentes humorc repletos , ad hypa—
tas, & proslambanomenona natura rerum lonitu grauiorc coguntur, uti cadem rationc medio pro-
gredicntibus ad meridicm gentes, paianetarum acutifsimam fonitu uocis perficiunt tennitatcm .

Humiditas fonttm gratiem fhcit . ij quibus cardo fcptentrionalis magts extollitur , ob Solts dniantiam,ma\,
gishmntda funt temperatura, qtiam qui fttb meridiano axe babitant , ergo grauiorem noccm iilisreddt-re a
mturarerum coguntur . Ordinc autcmratio hxcproccdit ,utin organoa nete ad proflambanomcmnper
medias temperate procedittir ,&e conuerfo , ita in mundo a meridie adjeptentrioncmprogredienttbus gra-
uior,a feptentrione admeridtem acuttor reddttur fonuf.^uod uero biimidagrauiorcmJvnn/Hreddant ,q:tdm
ftcca,probat Vitr. ut nibil dubitartpojiimw, qnin uerajint ea, qttxdixit.

Hoc autem ucrum eiTc ex humidis natura: locis grauiora heri,& ex fcruidis acutiora.iicct ita cxpc- 4°
riendo animaduertcre . Calices duo in una fornace iquc cocti , xquoq; ponderc, ad crcpitumq; uno
fonitu (umantur, exhis unus in aquam demittatur, poftea cx aqua eximatur , tunc utrique tangantur.
Cum enim ita factum fuerit, Iargiter intcr eos (onitus dilcrcpabit, 3,'quoq; pondcre non potcrunt cf-
fe. Ita & hominum eorpora uno generc figurationis,& una mundi coiunctione conccpia, alia proptcr
rcgionis ardorcm acutum (piritum aeris exprimunt tactu , alia propter humoris abundantiam grauif-
fimas effundunt fonorum qualitates.

Trobauit iamfatis ex humore fonum uocts immutari. quoniam ncrd admundi conftitutioncm,alia quoqut
permixtione humoris , altjs conditionibus immutantur , non contentw his , qux dixit , adalios cffetlw , &
rationes tranfit, utJ{omanisfiw blandiatur, ut uidebitur. Qux ommafhciUimafunt,o- alids a Ttolcmxo re-
petita infux compofuionis librofecundo. 5 o

Itf. m propter tenuitatcm coeli, meridiana: nationes ex acuto feruore mcnte cxpcditius,celeriuscj;
mouenturad eonfiliorum cogitationes. Septentrionalesautcm gentcsinhifa;crafsinidin€ccoli,pro-
pterobftantiamaeris humorcrefrigeratx, (lupentcs habent mcntes. Hoc autcm itacirca(crpcnti-
bus licet afpicere , qux per calorem, cum exhauftam habent humoris rcfrigcrationem, tunc acerrimc
mouentur,perbrumaIiaautem,& hybernatcmporamutationeccEli refrigerata?, iminotxfuntftupo
re : ita non eft mirandum fi acutiorcs efficit calidus aer hominum mentcs , refrigcratus autem contra
tardiorcs. Cumfintautcm meridiana* nationesanimis acutifsimis, infinitaq; lolcrtia conliliorum,
fimuladfortitudinemingrcdiuntur ,ibi fuccnmbunt.quodhabcntexuttas ab Solc animorum uirtu-
tes . Qiii ucro refrigeratis nafcuntur rcgiombus ;ad armorum uehcnicntiaparatiorcs iiint, mngnisq;
uiribus ruunt fine timore, fed tarditatc animj finc confiderantia irrucntes , tine folertia , fuis conlilijs <Jo

refrin-

•*o

S X X T V S. 109

refringuntur . Cumergoab natura rerum hxcitafint inmundocollocata.ut omnes nationesim-.
moderatismixtionibus iintdilpatat-E, placuit,utinterfpatiatotiusoTbis terrarum , regionumq; me~
dio mundi populus Romanus pofsiderct fines. Nanque temperatifsima: ad utranque partem,& corpo
rum membris,animorumq; uigonbus pro fortitudine funt in Italia gentes. Quemadmodttm enim lo»
uis ftella inter Martislcruentilsimam,& Saturnifrtgidifsimammedta currcns temperatur, eadem ra-.
tione Italiainterfeptentrionalem, meridianamqjabutraque parte mixtionibus temperatas,& inui-r
das habetlaudes. Itaque confilijs refringit barbarorum uires.forti manu meridianorum cogita.
tiones. Itadiuina mensduitatcm populiRomaniegregiatemperataq;regionecollocauit, uti orbis
terrarum imperio potiretur.

ltaliammediam,& temperatam ponit Vitru. in Italia urbem T{omam confilio , & uiribus ualere diciti
Qujs autem non& Venetam •■urbembac ratione commendarit » cum cardQillifublimisfit medio quadrante»
idcflgradu 4 f . I{pmx uero <y-.Sed fatis ))£c ditlafint.concludit Vitruuius.

> QyoD fiitaeft,utidtlsimiIesregiones abinclinationibuscceli,uarijsgeneribusfint comparatre,
& ut etiam natura: gcntium difparibus anitnis , & corporum figuris , qualir.atibusq; nafcerentur , non
dubitamus atdificiorum quoque rationes ad nationum, gentiumq; proprietates apte diftribui debere,
cumhabeamus ab ipfa rerumnatura foIcrtem,&expeditam monftrationcm . Quo ad potui fumma
ratione proprietates locorum ab natura rcrum difpofitas animaduercere , expofut, & quemadmodum
ad Solis curfurn , & indinationes cceli , oporteat ad gentium figuras conftituere a:dificiorum qualita*
tcs, dixi. Itaquenunc fingulorumgencruminaedihxijs commenfusfymmetri3Uim,&uniuerfos>&
feparatos brcuttcrcxplicabo,

De Acitficioriim priuatorum proportionibus , & men-
farfs. Cap. II.

Vlla ArchitectomatorcuraelTedebet, ntfiuti proportionibusratz partis habeant aedi*
ficia rationum exaftiones . Cum ergo conftituta fymmctriarum ratio ruerit, & commen-
fus ratiocinationibus explicati, tunc ctiam acuminis eft proprium prouidere ad naturam
loci,aut ufum,autfpcciem, &detrac~Honibus,uel adiecxionibus tcmperaturas efflcere,
3° uticumdefymmetria fitdetra&umjautadie&um, iduideaturrecie efle formatum,fic ut in afpeclu
nihil defideretur.

Qu£ prjmo uolumine capite fecundo funt ditla , eafere omnia hoc loco repetuntur , idq; rationefatlwn
tHenditur , ex eo-quod certwn efl, ^ArcbiteSum debere e.tsdem ideas , fpeciesq; in priuatis £dificus babere ,
quas habet in publicis ; unde ordo , dtjpofttio , decor , cnrtthmia , dislnbutio , &fymmetria proponenda esl
fempcr in omnibus operibtis tarn publicis , qn.im priuatis , tam ijs , qu£ ad xdificationem ., qitam tjs , qu£ ad
gnomonicem , & machinationem pertinent . Symmttria primum efl Architetlo qtt£renda , hoc emm efl pro -
prium Architetli, ttti proportionibus ratx partis habeant tedificia rationum exatliones. quoniam uerb dijpo-
fitio quMam libera efl, quxdam uero coatla , uel a loci , aut ttfus, aut etiamform£ necefjitate, ideo in libera,
ubi nihil impedit, atque iittegrtim efl , quicquid uolumus efficcre adfymmetrias , & commenfus recurrendnm
4° eil; m coatla uero ad ingenium , &folertiam ueniendum efl , ut fymmetriarum rationem ad loci naturam ,
*d horninu ufum, adformam inchoatam acc'6modemus,ita ut adijciedo,& detrahendo afpetlui fatisfhtlii fit.
Alia enimadmanum Ipecies cfle uidetur,alia inexcelfo,noneademinconclu(o,di(similisin
aperto, in quibus magni iudicij eft opera , quid tandem faciendum fit.

Oslei.ditnaturamlocialiam ,atque aliam fymmetriarum rationem quxrere. loca aut proximc adoculos,
<& inpromptnfunt, aut excelfa & remota,aut conclufa, obfcuraq ; , aut patentia , & aperta, huiufmodi lo-
corum diuerfitAS,aliam atque aliamjpeciem quxrit. quam igitur quifque exigat fpeciem dignofccrc, & ad eam
commenfus rationem accommodare , magni mdicij efi opera . Sed cur ex natuva loci fpecies immutetw , ra~
tio efl, quia uifiis fiillitur, nec ucros uidetur effeilus habere. Vnde Vitr. dicit.

Non enimueros uidetur habere uifus etfedus , fcd falliturfepe abeius iudicio mens. Ethoc
50 probatur expericntia , & exemplis.

Qvemadmodvm etiam in fccnis picxisuidentur coIumnarumproieiSurjernutulorumecphora;»
fignorum figura: prominentes,cum fit tabula fine dubio ad regulam plana .* fimiliter in nauibtts remi,
cum fint fub aqua dire&i , tamen oculis infrafti uidentur , & quatenus eorum partes tangant futnma
planiticm liquoris, apparent (uti funt) diredti . Cum uero fub aqua funt demifsi pcr natura: perlucida
raritatem remittunt cnatantes ab fuis corporibus flucntes imagines ad fummam aqua* planitiem» atq;
ibicommotiefricereuidenturinfraftum remorum oculis afpeftum . Hocautemfiue iimulachroru
jmpulfu , fcu radiorum ex oculis effufionibus (uti phyficis placet) uideamus, utraquc ratione uidctur
ita cfle, uti falfa iudicia oculorum habeat afpectus.

Experientiamonet ex ijs,qu£per opticen in tabttla explanata pinguntur, partesrerum uideri promi-
60 nentes, &fugientes, & remotas t& proxmxf , quatenus punfti ratia , fitusq; expoflnlat. Cwn ucrunan

S 3 promi^

IO

10

»10 L l B £ H.

promincant, neque abfccdant , ncqtte remotiorcs , aut magis proximsftnt, uideantur tarrien ita cfje , procul-
dubw non ttidentnr oculorumproprioshabere uifus effetlm . VndeTiimm libro Ji, cap. A.inqmtfce-
nam ludis Ciandti pidchri magnam habuiffe admirationem pitlttrx , cutn ad tegularttm ftmilitudinem Coriui
decepti imagine aduolarent . panforma diretlt cumfmt remi , gr uideantur infratli fnb aqua , fkllititr uifus
in iis iudicandis, qux ad eum pertinent. Sed error is non a uifu prouenit , fed ab imagme , &~fpecie , rnedwq;
ita affetio, v.t rei imago aliter in aqita,aliter in aere confpiciatur . FaUacix autem uifmfunt , aut ab intcrfu-
tiorum & medwrum^, per qitx uidemus , diuerfitate , nam res diretlx uidcntur infratlx , parux uidentunna-
gnx , remotx uidentnr propinqitx , aut ratione medij , uel denft , uelrari , uel immoti , uel fluentis .
Lux nbnia impedit , parua nonpermittit uidere mimtas res. Velocitas motus continuatam fpeciem in difpa-
ratisrebus aferrefolet, ipfi quoque oculorum afjctlio ob hitniorem , aut ficcitatem crrores in uidendoparit.
Difiantix quoque rerum figur.ts immutant , hoc cfi, quadratas rcs a l ongeteretes ridm, aer enim ob inter-
ualla figurarum angulos abfumit.

C v M erqo qux funt uera,falfa uideantur, & nonnulla aliter quam funt,oculis probentur,non puto
oportere efle dubium, quin ad locorum naturas , aut necelsitates , detractiones , aut adiecliones ticri
dcbeant. Sed ita ut nihi) in his operibus dcfiderctur . Hxc autem etiam ingeniorum acuminibus, non
folum do&rims efticiuntur. Igiturftatucndacft primum ratio fymmetriarum ,a qua fumatur finc
dubitationecommutatio . Deinde explicetur operisfuturi, & locorumimum Ipatium longitudinis>
&latitudinis, cuiuscum fempl conftitut» tueritmagnitudo,fequaturcaufaproportionis ad decorem
appaiatio, uti non (It confiderantibus afpcctus curythmiae dubius; de qua quibus rationibus efhciatur,
eft mihi prominciandum. primumq,- dc cauis acdium ( uti fieri dcbeant ) dicam.

Hoc loco tacite nonnullornrn infcitia rtprchenditur , qui cum mernbra xdificiorum aliqua cx antiquis mc-
tiitntitr, & ea Vitruuianis regulis refpondere non nident,ilatim ea danmant, qux a Vitr. ditlafunt, meiiwsq;
feciffe pofieriores affirmant ,quam Vitr. &■ pro cxemplari eafnmunt ,qnx diuerfisin locis menfarari con-
tiierit, nnlla habita ratione , quorum operum ca mcmbra ftttrmt , qnibusq; locis xdificia illa, quorv.m partes
difietlas collcgcrunt,erant coUocata,eaigititr tanqitam firma arbitrantes omnibm in locis ,eodemq;modo
ponere folcnt. nec recle confiderant, qux a Vitr.femper auribusArchitecii incutcantur, ut nonfolwn propor
tiones, zr fymmetrias pcrfequi debeamus, fed ioci naturam, itfv.m, fpeciemq; intneri . Quarefi quis coror.am
theatri MarceUi diuerfam aiiquantum a Vitruuianis prxceptis inuenerit , retiqua ucro optime coUocata , &
perfetla , non slatim debet eius operis jlrchitetlurn damnare . TS(amfi intcgrum opm licerct afpicere , aliud
de ea re iudiciumficret . Hinc qudm retlifiime ditlum arbitror a Vttr. 6" maxime animadnertendum : Ouod J °
licet nulla jlrcbitetli maior cura effe debcat , quam ut proportionibns ratx partis habeant sdificia rationum
exaUiones , tamen debere nos confiderare , qiud ufus , quid locus , qnid fpecies pofiulet , ut aon afymmetrijs
difcedere cogimttr, pofiimus operum nqfirorum rationes tnonsirare, & afpeclui fattsfkcere.

I)e cauis &dium. Cap. III.

Ava xdium quinque generibus funt diftin&a, quorum ita figurje nominantur, Tufcani-
cum, Corinthium, tetraftylon , difpluuiatum , teftudinatum . Tufcanica funt , in quibus
trabesinatrijlatitudinetraic(ft<ehabeantintcrpen(iua,&colliquias ab angulisparietum, 49
adangulos tignorum intercuirentes. ItemafleribusftiUicidiorum in medium complu-
uium deietSus. InCorinthijs ijldemrationibus trabes ,Sc compluuia collocantur.fcd a parietibus
trabcsrecedentcsincircuitionemcircacolumnascomponuntur. Tetraftyla funt.quse fubieftis fub
trabibusangularibuscolumnis.&utilitatcm trabibus,&firmitatempra?ftant,quod neque ipfarina-
gnum impetum coguntur habcre, nequeab intcrpenfiuis onerantur. Difpluuiata autem lunt, in qui-
bus deliquiac arcamfuftincntesftillicidia reijciunt. Harc hybemaculis maximasprarflantutilitatcs,
quod compluuiaeorum ercfta non obflant luminibus tridmiorum, fed ea habent in refe&ionibus mo
leftiammagnam,quodcircaparietesftillicidiadefiuentia continent fiftulx.quz non celeriter rccir
piunt ex canalibus aquam defluentem . I taque redundantcs reftagnant, & inteftinum opus , & paric-
tesincisgencribusidificiorumcorrumpunt . Teftudinata ueroibifiunt, ubi non funtimpetus ma- jo
gni,& in contignationibus fupra fpatiola redduntur habitationibus.

Cum ea nobis expofttafint, qux confidcrare oportct ,priufquam adjubricandum accedamus, tam ratione,

partiirmytratlitsq; cceti,fecunditm quem difponere xdificiafolemus,tam ratione proportionum,& menfnrarum

ad quas ociilos connertere dcbemus , tam in libera , qitam in coatla difpofitione : iam orditur pr&cepta tra*

dere, <$• commenfus sdium prittatorum ad e.ts partcs profpiaens, qus digniores in sdibus habentur,fhe com

rmmesyfiue proprixfint , e.tsq;adperfonarumconditiones accommodat . Initiitmhitius tratlationis eHab

iUis partibus, qux primum fub afpeclum cadunt,nam & tertio uolitmine cum de templis ageret , ab ijsformis

( ut dixi ) initium fnmpftt , qux afpednifiatim offcrcbantur . Quodigitur in prittatis xdtbm nobis primura

occurrit,efi fpecies exterior tecli ,fecundttm qttodab eo piititix, nnbresq; caditnt , cjr locusin qitem nnbres

cadunt, idefi compluuium, & implituium ,nec ratione carct, ab ca re ordirj, a qua prima totim facia cerni- C*

tur,&

S !£ *jc "T V^S.

■ irr

• tur, & modum reliquispartibm imponh,atqite eb magis', quia contignationis ,&materiationis lotius irife*-
riorisprAceptafuperius traditafunt, qitemadmodum uolumine quarto explicatum efl. Ouare &illud erat ne-
•ceffe oflendere, qitod ad teclorum, columnaritmq; exteriorem ajpetlum pertinebat . Hoc\igitur toco afpe&us,
frciesq; tetlorum exteriores , & earum genera docet. Caua xdutm uocat buiufmodi loca,fnnt enim tanqimm
caua ipfarum adiumpriuatorum . jLuLts Grsci loca muris circumciufd-^r in medio fine teclo itocare folent,

^A. tetraHylon cauum adium.

• F. celU.

h°

10

i

■£©

\

/

A

/

\

*

;..'

.,

^iSSSHSffil

i£_

Mm, i^m:^^ fe^ a a

|a. M*^;'*!»®®* A'v

5b

noscohortes,&cohortilia,&ingreffus.. Cohortilia quidemfub dio: ingrejfus, aitt introitus te&os . Cautm *
■nedium igiturparseslprimaria, in quam ( ut aitAlbetius ) tanquam inforum commme, alia minora adium-
membra concurrunt, & quemadmodum in urbeforum, eSr partesfdro coniunElx,priores fltnt ", qitx ad afpe-*
4o ftum queruntur; ita in &de, qux tanquam parua chiitxi eft,primo~ad eohartem) & <aiuiiunl rejpieimus,cui
' . • • . ampla

irt

l t B t K

Mmpladreaaperta,&parataadonmitdati<r. Causdiorum nomina auta more gentium , aut aformafn-
tnuntur . jt»'u\ quo<jue nominantur ,fedaliaratione,nam caiudium dicitur ratione illius partis , qus. eil
fub diuv, & in medium impluit. Mrium uerb, ratione illius, qus teila efl. Quinqnefunt Cau&diorumgcncra,
duonmimagcntiimconfuetudmfumiintur.Tnfcanicic>nfcilicet,&Corinthiitni. Tria abipfa forma hch
jmnantur. Simplicins attcris genus Tufcanicu esi,a quoforte atrittm nomen habuit . in Tbufcia cnim Mrkn-

B. Tufcanicumcauumadium. E. ceW<£.

D. interpenfiua*

rr^— Js^^i'-*"'''^'"' •■' "vvyv"'""*'''-

^fe^^m^^8^™

»?:e» £zl

ft$ii^::^\7ikMt&$ © ® ©

to

2,0

5*

40

5»

fespopuli erant, a quibus atria ditla Varro teflatur . Quare non auderem ego affirmare atriutn ab atro culinA
colove dict, quoniam decor non patitur eant partem, qus. maxime erat in promptu , & egregijs operibus or~
nandebebat,alrameffe,&fuliginofam . CaiudinmigiturTufcaniatmeiijinqito trabes,qu£pcratrjjlati- €9

tudinem ^

S E X T V S.

**$

tudinemtranfeunt,fujiinent afferes, & tigitta qusdam ab angulisparietum ad angulos tign orum interclufa, &
pendcntia, ut inde in canales imbres defluerent. Erant quatuor trabes primarix , in qttibus incumbebant ali&
paruatrabes, qit£ a Fitr.interpenfitta dicuntur , quoniam inter aliaspendebant, cir proclinata erant , b.t ab
angulis parietum adangulosminorumtrabiumprocurrebant , ex uno eorum capitc trabecuUfirmabanturt
exaltero angulis parietum innitebantur. Erant poilmodum ajferes , morettos nos appettamus, fupra quos te-

C. difplv.uiatum.

Q

guU, imbricesq; ponebantur, & in cauum xdium, impluuiumj; aqitam demittebant . Quod uero Vttr.mter*,
60 petifimeaetfeintt:lligat,qucediximus,&nonfulcra slillicidiorim , uidetur ex ifs uerbis,qu£ infra dix;t,

quando

"4

L~ 1 ■: BiZl^

tjuando ait £ neque ah interpenfmis onerantur. \ Interpenfiua ergofupra imponebamur,& bneri erant in <edi-
fic iis, undefulcra ejfenonpoteraut. Cauxdia buiufmodi nullas circum babcbant porticus , compluuium fim-
plicifsimum babebant , & quia multum prominebant , ideo longe aqnas arcebant , & in impluuium dcmitte-
bant. Secundumgenus Corintbium nominatur, ncc differt a Tufcanicogenere , quatenus complumum ualde
prominebat , quemadmodum in Tufcanico. Sed boc dijferebat , quomam trabcs ab atrij- latitudine traictt*

D. cau&dium tefludinatum.

T. Ittmen.

- ■ :.^- .^

JX.

i/mh ]sm% iJI!i"!'i;i!

- •■-'--

,.■...,... ,.,,., iiW//Wi^

■-.--■■■■ gggESSI

M

-i =

— ii

!•

*°

,3*

•-*•

5«

columnis imponebantur , qu£ circitm cau&dium erant difiofite , quemadmodmi in cau&dij uesligio . Oele-
mentum oflendii. Tertiumgenus e(l tetraflylos nominatum , a columnarum numero'; eftautem bdcgenus fir-
mumfatis, fed non habct interpenfiuorum onus. Tuto ego non nimis amplumfuijfe buiufmodi caumdium , nam
cum quaternis columnis tantum conftet, €4q; in angu1iscoUocentur,fi longum nimis , & latum fuiffet, inter- <?•

columma

10

20

S E X T V S. 2lj

eolumniaualdeinterfediftantiafuijfcnt , opttsq; nonbabuijfet eamjirmitatem , quam-dicit Vitrit. Qttartum
genus dijpluuiatttm dicitur, eo quod dijparatis , & diuaricatis trabibus, qttx. dcliqttiteducuntur,confiet , im~
bres addun partes demittente tetlo , dttos enimidgenushabet imbrium cafus ,alter in camdium, alter in
partem exteriorem . Habet uerb genus difpiuuiatum , unde damnum Jaccre poffit , nam aqua per canales
Jluens, non potefl celeriter in fiftulas fubietlas defluere, unde infiftularum orifit ijs rcdundat, & reflagnat,^
per parietes defluit, fubgrundia, &feneflras , & materiem omnem corrumpit , in quanm rerum refetlione,
maxima eH difficuitas. cxterumid habent commodi, quod tricliniorum lumina non impediunt , qnoniam non
nimiumprominent , fed leniter pendent. huiufmodi cauxdiacircumitallata erant ( utputo )panetibus <edis,
in quibus feneflrra, & iantm erant, atque areafub dio erat . Quintum genttsteslttdinatum dicituraforma;
erant tetla in quatuor partes deuexa , habebant enim ex quatttor lateribus imbrittm cafus , &flillicidia.
Hxc arbitror tetla fuijje, fupraq; aulas, & conclattia ampla habuijfe , contignationesq; pulcherr. mis cblu-
mnationibus innixas,& ante ianttas Jpeciem ueftibulorum & atriorum egregiam pr&flitiffe, nemo cnim uitat,
qitin&atriaillosadituanteUigarrius,op!ts enim eft , ut qui harum rerum rationem tenereueli: ,ut mente,
anbnoq; uoluat quid ejfe poterat , quis ufus, quafpecies eorum conueniens iudicari debeat . Schemata horttm
poflta funt, in qttibas refpondentes literas appofuimus, ut quid qiaeque innuant , oftenderemus . Sed Coririthij
diagramma ,in prittat£<edis defcriptione collocauimus.

De atrijs, & 'alis,& ' tabliniscumdimenfionibus , ^fym-
metrtjs eorum. Cap. II II.

Triorvm uerolongitudines,&latitudinestribusJgeneribus formantur; &|primum ge-
nus diitribuitur,uti longitudo cuminquinquepartesdiuila fuerit, tres partcslatitudi-
ni dentur. Alterum cum in tres partes diuidatur, dua; partcs latitudini tribuantur. Ter-
tium utilatitudoin quadrato paribus lateribus defcribatur,in coq; quadrato diagonij
linea ducutur,& quantumfpatium habueritealineadiagonij,tanta longitudo atrio detur. Altitudo
eorum quanta longitudo fuerit quarta dempta, fub trabesextollatur,reliquumlacunariorum, &ar-
cx fupra trabes ratio habeatur.

Quoniamfimul atrinm, & cauadium inteUiguntur , nonputo alio capite hniv.fmodi tracJationem ejfe diui-

3 ° dendam, quod etiam loquendi modus oftendit,cum dicat. \ ^itriorum uero longitudincs. \ ^itrium enimfta-
tim ab interiori ianua introeuniibus occurrit, continetq; aream,in quam colletca ex omni tecio pluuia defcen-
dit. Tetlum autem atrium eft , in medioprimariam ianuam habet , cuiprojronteianum. adperiftylia inducen-
tesfunt,aditusq; quidam ad ioca,qu£ tablina dicuntur,pcr quogaditus iter es~l ex tablino inperiflylia,quem-
admodwn infi-a exponemws . Habet atrium dextra, acfiniflra alas, qtt£ Gr£ce pteromata dicttntitr . Qgod
uero atrium fit primum &dificium , quod ab tnterioriianua introeuntibus occurrat , oftendit Vitru. Capite
offauo huius uoluminis , cum dicit , \ Atria in nrbe proxima ianuis folent cffe. \ Ouod autem atrium tetlu
ejfettfimiliter fuperiori capite irmttit, cum dicat, \ Trabes in atrij latitudine traieffas.\ Quod demitm a tyiu,
<&• cau&dium idemferefint, pari ratione inferius Jignificabit , cum .dicet. f loca ejfe qit&dam m &dibits com-
munia, qnibusetiamintiocatifuoiitredepopulopojfitntuenire, idejl ueflibula , caua &dium , periflylia, qu<cq;

4° eitndemhabercpoJfmtufum,l &fequitur. \\gitur his qui communi funtfortuna,non neccffaria magni-
fica ueftibula, nec tablina , neque atria. \ ecce quod hic atria dixit ,&non caua adium, ficutfitpra. Sym-
metria atriorum triplici proportionumgenere explicantur , prirnumgentts ei~i,cum dtrij longitndo inpartes
quinque diuiditur, ■& ex tis tres latitudini dantur, utfit proportio fuperbipartiens tcrtias. Mterum esl, cum
ex trtbtts longitudinis partibus dux latitudini tributtntur , undefefquialtera comparatio emergit . Tertium
genus eft, cttm longitudini datur diagonia quadrati latitudinis, ita utfi ex ea qttadratafieret longitttdo , dupla
quadrato latitudinis. Sedanteqttamueniam ad harnmpartium expofitionem , afferamquA aVlhiio cap. 2.
Librttrigefimi quinti dicatur , uidetur enim ad rem fkcere , ut <£r atriorum , & tablinorum ufum cognofca-
mus :fic enim ait . Imaginum qttidem pi&ura qudm maximc ftmiles in xttum propagabttntur fiiune : quod in
totum exoleuit . jlereiponuntur clypei , argentexfacies furdo fignrarum difcrimine , slatuarum capita per-

50 mutantur , uulgatis iam pridemfalibus ettam carminum . jLdebmateriam malunt conjpici omnes , qttdtn fe
nofci. Et inter hac pinacotheca-s tteteribus tabulis confttunt , alienasq; ejfigies colunt , ipfi honorcm nori, nift
pretio ducentes, utfrangat b&res,furis detrahat laqueus. Itaque nullius ejfigie ttiuente, imagmes pecunia, non
fuas relinquunt : Iidem paUHras athktarttm imaginibus, & ceromatafna exornant , & uultits Epicttri per-
cubicula gefiant, ac circunferunt fecum . T^atalieitts uiceftma Lttria facrificant, fer'asq;omnimenfecu-
ilodiunt,quas icadas nocant , hi maxime , quife ne ttiuentes quidem nofci uolunt . Ita eslprofedb, artes de-
fidtaperdidit : & quoniam antmorum imagines nonfnnt , negligitntitr etiam corpornm . ^literapitd maiores
in atrijs h<e erant, qttajpeclarentur , nonjigna externorum arttficttm , nec &ra , aut marmora. Exprefti aera
uttltus fmgulis difponebantur armarifs , ut cjfent imagines , qux comitarentttr gentiiitia funera, femperqi
defuuclo aliquo , totits aderat familix eius, qui ttnquamfuerat, popuhts. Stemmata uero lineis dtfcurrebant.

€0 ad imagines pitlas . Tablina codicibus implcbantur ,& mowtmentis renmi in magiftrattt geftarum. Mi$

foris,

n6

L 1 S 'E K

foris, & circa limina animorum ingentium imagines, erant, ajfixis boftiumjpolijs, qtis. nec emptori refringere
licerct ; triumphaban tq; etiam dominis mutatis ipfic domus , & erat btcc slimitlatio ingens , exprobrantibtit
tcQts , quotidte imbellcm dominum tntrare in alienum trtumpbum. Ex allegato capite Vitruuianx leCtionis
fenfus oftenditur, apparetq; qtiod tn atrio tabltnum erat, imaginesq;, &flattt.c . pariforma Ouidius jlinorutn
primo. Eicgia oclaua,inquit. T^ec te decipiant ueteris quinque atria cxrx . Cum uellet oflendere antiquamt
& confirmatam nobilitatem , cui nonfatis effent atria qumqtte , in quibus matorum imagines collocarentur.

O. cauum adium. T. aU. Q^ uiridaria. T. uefltbulum. Z. bafilica. T. tablinum.

40'

Vfus igitur atriorum, &partitm quales funt aU , & tablini , ex prxallegatis authoribus facile excipitur.
Vt igitur ordine procedamm in atriis defignandis , & fymmetrijs eorum dijponendis , ait , qudm primnm ad
ichnographiam ejfe ueniendum , & lineis atrium defcribendum ,fecundum longitudincm > & latitudinem , ea 6»

proportior.e,

S E X T V S.

2:7

proportione, quam eligere uolumus ex Vitr.fiue unius quadrati, & dimidij,feufecundum diagoniam lineam,
ftue demum unius quadrati,& duarum tertiarum . Sed nos hoc locofefquialteramproportionemfumpfmus,
titpatetex litteris a b c d. IndeaUdefignantur,qu<cfuntdextra,acfinislratantum,&funtporticus,
uei columnationes , & quia pendent aproportione longitudinis atrij , ut cum ipfo atrio reffiondeant , necejfe
eflfcirc , quotpedes longum atriumfieridebeat . 'hfos igitur hoc ueftigiopedim otluaginta longumflatuimus
atrium, ideo fub cam regulam Vitruuianam cadet,quaponitur atrium ab otJuaginta ad cetumpedes inpartes

OKJHQGBvATHIjI DOMVS TPJVjiTjiE.

I»

ZO

3°

4°

50

quinqueper longum partiri, ex quibus una dabitur alis. pars enim quinta otluaginta in duxs cdquas diflribui-.
tur partes, dimidiumq; dextrs, , & dimidiumfiniflnx, tribuitur aU. Sed in hacfumma non ponitur columnarU
craffitudo, namque al<e anguslx nimis ejfent . oilm igitur otlo pedibus conttabunt in latitudine,namfexdecim
quinta efl pars o5iuaginta.^Atriu ergo in uesligio,et ichnographia noftra longum eritpedes otluaginta, latum
quinquaginta tres, & pollices, quatuor habebit alas latas pedes otlo dempta cotumnarum craffitudine . JlU
titudo uero atriorum eadem in omnibus , idefl eodem modo excipitur , nam demitur quarta longitudmis pars ,
(o reliquum datur altitudini, ideft afolo ad trabes, quA ett tefti catena, qu<e arcam, & tettumfuflinet. demendo

T tgitw

8it

l 1 B E H_

T J B L t 7{ V M

— ! - I -l

n

Vc'

.WMS

'""1

«■

i^itur iiigiuti c.\ ocfu.i£int.i rchiujuiintur fcx.i^iut.t prJc\,c\ kk pcJihu* ft I 4RNM factcnj.i cfl coliinvi.irnm.
'epiflvtii, npbwi » crcoron.c.ilntuJo . ddbimm (guW coUimn.trum .tUitndtm cum c.ipnnlis ,c- fbiritpedes

tify »•' iiinn.ni.t^int .1 , titmpoUu ihus .ju.ituor , rcU.ju:tmfipcrioribit\ mcmbrts fror.il. t p.trtc Jislribuctur.
T^cc cfl MIM mncmitr t.int.im coiumii.irum .iltituJincm: it.i cium ,cJ:um tll.iriim .impUluJo rc.jinrcb.it . pPO 40
pi i.i.j ; il\i\ cll .illititJo, c lonyluJo . rinlcfttr.tiiti.ulnit ). -tlt.i .itrt.i | c~l'ir^.. ttrbi fONgtf p.itcfcunt.
ticc cl\ .juoJ ra cnfcim 0M .1 Vlimo diciintnr dc lux 11 Vyom.inornm tn tdibnsfkbrn Jitdis , hbi 0 ; >'-. c ■> '7.
& ijti.im 1 opnwc WuJxu ' /'/>'<> ; . C" -1 > dc .«//(' . ;//«./ fjwni 1//. .im.ut tcllimonutm fhci.im .iltituJinis coluni
11.11 u,.jiioJ.f.iil.j; .iJcoron.tm tc'li cri^cb.inlur. Qho4 vUnuiwiit. Vcrn c(lo,indnlfcrtnt pitblnh uolupt.itibm,
eti.im nc t.u uc> imt NM > MMtf c.iriim, .tl.jiic .iJco Juo Jc .jit.ulr.i^cnii pcJum ! ucuUci m.irmorts m .Urw Sc.mri
colloc.ui, ncc il.imilluJ, OCCnUeq; fhtiumcil,f.ili\ J.ni fibi J.imniinfccit cyt rcJcmptor clo.ic.iiitiit,citmi»
"pjl.ttiumj\tr.ihcrcntur . 1 1 ht\ ucrhis ^m.jiiit BMMM ) cln crc polfumus, ^~ inicll^ci CjitoJ Jiruto thc.iti 0.
pcr mcnfcm ftfh ( IMMM »'■* > MW "' .ilrium Joiuu\ S< .iuri tr.mll.itxfucrint. . lhituJiiic\ lytnr coliimn.nu
NMfM ''■"". & idco 1 itr. mfr.i Jnct . ) lr.ihc\ limm.irc\ .il.irumit.i .ilt.is cjfc , ut .iltitnJnics LititiiJmibus
fint Mw/(| , i l.itituJintbu\ /."///. ct .-.triorum. lltnc rtl .jiioJ .ifrium cum fit l.itum pcJc\ t: c\ c~ «NOMM ■ S°
ttnt.tciiui trirntc p.iri r.ttionc .1 /><•/>,>] y/«> ,iJ pl.innm pcJc\crunt «MNfMfMM trc\ 1 um tricntc . 1'itru.
uoi .it bat lr.ibc\ limm.irc\, pnmo nt 0UcnJ.1t non fmfft .ilru 1 oluinnis tmpojitos ." . :is, JcmJc .juoni.im jiint -
les lunt Umm.irihin t.inu.irum . llx< i^ilur tt.i tntcUi^crcni.

/\ 1 1 s dextra»t< Gniftra latitudoicum (it .uri| iongitudb ibtriginta pedibuiadpedeaOuedraguKii
«x tnii.i partedui conil 11 11.1t nr . aI> quadraginta id pedei quinquiginrt longitudodiuidttut inp.tr-
tr< tirs . & dimiditin , e ■ hii um pan ttti detut . Cum lutem eth longitudo .il^ qoinqutgiott pedibui
j>l feMginMiptrtquirti longitudinUaliitribuitui . r\bpedtbutiexaginti id odoginta . longttudo
diuidatui inquatuoi partei»& dimidiarntei hii unapara Bitalarum latitudo . iVbpeoibui o&uaginta
4>l pftdeicentumiinquinqueparteadluira longitudoiuftam coniUtucrii latitudtnero iMrum . I rabea

ciium luniiuiTs it.t .ilt.f i'oii.uuui, ut feltitudinci Utitudinibui (UU toualea, 6*

lloc

S F X T V S.

>l»

T^ F i\0 H,T t.

HTJ Vj^U i

Hor iVr> mirm.ulmodnm , c'r altj\ ptii; IbtU .uliciit» . dct,;t"/io , n'r pnmiriio propintiommt w.r \ iiii.i < f)

w/f/ic. QuodflqidseA ijsregulUi qmu voluntlnetertlodedifitustr<itiocln4rliioluerH ,tt<MrahdamuimcofH

p.ir.Utoniim (oyno\(Cl ,rlJcfliliiK/;iH( liiidit»! ,i/iicni jhi inllt . Siimm.i cil ,,/K.inlo imnii\ ,tl, 1,1 lonyt fiinl ,
40 l.tnio m.tto) rm proju» l i„nrm 1 .tdcrr 111 l.ttil itdinrui .tl.n iim . i\.imjt j» opoitiour\ .1l.tr11111.il > kou/ii wiiio, »1,1
tmnt»r\ r\\htl ,.tuviil.rui>m\.ilxnidr>iiititf ,nn iifiim h.ihrrrnt ,nr, \\>ri irm . hx< /,///<. nol.i >rii, ,o„\tdc
rann!'it\ cntnt.

Tablxnoi (llatittidoatrijerit pedum ulglnti 1 rjcmpta tertia ,elui fbatlo rellquum tribustur • Sl

erit ib pcdibui triglnta adquadragintiexctrij latitudinc tibl dirnldiumuibuitur, Cumiutcm

abqutaraginta ad iexagintaj ititudo diuid uui ln pai teiq |UC|A c* hliduai bibllnocontribuAturi

Noiiciiini.itu.i m.noi.i ( 11111 iiniioul>ir. i il.|< 111 |>olluni Ii.iIxk lyinniciil.il inn i.inonc. Si < nunliia-
ioriiin lyitinutiij'. iitcinui in iniiioiiKiis. nc(|iic t iKlin 1. ii( (|uc il.r ntilil.ilcin |>oi( iiiiii li iln ic.

///// (/(( l.tr.iltini /i/ (in>triit\.,tiivit\is riitiu .il.r ndditnttn , c/ t.ihlni.t imtcmi\t.im //•/•/ icm h.thrnt .1 inniioii
proprtp. lltimin prt>poillonihux,tdr»dlt Itltr ctl.tm. SlN .iutcni iniiioiiini 111 in.u< II 1 1 » 1 1 •- ut< 111111 .n.illi.
.5° & iiiini.ini.i i 1 1 1 1 1 •- (iciiiiu mciiiln.i.

1 \cu1pl0 ju hot . si proportio .ihirniH , </n,c futti inatriji oltoginta pedet longit , qtuttH fmu.i
longitudiitispari . SwtuttiA tnalismetiendii atriorutntorumtqtutlongafitni pedei trigintai < ertt al * angu*

iixmmiwrunt .</ttii)l,i tmmp,t>\ Irtviul.i \>rdi(»i ,\r\ prdihn\ t oiilt.tl .,/tt<»nni dimdiiim /// prd,\ l>c\ .
I "(//• iin.imurU.i , ,■■'■ tiivii\l,t r\l .il.nimidnhihntt» . ( ontr.t \t \itm.Uii) \»<>\>o)ti<> ,il>if lonvi jxdo liiyml.t
addi\tfiliiicnd,ti ,il.t\ ,tt 11, hmyj jiulr\ 01 lovnu.t, //./// c ■// • ', mim.tnr t.thhmtniertt .n,tmtr,ti.i\>.n \ oti<>

gtntapartumdabitur alij,nanquelat#eruntpedei utyntifeA pdUcet oBo.boi efifinguU pedei trtdecint

«jr triciilr.\>.ii 1 r.monr m t.ihlnih l<> ii.nidi c.l/ \»»\»» 11» 1 t>mirntrn\ <tt > n» um l.tltt ndtnt . II ,/tt< m.idmodiini

111 atrio longiori minorp) tportlo fumebaturinalii diuidendis%ita tnatrioUtioriJktnitUi mu»» proportioin

l.ihlinn drform.ind». I '■', 1 r ,th .ilrio hito pedti itiymti drmpta i< ; 1 1,1 1 rhi/ititni \n<> l.ttitiidmt t.thlim doltir. cn
•Ca dbalriolttiQprdci triyjiitaadtju.utr.i^mt.ijumuur dtiindium , ci "'« quadragintit <td <$Q.latltndo diuiditUl tn

1 1 piirtct

19

2©

iio L l B E \

partes quinque, & tx bis dtu ublino contribunntur . Quis cfl igitur , qui non uidcat phs ejfe duai tcrtias
quam dimidtumfplus dimidium, qudm dua quints, * Cum hxc igitur itafint confideranda,inqnit Vitr.

Jtaquegeneratim magnitudmum rationesexquifitas , & utilitatc&alpc&ui confcribendas putaui.

Vtiittati feruit alarumlatitudo, nam fi anguflx funt , ambulationes impediuntur.Tablinum quoquein quo
fiatuatnaiorumponebantur,&armaria,fianguflumfit,caretufu,fiuaftum ,& amplumcaret uenuflate.
nammre uafla diflbluitiar uifus,in anguflaoccupatur •.. Si tablinum ab atrio longo pedes uiginti fumptum ha-
bucrit proporttonem atrtj longi pedes fexaginta,nullum ufumhabcbit.oilo enim pedibus conflabit latitudo
eiusfi qninu duxfumantur. contra tterofi proportiopermutetur, nimis uaflum erit. nam cum dme tertix con-
fictilLzproportio,tablinumeritpedi!mcj!taJraginta,&offendetur ajpetlus, cumexatrio in tablinumpaulo
minns atr.o ueniendum erit. Longitudo tablmi ex a'ru proportioncfumatur.

Altitvdo tablini adtrabem adiectalatitudinis octauaconftituatur. Lacunaria eius tcrtia lati-
tudinis ad altitudinem adieda extollantur .

lablinum igitur noflrx icnograplm altum erit dux quinU latitudinis atrij , idefl paulo plus ped. Z2.
jltrium enim latum efl ped. 5 3 . unius tertij, altum pedes 1 z . unius oftaux , ad trabem , cui altitudini dabitur
etiam tertia pars Ltitudinis tablini,ufque adlacunaria,atque hoc modo expeditumerit atnum, alx,& ta~
blinum, qnantum ad commenjus, & fymmetrias eonrm membrorumjpetlat . Qupniam uero antiqui multa
atria,caua adium, periflylia, columuationesq; habcbatit, ideofkuces erant in eorum xdibtts , aditusq; ad illa.
mcmbra,& partes. Quare Vitr.inquit.

Fa vce s minoribus atrijs e tablini latitudine,dcmpta tertia , maioribus dimidia conftituantur.

Tauccs,aditns funt, & traieiiiones ex loco ad locum, nos andims uocamus . huiufmodi partes fuis orna-
mentis oriratiu fuijfe credendum cfl. Quiauero tabhnorum ufus inimaginibus maiorian collocandispojitue
erat, ideo ut conuenientt loco alt&ponantur, demonflrat Vitr.

Imagincs item altx cum fuis omamentis ad latitudincm alarurrrfint conftituenda:.

J^ps oilopedesaltasimaginesinortographiatablinipoJuimm,tantaenimesi alarum latitudo. J\cliqua
funtfhcilia, & regulis traditis libro tertio, & quarto comprehenfa.

Latitvdines oftiorum ad latitudinem , fi Dorica erunt, uti'Dorica : Si Ionica erunt, uti lonica
perficiantur. Qucmadmodum dethyromatis,in quibus quartolibro rationes fymmetriarum funt
expofita; .

jltque hxcfunt facilia ex quarto libro , & nos in orthographia regulas fymmetriarum obfernauimus.

Implvvii lumcnlatum latitudinisatrij,ne minusquarta.ncplustertia parte relinquatur; longi-
tudo utiatrijpro rata parte fiat. Periftyliaautemin traufuerfo tcrtia parte longiora fint , quam in-
trorfus. Columna? tam altae, quam porticus latx fuerint. Pcriftyliorum intercolumnia ne minus triu,
neplusquatuorcolumnarumcrafsitudineinterfediftent. Sin autem Dorico more in pcriftylio co-
lumneerunt faciendx,utiinquarto Iibro de Doricis fcripfi, ita modulifumanmr,ut adeosmodu-
loSjtnglyphorumq; rationes difponantur.

Impluuium locus eflfine teilo in xdibus, qtto impluere imber in domum poffit . cum uero de impluuio fit
mentio in atriorum defcriptione, fatis firmum argumenttm efl, atria, & caua xdium ad idem refpicere,ut ca-
*a tndium ratione impluuij. jltria rationc circumcludentis fkbricx dicantur , & forte atria ab atro colort
nonfumi,fedparui luminis,quod habebant,dici pojfunt.

De triclinijs, exedris 3 & pinacotbecis , & eorum dimen-
fiombus. Cap. V.

Ricliniorvm quantalatitudofuerit,bis tanta longitudo fieri debcbit. Altitudines
omnium conclauiorum,quaj oblonga fuerint, fic habere debent rationem, ut Iongitudi-
nis,& latitudinis menfura componatur, & cx ea fumma dimidium fumatur , & quantum
fuerit, tantum altitudini detur . Sin autcm cxcdrx,aut Oeci quadrati fuerint , latitudini
dimidiaadditaaltitudineseducantur. Pinacothecaeuti excdriamplis magnitudinibus funt confti-
tuendx. Oeci Corinthij.tctraftyliq; , quiq; Acgyptij uocantur, latitudinis,& longitudinis , uti fupra 5
tricliniorum fymmctria;fcripta;funt,itahabeant rationem,fed proptcr columnarum interpofitio-
nes, fpatiofiores conftituantur.

Haclenus de communibus tsdificiorttmpartibusfcrmo habitus eft, nunc deproprijs agit,quales funt ccena-
cula,thalami, conclauiaq; ,& alia ad ufum priuatum pertinentia. Huiufinodi partes nomintbus diuerfis
rtominantur. Triclinium, locus crat in quo caenabant a tribus flratis , letlisq; diftum , nam fuper letlos cu-
hito innitentes edebant, nontamen ibi dormiebant. forte Turcharum tjs,quos Majiabeos uocant,fimtles erat,
a numero letlorum dicebatur diclinium, triclinium, tetraclinium , & dccaclinium. Thilander multa retle ad
propofitum de triclinijs affert. ab uno menfie latere tantumflrati , m letlulo edebant . menja tripode fulcieba-
tur, quam mutabant aduentuferculorum, ita utprimis confumptis ferculis,menfa prior auferebatur,inde alia
nouis-dapibus referta afferebatur.fcemin* antiqua confuetudine fedebant. uiri cubito(ut dixi)nitentes flra- 6d

ti ede-

S L X T V S. nt

ticdebantcnnclauedicitur babitaculum omne fub una claui eonditfum. m oecis autemfiebant uirilia con-
uiuia. oeci qitaft babitationes dtcuntitr,nos Jtan^as dicimns, uelfalottos. Exedrafuniliter locus audientia no-
minaripotefl , item nojlro morefala. locus erat proximus uiridarijs , & hortis , afedibus fic diclus , in quo
etiam xslate inmeridie dormire folebant. Tinacotbeca locus nbi tabuU pitl£,& fcriptx, feruabantur .
Huiufmodi partes ,fcilicet exedrx, pinacothecA, & triclinia maxime ornata, magmficentiam, & litxum po-
tiusprAferebani, pitluris, colnmnis, fignino opere , marmoribus illuflria. Modo Vitru. omnium barumpar-
tiumfymmetrias tnm generalibus , tum particularibus praceptis explicat . Triclimaprimumexpedit, eaq;
ejfe dicit duorum qnadratorum , id efl longitudinem duplam latitudini . Ceneratim tiero omne conclaue ait
debere ejfe altum dimidio illius totiits , quod fit ex compofitione Iongitudinis , & latitudinis , nam fi latitudo

t0 fex fuerit pajfuum, longitudo antemduodecim componantur fex & duodecim , reddentnr 18. quorumdi—
midiumfnnt nouem . Qupdft excdr£ quadratxfuerint , altitudines erunt fexquialter£ ad latititdinem . Tina-
cotbecA uero ex maionbus debent proportionibus fitri, ex duplicibus fcilicet, & triplicibus . Oeci tetraflyli,
Corintbij,& oeci quijLegiptu dicuntur , tncliniorum proportiones feruant , fed quoniam in ipfis columntein-
terponuntur , ideo maiorajpatia occupare debtnt . Sed quidfit inter oecos Corintbios > & JLegyptios difcri~
nunis declaratur.

Inter Corinthiosautem,& Aegyptioshoceritdifcrimen. Corinthi|'fimpliceshabent columnas»
aut iu podio pofitas» aut in imo , fupraq; habent epiftylia coronas , aut ex inteftino opere , aut albario.
pra:terea fupra coronas curua lacunaria ad circinum delumbata . In Aegyptijs autem fuprajcolumnas
cpiflylia , & ab epiftylijs ad parietcs , qui funt circa,imponcnda eft contignatio . Supraeam coaxatio>

10 & pauimentum lubdio,ut (it circuitus. Deinde fupra cpiftylium ad perpcndiculum inferiorum colum-
narumimponendj» funt minorcs quarta parte columna:. Supra earumepiftylia,& ornamenta,Ia-
cunarijs ornantur , & intcr columnas fuperiores feneftrx collocantur . Ita ba(ilic3rum ea fimilitudo,
non Corinthiuium tricliniorum uidctureffe.

Oeci Corintbij columiuts habeant propt parietes , & fimplices. bocefl unius ordinis , nullisq; alias fuper-
pofttas habebant,qii£ columnx ant flylobatis,& podio imponebantur , aut in imo, idefl fine podio flatim afolo
collocabantur. Supra columnas epijiylia erant , coron&q; , ea ratione fktl£ , qitA in curia fieri debere dixi-
nms exinteftino, uel albario opere. Supra coronas curua lacunaria non ad femicirculum,fed ad circidipor-
tionem,nos remenatos appeHamu-s, erant enim ad circinumfed centro longe inferius collocato , qnam dimidiii
drcinationis poftulabat . SedoecijLegyptu parietem habebant circum, & interiores colummnas apari—

30 tibus dtftantes . qitemadmodum in ba/ilicas uidimus . Supra columnas erant epislylia , & coronA ,jpatiaq;
inter columnas , & parietem babebant contignationem ,fupra quamfatla tignorum textura ,fet7iles tabul<e
Jlemebantur. clauisq;figebantur,& tanquam pauimento fub diofubflrata coaxatione illa ad deambidationes
circum oecos accommodata erat ,fttpra cpislylia aluts columnantm ordo, inter qnas feneftrx bafdicaru more
collocabantur , undc lumen oecis ueniebat. Lacunaria nero , quoniamfnpra epijtylia ,& coronasfecundi or-
dinis ponebantur,altitndinem miram prxferebant . Vfus autem adjpeclanda conuiuia > & cboreas , aliaq;%
qnxin ijs oecis fiebant, magnus erat, ita ut tricliniorumjpeciem, & dignitatem excederent,ZT bafilicispotuts
ejfentfimiles, qudmpriuaicrum gdibus.

40

T>e Oecis more Gr&co. Cap. VI.

Ivnt autcm'etiamnonItalicarconfuetudinisoeci, quosGncicyzicinus appellant. Ht
collocantur ipe<ftantesad (eptentrionem, & maxime uiridia profpicicntes,valuasq; habct
in medio . Ipfi autem lint ita longi , & lati, uti duo triclinia , cum circuitionibus inter fe
fpedantia pofsint efle collocata. habeantq,- dextra , ac finiftra lumina fcneftrarum ualua-
ta,utiuindia de te&isper fpatia feneftrarum profpiciantur,altitudines eorum dimidia latitudifiis
addita conftituantur . In his £ dificiorum generibus omnes funt faciende carum fymmetriarum ratio-
nes, quxfineimpeditionelocifieri poterunt. Luminaq;parietum altitudinibus fi non obfcurabun-
tur, taciliter eruntcxpiicata, (inautemimpedienturabanguftijs , aut alijs necefsitatibns , tum opus
50 erit ut ingenio,cv.- acumine dc fymmetrijs detractiones, aut adieftiones fiant , ut non difsimiles ueris
fymmetrijs perriciantur uenuftates.

Oecos ttocarem magtia triclinia, & triclinia paruos oecos, illa priuatis, hos publicis xdificijs deiicatos , cu
ttero difcrimenpofuerit Vitr.inter Corintbios oecos,& jLegyptios,ponit confuetudinem crMorumin bis
oecis conslruendis. Quanquamuero uidetur Corinthios oecos Cr£cos ejfe, & ^iegyptios aGr£cisuf:trpatos,
& utrofque ab Italis etiamfumptos : arbitror tamen ego oecos eos , de qttibus modo agitur, Cr£c£ tantum
confuetudinis, & non lta\ic£extitiffe,& a Mileftorum oppido in Vropontide Cy^ico nominatosfuiffe,adfep-
tentrtonem uerfi uindaria projpiciebant, in medw ualuas habebant , duo trichnia cov.tinebant , & ambula-
tiones circum trklinia , qu^Jibi oppofita erant,&ab eorum leclis per feneslras,qit£ dextra , & finislra lu-
men immmebani, loca wdebantur uirentibus arboribus confita, platanones , pomaria,& horti, eorumfym-
€0 metri£ apert efittis a Vitr. ponuntur, cum dijpofttio libera eJi,alioqmn necejiitatt cogente ingenio & acumi-

T 3 nede

I*

20

iil ~L l B E ^

ne de fymmetrifs dctrahendum , aut adijciendmnmonet Vitr, qHcmadmodumfuperius alibi in multis operr

busfai endifm cffe docuit .

oAdquas ccelt regiones qu&fy adificiorum genera fipefiare debeant,
ut ufiut, & falubritatifint idonea. Cap. V 11.

Vnc explicabimus quibus proprietatibus gencra xdificiorum ad ufum, & cceli regiones
debeant fpe&are . Hyberna triclinia , & balncaria occidentem hybcrnum fpec"tcnt , ideo
quod uefpcrtino lumine opus eft uti: prauerea quod etiam Sol occidcns aduerfum ha-
bcns fplcndorem, calorem rcmittens, ctficit uefpertinotempore regionem tepidiorem.
Cubicula, &bibliothecx ad orientemipcctaredebent ,ulusenimmatutinum poftulat lumen. Item
in bibliothecis libri non putrefcent. Nam in his , qua: ad meridiem , & occidentem fpectant , a tineis
& humore uitiantur, quod uenti humidi aduenientes procreant eas,& alunt, infundentcsq; humidos
fpiritus, pallore uoluminacorrumpunt.Tridinia uerna,& autumnalia ad orientem :cumenimpra>
tenta luminibusaduerfusSolisimpetus progrediens ad occidentem,efficit eatemperata adidtem-
pus , quo opus folitum eft uti . Acftiua ad leptentrioncm , quod ea regio ( non ut reliqux , qux per
folftitium proptercalorem efficiunturarftuofxjeoquodcftaucrfaaSolis curlu,fempcrrefrigerata,
& falubritatem , & uoluptatem in ulu pixftat . Non minus pinacothecx, & plumariorum textrinse,
piftorumq; officina:, uti colores eorum in opere , propter conftantiam luminis > immutata perma-
neant qualitate .

Maxime refpiciebant antiqui ad dccorum , de quo nos primo ttolumineplura. fimiliter &■ diflributionis cu-
ratn babebant , ut rerum ufui inferuirent. binc Vitr.hoc capite de us agit, qu<£ ad ufum,& commodumperti'
nent, fequenti ucro refpiciens adperfonarum dtgnitatetn, ea,qux decent,abfoluct. Quanquatn uerb non omnia,
qu&ad ufumparari poffunt Vitr. profequitur , tantum tamcnluminis affert, utpufjimKS ingenio, tgracumi-
ne prouidere qii£ ad ufum reliquarum rerum enmt neceffaria. Docet igitur ad quas cali regiones , qu&q; adi-
ficiorumpartes fpeilare debeant, ut ufui, & falubritati fint apt£. Canaculorum alia aflitta, alia hyberna,alia
mediaflina. jteftiua aquam , cjr uiridta pofcunt bortorum. Hyberna teporem,&focum, in utrifque amplttu—
do, hilaritas, & lautities . Lautiffimum efl canacttla non eadem habere xftate, atquc bruma; & iuxta bt-~
cullum, non oportet ingenunm hommem deterwrem in forte cffe , quam grues , atque hirundines. Mediaflina 5 •
canacttla fmtyin quibus autumno, & uere canamus. hxc ad orientem debent fpeclare . pitlores ^qnalitatem
lutmnis defiderant, item & qui acu pingimt,fiue fimpltcitcr,fiue tomento confaraantyut ufunhquosrecama-
toresy & imbotitores nominamus, quos latim plumarios uocant ; & ij , qui in Flandria mantilia texunt , &
aulM, quos jLrai^s dicunt, defiderant enim xqualitatem luminis , & conflantiam, ut uere,quod uerum eil,
imitentur, quare eorum offiana, ueltextrins. adfeptentrionem uergere debent.

E)epriuatorum,& communium tdificiorum proprijslocisefge-
neribus , ad quaficunque perfionarum qualitates con- ■

uenientibus. Cap. V 111. 4°

l-Pvj^jy] ^M ad regionescoeli,itaeafuerintdifpofita, tuncctiamanimaduertcndum eft,quibus
IjTaS/^UiJ rationibuspriuatis a:dificijsproprialocapatribusfamiliarum,&quemadmodum com-
lAoiS^/l muniacurncxtrane's xdificari debeant. Nanquccxhis, qux propriaiunt, ineanoneft
fiifSSrrfyJ poteftas omnibus introeundi , nifi inuitatis, qucmadmodum funt cubicula, triclinia.bal-
nca, cxteraq; , qua: eafdem habent ufus rationes.communiaautem funt, quibus etiam inuocatifuo
iure de populo poffunt uenire, ideft ueftibula, caua xdium , pcrifiylia, quxq; eundem habere poffunt
ufum . Igiturhisqui communifunt fortuna, nonnecellariamagnifica ucftibula, nectablina,neque
atria, quod hialijsofficiaprxftantambiundo.quxab alijsambiuntur. Quiautem fruftibus rufti- 50
cis feruiunt, in eorum ueftibulis ftabula , tabcrnx, in xdibus cryptx,horrca,apothecx,cxteraq;, qux
ad fruftas feruandos magis, quamadelcgantix decorcm poflunt efle, ita funt facienda. Itcm fcene-
ratoribus, & publicanis, commodiora & fpcciofiora , & ab infidijs tuta. Forenlibus autem , & difertis
clcgantiora, & fpatiofiora ad conuentus cxcipiendos . Nobilibus uero , qui honorcs , magiftratusq;
gerendo prxftare dcbcnt officia ciuibus, facienda funt ucftibula regalia*, alta atria , & penftylia am-
plifsima , fylux , ambulationesq; laxiores ad decorem maieftatis perfectx . Prxterea bibliothecas,pi-
nacothecas, bafilicas, non difsimili modo.quam publicorum operum magnificentia comparatas,quod
eorumin domibusfiepius.&publicaconfilia; &priuataiudicia conficiuntur. Ergo fi his rationi-
busad fingulorumgcnerumperfonas, utiin libroprimode decore eft fcriptum , ita difpofita erunt
xdificia,noneritquodreprchendatur. Habcbuntcnimadomncs rescommodas,&emendatas e>- fJo

plicatione;

S jE X T V S.

22$

plicationcs, Earum autem rerum non folum erunt in urbe ardificiorum rationes , fed etiam ruri, prx-
terquam quodinurbeatriaproxim3i.tnuisfolenteilc;ruri uero pfeudourbanis Itatim periftylia, de-
inde tunc atria habentia circum porticus pauimcntatas, fpeCtantes ad palxftras,& ambulationes.Quo
ad potui urbanas rationesardificioium iummatim prxkripfi , utpropofui.

Expeditaeaparte , qtiaaddijiribtttionempertincbat ,iamad decoremuenit Vitr. Decoratttemesiratio
pcrfonarum qualitatibns contteniens. Fatla igitur perfonarum di[iinaione unicuique iuxtagradum , & con-
ditionempropriam , adificia funt fiicienda . <Alia igitur diffiofitio reguli,alia nobilis,aliapopularisdomus
erit.partes quoque tsdiumfiue propria , fiue conauunes perfonarumqttalitatcni rejpicere debent. Solebant

j0 antiquitus qui fplendide jedificabant , antefores uacuum locum relinquere, qui locus pars domus non erat,
fed ad domum ducebat,in quo clientes, & quifalutaturi dominos accedebant,expeciarcfolebant,doncc adrnit-
terentur. ita dicipoteral eos neque in domo , neque extra domum effe . Locus is ucftibitlum nominabatur ,
& maximx dignitatis erit , (patiofus, & columnationibus ornatus . Eius decor uia erat, ufus, poffe commode
expetlare : uoluptas, quoniam ibi iuuenes dominos expeciantespila ludebant , narijsq;fe ludis exercebant .
Erant ianuaprimx. commnnes,& forte hxc una erat ampla , ornata,in mediopofita, dein priuata, idefi ad res
intromittendas , inde eratfecreta ianua , ut nullo uidente , cum uellet, pojfet exire dominus , unde Horatius.
Jltria feruantem poslicofhlle clientem . poji ucflibulum aditm , atrium , tablinum, <&• perifiylntm ordine di~
(pofitum erat . ScaUfecundum dignitatem , &formam ampU , commodx , luminofe , in magnos oecos du-~
cebant . unde mare , uiridia , hortiq; projpiciebantur . ftb bis bibltothecje , exedrx, & porticus ampU collo-
cabantur . Catera proprijspartibus, propria ratione fhbncata,ufum, & commoditatcm curn magnificentia,

1 ° & ornatu coniungebant . Jilia autem alios decent xdtficia , qttod aliqui alijs officiaprsjiant ambiundo, qux
ab alijs ambiuntur . Vnde Thilander . \onne uti erat inter pr&cipuos honorcs falutari , ita in maximis offi-
cijsfalutare, eratq; utraqtte res plattfibilis,&popular:s , plurimumq; adgratiam captandam ualens . Medio-
cris fortuns. homines, qu<e ab htimiliortbiis officia expeclant , & maioribusprxftant . in aedibtts crypt.?,idejl
foffs tesludinat£fubterrane£,aut concaua loca, &fcrobes ubi triticumferuatur. jLpotbeca , ideft celU ui-
narU, cantinas nojlri uocant. R^tri uero pfeudourbanis ftatim perijiylia . Villa , id esi domus ruralis in tres
diuidititr partes, urbanam, rnslicam, & frufluariam. Vrbanam Vitru. quod vrbis domitm cmentiretnr pfcu-
dourbanam appellat. ea eji viUxpars , quam fibipater fhmilias refentat . Rjtftica pars uillwi csl ,/hmilix .
ibifunt bubilia , equilia , ouilia , caprilia . ornne denique rufticum mftrumentum . FruHuaria parscontinet
cellam oleariam, torcularia, cellam uinariam, defrutoriam ,fanilia , paleariaq; , & apotbecas , & horrea .

3° Vitr.lib. i. cap. z. cum de dccore loquitur , utitur his verbis | beatis , & delrcatis , \ pro quibus hoc
loco utitur his \forenfibus autem & difertis. f Similiter ibi quospotentes appcllat,bic nobiles diciuqui ho-
nores,magis~lratusq; gerendo pnnftare debent officia ciuibus. Eum uerb qui uetligal populi Fgm. condu&ii
habet,publcanum appeUamus, nam publici appellatio in compluribus caiifis adpopulum I{pm. rejpicit. ciui-
tates enim loco priuatorum habentur. ut ait Cai. lib. 3 . ad editJum . L. 1 6.

De rujlicorum &dijiciorum ratiombus, & multarum partium
eorum defcriptiombus , atque ufibus. Cap. I X.

Vnc rufticarumexpeditionum,utfintadufum commodse,quibusq; rationibus collo-
care oporteat eas, dicam.

Sunt quidam modi loquendi apud Vitr. inquibusnifialiquidfub inteUigatttr,aut deeffe quip~
piam w.detur, attt folacifmns inesl, quemadmodum &fuperiori capite dixit \pr&terea biblio-
lDecas, pniachothec.u , bafilicas non diffimili modo , quampublicorum opcrum magnificentia comparatas ,\
nam cafus iUe acctfandi a quo uerbo dependeat,non uidetur , forte aliquid fubintelligendum esl . Eadem ra-
tionehoc loco ; in quofigura utitur , ea,qumadper(fiicuitatempertinet,qita de ditiis , <&■ de dicendis mone-
mur, qux fimplirofis nominatur , unde & uerba ifiamelius cumfuperiori capite funt coniungenda , ntfubin-
telligatur . "iittnc nislicarum domuum,nel xdium rationes dicam , utfint ad uftim commodx, . & initium ca-
pitisfit, ut retle ait Thilander.
5o Primvm defalubritatibus.utiinprimouolumine demoenibuscollocandisfcriptum eft.regio-
nesafpiciantur, & itauillarcollocentur. Magnitudines earum ad modum agri copiascj; fruduum
eomparcntur. Chortes, magnitudinesqjearumadpecorum numerum,atquequotiuga boum opus
fuerit ibi uerfari,ita finiantur . In chorte culina quam calidifsimo loco defignentur , coniuncta autetn
habeatbubilia,quorumpr£fepiaadfocum,&orientis cceli regionem fpe<5t,ent,ideo quod boueslu-
men&ignemfpetr.ando,horridinonfiunt. Itemagricola; regionum impeiiti, nonputant oporte-
re aliam regionem cceli boues fpedare , nifi ortum Solis . Bubilium autem debent eile latitudines, nec
minorespedumdenum,necmaioresquindenum. Longitudo uti fingula iuga,ne minus occupenc
pedesfeptenos. Balnearia item coniun&a fintculinse,ita enim lauationis rufticreminiftrationonerit
longe. Torcularitemproximum fitculinx, itaenim ad oleariosfrucluscommodaeric miniftratio,
(o habeatq;coniunftamuinariamcellam,habenternad fcptenuionemluminafeneftrarum.Cum enioi

alia

li

4 l 1 B E \

alia partc habucrit , qua Sol calcfaccre pofsit , uinum, quod crit in ca cella confufum a calorc, cfficfe-
tur imbecillum. Oleariaautemitaeft collocanda,ut habeat a meridie, calidisq;regionibus lumcn.
Nonenim dcbetolcum congelari ,fedtcporccaloriscxtenuari . Magnitudinesautem carumadfru-
ftuum rationem, & numcrum doliorum funt facienda: , qua: cum fint cullcaria per medium occupare
debent quatcrnos pcdes . Ipfum autem torcular fi non cochleis torquetur, fcd ueftibus , & pr.tlo prc-
mitur, ne minuslongumpedesquadragintaconftituatur, itacnimerit ue&iario fpatium expcditum.
Latitudo eiusncmmuspedum fcnum dcnum ,nam ficeritadplenum opus facientibus libcra uerfa-
tio , &expedita . Si autcm duobus prxlis loco opus fucrit , quatuor & uiginti pedes latitudini den-
tur . Ouilia, & caprilia ita magna funt facienda , ut fingula pccora arei ne minus pedcs quaternos , & IO
fcmipcdem, nc plus lcnos polsint habcre. Granaria fublimata, & ad Septentrionem , aut Aquilonem
fpcdantia difponantur. ita enim frumenta non poteruiu cito concalcfcere , fed afflatu refrigcrata diu
feruantur. Nanque citer* regiones] procreant curculioncm , & reliquas beftiolas , qua; frumcntis fo-
lent nocerc . Equilia quam maxime in uilla , ubi loca calidifsima fuerint, conftituantur,dum ne ad fo-
cum fpeftent , cum eniin iumenta proxime ignem ftabulantur , horrida fiunt. Item non fnnt inut ilia
prsefepia, qua; collocantur extra culinam in aperto, contra orientem, cum enim in hycme anni fcreno
cceloin ea traducuntur, matutino boucsad Solcm pabulum capientes, fiuntnitidiores.Horrea, fce-
nilia , ferraria piftrina extra uillam facienda uidentur , ut ab ignis periculo fint uilla; tutiorcs , fi quid
delicatius in uillis faciendum fuerit,exfvmmctrijs, quaein urbanis fupra fcriptafuntconftituta,ita
ftruantur, ut fine impeditione ruftica: utilitatis .Tdificentur.

Kunsquoque meminiffe ittuat . ngmfiue utilitatem ,fiue uoluptatem (peftemus, quid rure frtttluofms ,
quid deleclabilius effe potesl . Multa multi de xdifcanda uilla non ignobdes autbores traclaritnt , quorum
pnecepta altj colligere uoluere . T^os autem fatis officio noflro feciffe putamus , fi Vitruuiana prxcepta ob-
feruabimus, a quibus forte alu fttafumpfcre . Eligendus igitur efl locus falubris , nam nbi cum orco pacifci~
mur, non folum prouentus , Jed uita dubia efl , immo mors ipfa certior efl . quam lucritm. deinde optirno con-
ftlio tatn magnafkbricanda efl viUa , quam copiafriitluum , agriq; cultura poslulat . Jlgri modus , & mctt •
fura ejfe debet . nam uerifiimum efl iUud , quod dicitur . jLgrum colono cjfe debiliorem oporterc , nam ctim
optima cultura indigeat , cnm coloni uires nonfunt idonex ad colendum agrum , necefje eft multitm frittluum
deperire, ttndefepe agrorum copia malc mtnores affcrt prouentus, quam mitior bene citlta. Tantnm igitnr te-
nendum esl, quantumjitftinere poffumus, ntl enimprodefl uelle pofiidere , & nolle colere. Quod uero ad v.iiU
pertmet £dificationem,fugicndus efl Luculli,& SceuoU modus. Lttculltts enim ultra modum agrorum amplio- 5
retrt uiUam xdificauit , Sc£uola autem dcfecit , unde alteri minusfumptus,alteri eitidens iaclttra obijciebatur.
Sunt autem in urbe noflra , qui iam Lucullum incipiant hnitari, quod nunquam laudare potero .fnbricandum
igitur eil ritre ita , ut neqtte fttndus uillam, tiec udlafundum deftdcret . ideo Vitr. inquit , magnitudincs earli
ad modum agri, copiasq; frittliutm comparcntur , ne anguflia uilU midtosfi-utlus infentatos relinquat . pafl-
quam igitur locifalubritatem qnxfierviius,£dificandum esl ad agrorttm modum.c£terum uilU liberiorcs funt*
ijitam ttrbanm <edes , mult£q; in illis commoditatcsa nobis qiurend£ , mult£ a natura babend£ funt . Qui me-
diocris efl fortttnx , cotumodam ttillam habere sludeat,tit libentins ttxor ibimaneat ,tttilitati potitts quam
uoluptatiinferuiat.Ditutesueroatite&domcslicis,^rbofpitibusmagnificeprouidcant,uoliiptatemqu£rant»
amoueant a uiUis quicqttid itifttm , & odoratttm offendcrc potcfl , omnia dcmum cum dignitatc fiant . coloni
habitauo pro rebus,fattudis, animalibus , inflrumentis difpoftta collocetttr. jlrea Soli cxpofita, ampla, bene 4
fubatla, in medto tttmens , teCio proxima fit . Colonus iatiux proximus dormiat ; fatnnli in his locis, e quibns
ad officia quifque fuapromptior fit . Culina ampla, lucida , ab igne & tatafit: Tenuaria commoda kabean-
tur,slabula itemfuis locis coUocentur, utanitnalia, qu£ laborifunt deflinata , reffi! habeant. ijs uerb anima-
libtts a quibus frucltts exigimus , utfunt oues, porci, puUi , columbi , lcpores , aues, pifces , &ftmilibus , loca
prxparentur natttris, & qualitatibus eortim accommodata . Granum, ej-femen omne hmnore marcefcit, ca-
lorepallet , artlatum cogitur , & calce contatlii cotrumpitur . ideo tn contignatiombus , &fublimatis locis
ponitur, aut nuda terrafub caua ad boream coUocatur . Toma frigidis locis , tabulatisq; fcruantur . Cella
umariafubterranea, occlufa, a meriaie, uentisq; auftralibits auerfa ,aslrcpitu remota . Litmen habeatab
oriente , attt a borea . Vapor omnis,fator item, & hitmor ab ea debet abefjc , itapendeat , &ftt pauimen- —
tata , ut ejfufum uinumfacile colligi pofiit . Vafa uinaria amplifiima & firmafmt . B oues ab hirmo cdav.t , S °
Aquisfanum a pariete propendeat , parics atttem nonfit humidus ,humenti enitn cttm capite ftnt ,inmotu
exficcantur, & ita bene babent , qitare cauendum eft ne lumen Lun£ in earttm slabulafubintret . Lnna enim
equorum oculi Udmititr . Mula caltdis , obfcitris, & depreffts locisfurit.Merfitras flabulorum , & quantum
quodq; are£ occupet animal, iam Vitr. declarautt . jLgricoU inslriimciitafuis locis, cjrprompta dijponatur.
Currtts, iuga, aratrum, corbcs,funes fttb tefio collocentur. Torculari dctur locus ampltts, de ctiitts menftira
fatisesla Vttru. ditlwn. Qnpdautem dicitur de dolus , qtucumfmt cuUearia ,fciendum eftculleare uas
uiginti amphoras contmere , amphora autem quadraginta fextarios . CnUeus amphoras uiginti capit, ut
coUegit Thilander . ideft libras menfurales . quibus fcdicet rei moles , non pondus exigere mille /t xccntas .
amphora urnas diias, idefl libras otloginta. Vrna congios quatitor, idefl libras qitadraginta . Cotigiusjcx-
tariosfexi id ell libras deccm . Sextartus beminas iuas, tdeft Ubram & beffem.fhe uncias uiginti ; hcmina, Co

qu£

S E X t r S. i2j

quA & cotyla, quartarios dttos, idefl uncUs decetn. quartarius acetabula duo , idefl uncicts quinque . aceta-
bulumfefquicyatbum, & uncias dnas cwn dimidia . Cyathus ligidas quatuor, ideil fefcunciam drachmam,
& fcrupulttm. { Ipfim autem torcidarfi non cocbleis torquetur, \ cochlcam noslri uidam appellant. circulis
enim conslat tanquam anulis fpirisq; ft fe fubf>:quentibus,& continuis intcrmedus , (Irijs, & canaliculis:quod
ficanalis unus eft,fimplex;figemmus,duplex;fitemns triplex cocbleanominatur. Scapus tortilismxs di-
citur , id uero in quod uertitur famina nuncupatur . Trdum igiturperforatum efl , &fcemm£ locum fubit >
&fpiratim attoilitur , & deprimitur in torculari, uetlibus,ideft baculis eam machinam traieCtis.

Omnia a-dificia, ut luminofafintoportet curari, fed quxfuntad uillas,faciliora uidenturefle,

__ ideo quod paries nullius uicini poteft obftare. Inurbcautem, autcommuniumparietum altitudines
aut anguftisc loci impediundo faciunt obfcuritates . Itaque de ea re fic erit experiendum.Ex qua par-
te lumenoporteat fumcre, lineatendaturabaltitudine parietis quiuidetur obftare,ad eum locum ,
cuilumenoporteatimmittere,& fiabealineain altitudinemcum profpiciatur, poterit fpatium puri
cceli amplum uideri.in eo loco lumen erit fine impeditione , fin autem officient trabes,feu limina,auc
contignationes de fuperioribus partibusaperiatur,&ita immittatur. Etad fummamitaeftgubernan
dum,utequibufcunquepartibuscce!um profpici poterit,pereas feneftrarum loca rclinquantur, fic
enimlucidaerunt sedificia. Cum autcmin tridinijs, canerisq; conclauibusmaximuseft ufuslumi-
num,tum etiam in itineribus,cliuis, fcalisq;, quod in his faepius alij alijs obuiam uenicntes,ferentes far
cinas,folcnt incurrerc. Quo ad potui diftributiones operum noftratium,uti fint «edificatoribus non
obfcurx, explicui . Nuncetiam qucmadmodum Crscorum confuctudinibus a;dificia diftribuan-

ao tur, uti non fintignota, fummatim exponam.

Toflquatn neceffaria uillarum difpofitio, & collocatio pofita efl ,fiue ufum,fiue uoluptatem ,fiue utilita-
temft>eciet,de lumine,& feneftrarimpofitione agit.luminaruriminws impeditaeffc folent , quam in ciuita-
te . multa enim aduerfa,& contraria urbanti <edificijs effepoffunt,quibus meden qaandoq; difficile,& incbmo
dum esl.C#terum in omnibus confidcrandm esl lucis effetlus,& cafus ,unck ueniat.namcertum esilu-
menhaberiab eaparteminimepoffe, a qua cadere , & immittinonpotcsl . CraJJitudines parietumfepe lumen
impediunt, unde nonnuUiprxcideremummfolent, in quofcneflrAponenddfunt, ab exterioriparte in interiore
permuri craffitudinempenetrantes , ita ut prxcifio illapendens & demiffafit , & ab hac ratione fortenon efl
yitrnuij mens aliena . Qua uero diretle linea ducipotesl ab apertis , & patentibus ccsli regionibus , ab his
finedubio lumen immitti potefl , cum uero id alateribus parietum noneft expeditum ,fuperius aperiendum,

3 ° & immittendum eft lumen , cuius ufus eft iucundiffmus , quare curandum eft , utpartes omncs luminofefint
maximi, & prafertim ex , in qutbus itinera , ideft tranfitus abunoloco ad alium , fcals, , &fcalarum fimiles
cliuifierifolenp, namfine impeditione , qui farcmas feritnt obuiam uenientes ire debent. Defeneftm , &
apertionibus alio loco diximus explicati.

De (jY&corum &dificibrum, eoruma^partium diffofitione , atcjue diffe-

rentibus nominibus fatis ab ltahcis moribus, & ufibusM-

fcrepantibus. Cap. X.

Triis Grarciquianonutuntur,neque noftris moribus a?dificant , fed ab ianuaintro-
euntibus,itinera faciunt latitudinibus non fpatiofis, &ex unaparte equilia,& ex altera
hoftiarijs cellas, ftatimq; ianua* interiores finiuntur . Hic autem locus inter duas ianuas
gra:ce^^«f£ioi' appellatur. Deindecft introitus inperiftylium . Id periftylium in tribus
partibushabetporticus, in ea parte, qua? fpectat admeridiem,duas antas inter fe fpatio amplo di-
ftantes, in quibus trabes inuehuntur, & quantuminterantasdiftat, ex eo dempta tcrtia, fpatiumda-
turintrorfus.Hiclocusapudnonnullos proftas,apud alios paraftas, nominatur. In his locis in-
trorfus conftituunturoecimagni, inquibusmatresfamiliarum cum lanificijs habent fefsiones. In
proftadis autem dextra, ac finiftra cubicula funt collocata , quorum unum thalamus, alterum amphi-
5° thalamus dicitur. Circum autcm in porticibus triclinia quotidiana, cubicula etiam & cella: familiari-
cacconftituuntur. Hzc pars ardificij | gyneconitis appellatur. coniungunturautem his domus am-
pliores habentes latiora periftylia, in quibusparesfunt quatuor porticus altitudinibus,& una, qua:
ad meridiem fpectat, excelfioribus columnis conftituitur. Id autem periftylium, quod unam alciorem
habetporticum, Rhodiacumappellatur. Habent autemha: domus ueftibula cgregia,& ianuaspro-
prias cumdignitate, porticusq;periftyIiorum,albari]'s,& tectorijs ,&ex inteftino opere lacunarijs
ornatas, & inporticibus .qusead feptentrionem fpectant , triclinia Cyziccna,& pinacothecas,ad
orientem autcm bibliothecas, exedras ad occidentem, ad meridiem uero fpeftantes occos quadratos,
tamampla magnitudine , uti facilitcr in eis triclinijs quatuor ftratis , miniftrationum , ludorumq; lo-
cus pofsit effe fpatiofus. inhisoecisfiuntuiriliaconuiuia. Non enim fueratinftitutum matresfami-
f§ liarum eorum moribus accumberc. Hsecautemperiftyliadomusandrqnitidesdicunturjquodinijs

uiri

%i6 l 1 t z K

uiri finc intcrpcllationibus mulierum ucrfantur . Prauereadextra,acfiniftra domuncuhe eonftituun-

tur, habcntes proprias ianuas , triclinia , & cubicula commoda, uti hofpites aduenicntcs non in peri-

ftylia.fedineahofpitaliarccipiantur. NamcurafueruntGrxcidelicatiorcs, & ab fortuna opulen-

tiorcs, hofpitibus aducnientibus inftrue-

bant triclinia,cubicula, cum penu cellas,

primoq; die ad ccenam inuitabant, poftrc-

mo mittebant pullos ,oua, olera,poma,

reliquasq; resagreftes. Ideo pictores ea

qua: mittebantur hoipitibus imitantcs,xe-

ruaappellaucrunt. Itapatres familiarum

in hoipitio non uidcbantur eflepcrcgre,

habcntcs fecretam in his hofpitalibus li-

bcrtatcm . Inter autcm ha?c periftylia, &

hofpitalia itinera funt.qux mefaula: dicun

tur, quod interduasaulasmediafunt in-

terpofita . Noftri autem eas andronas ap-

pellant. Scd hocualdeeft mirandum, nec

enim grsce, nec latine poteft id conueni-

re.Gra?ci cnim andronas appcllant , occos

ubi couiuia uirilia folent cfle, quod eb mu

licres nonaccedant. Item alia» resfuntfi-

miles,uti xyftus, prothyrum,telamoncs,&

nonnulla alia ciufmodi. Xyftos enim gra>

ca appellatione, eft porticus ampla latitu-

dine, in qua athleta: per hyberna tempora

exercentur. Noftri autem hypanhras am-

bulationes.xyftosappellant, quas Grarci

peridromidas dicunt . Item prothyra gra»-

ce dicuntur, qua: funt ante in ianuis uefti-

bula . Nos autem appellamus prothyra»

qua* grarcedicuntur diathyra. Itemfi qua

uirili figura figna mutulos.aut coronas

fuftinent, noftri telamones appellant , cu-

ius rationes quid ita , aut quare , ex hifto-

rijs non mucniuntur. Gra?ciueroeosat-

lantas uocitant . Atlas enim hiftorice for-

matur fuftinens mundum , ideo quod is

primum curfumSolis&Lunae,fyderumq;

oninium ortus & occafus, mundique uer-

fationum rationes uigore animi, folertiaq;

curauit hominibus tradcndas , eaq; re a

pictoribus,& ftatuanjsdeformaturpro eo

bcneficio luftincns mundum , filiaeq, eius

Athlantides (quas nos Vergilias, Grarci

jutem Pleiadas nominant) cum fydcribus

in mundo funt dedicatx . Nec tamen ego

ut mutctur confuetudo nominationum ,

aut fermonis, ideo hxc propofui,fed ut

ea non fintignota, philologis exponenda

iudicaui.Qinbus confuetudinibus £ dificia

Italico more,& Grxcorum inftitutis con-

formantur, expofai; & de fymmetrijs fin-

gulorumgeneru proportiones perfcripfi.

Ergo quoniam de uenuftatc,decoreq; an-

te eft fcriptum,nuncexponemus de fir-

mitate, quemadmodum ca fine uitijsper-

manent,& ad uctuftatcm collocetur.

Qjpniam multa erant partium,& membrorli uocabula,qu£ aliter a Grxcis,aliter a Latinis ufurpabantur»
idco neuaria nomenclatura errandi anfamprteberet , eadiftinguitVitr. & dijferentes fumendi modosltalo-
rum ri> Qrxcis exponit . Sedprimum aliqiuis Grxcornm adificiorurnpams , & diftofitiones enumerat , ut <Jd

diuerfiu

V

r\ 1©"

0

1=

rr\

t

.

M

50

S E X T V S .

Ji7

Gr&corum &des earumq; partium diftofttiones ,
^t. peri!iyliumamplum. B. perisiyliumprimum. C. aditus amplus. D. aditns abunoad aliud
perijiylium. E. proftasubierantdiixant<£. F. G. Antithalamus. H. I. gyn&conitides. K. cu-
bicitlamuliebria. L. S. oeci,&bibUotecx,&ubifiintpiclores. M. i^j pinacotheae. 7{. cy^icena
triclinia. 0. porticus adfeptentrionem. v. ceUjthosliaru. Q^ oeciquadrati. 'T. V. porticusad
tricliniacixcena. x.kyp&thraloca. T. oecimagniubimatres familiaru cum lanificijs habentfeffiones.
Z. hofpitalta. t. thirorium. z. Equilia. 5. cubicula. 4. mefaitU & androm. 5. tricliniaquo-
tidiana. 6. pottbalamus. 7. thalamus. 8. porticus Rjjodiaca altior.

10

5«

40

5°

rr^s*

diuerfas xdificandi confuetudines Gr&comm , & llalorum ofiendat . Atrijs Gr&ci quia mn utebantur, ne-
60 ceJfeerat,cumapud{{omanoseJfentpropeianuaSiUteorumloco aliquidejfet apudGrxcos. Quareslatim

abianua

zo

118 l l l l K

ab ianttx introeuntibus Gr&co ntore aditus erat, atque iter quoddam rnn ritmis Ixtum, utrhujue ttero qnoniam
tquis deleftabantitr ,'equilia erant ab unaparte ,ab alia uero osliarij cellx , & locusofliarij,uelianitoris
pylorion dicitur . interim prhno ianua occurrebat , dcinde iter illud , quod ab aha parte , idefl infronte aliam
ianuam habebat, unde jpatium itincris illnts , quod inter dttas iamus interponebatur , tbyrcrion, diccbatur, a
portis dcfumpto uocabulo , & hic locus pro atrio , ucl ueilibulo erat , abfecundis ianttis pofl thyrorion , in~
troitus erat in periflylion, quod a tribuspartibus habebat porticns,fedprofronte, qux ai mcridicm uergebatt
erat hiatus , & apertiofatis ampla fecundis ianuis oppofita , utrmque uero in angulis pilas , & antas habens,
qux magiflram trabem tanquamfnlcrafuslinebant . Sitb hiatu huiufmodi Jpatium quoddam teftnm erat ter-
tia parte minus, qudm hiatus, & locus is proflas,ucl paratt-zs ', ab ipfisantis dicebatur . Sed in oppofitopa-
riete introrfus erant magni oeci , in quibiis matres fkmiliarttm fedebant lanificio operi incumbentes . Seda
dextra, & a finijlra proftadis cubicnla erant uiri,&uxoris, quxthalami dicebantnr , & ancillarum cubi-
cula , ne longins abejjent ab impcrio dominx , qux amphitbalami , uel antitbalami uocabantar . Sed circum
inporticibus periflylij triclinia quotidiana erant , idefl loca , ubi ordinartf difcumbebant , & cubicnla,&
cellx fkmiliarium , & domeflicorum . Vniuerfa uero pars hxc gynxconitis appellatur , qaia mulierum ha-
bitaiionibus erat dicata , unde Crxcorum xdificiorum commoditas , & dignitas rnaxime Jpeftanda ccrnitur,
tjui xdificium duas inpartes diflnbuebant ,nampars unaerat,inquaiiirifinefxmii:aruminterpellationibus
uerfabantur , quam andronitiden a uirisnominabant: alteram uero in qna congruercnt mulieres lanificio,&
textrinx operam dantes . Gynxctjs coniungebantur domus amplioresperislylijs , pprticibusq; ornatas,pro-
prias ianuas, ueflibulaq; egregia habcntes, in quibus nihil dcjiderabatur, quod ad magnificentiampertine-
bat, non triclinia Cy^iccna, non pinacothecx, non exedrx, non bibliothecx , non oeci quadrati , non fpcfta-
cula requirere poteras fuis quxq; locis dijpoftta, & ccrtas cali regiones (pcftantta . Qnid ucro dgnius,ac re-
giummagiserat, qudmita hojpitibus, &peregrinis prouidijfe , ut in hojpitio nulli effe peregrc ttiderer.tur.
Vfque adeo fecreta,& commoda hofpitibus libcrtasparata crat , cumfeparatx domnnculx illis , & cormno-
dx inflruerentur ? certe & delicatornm & opulentorumfigna hxc erant . nolebant enim ipft ab hofpitibiLs
impediri, nolebant & ipft hojpites impedire , quare etiam a periflyltjs in hojpitalia itinera faciebant , qux me-
faulx dicebantur, quod tnter duas aulas, qux quafi atria erant , mediafint interpofita , Lxtini ea uocant an-
dronas,nosln anditus diatnt. Expofttis Grxcorum xdificiorum partibus ad nomcnclationes , & uocabulx
rcrum, qnxaliter a Latinis, altter a Grxcis fumebantur, declaranda uenit Vitru. tnqua re prudenter feciffe
uidetur,cum dicat . Ts{ec tamen ego,ut mittetur confnetudo nominationum autfennonis, ideo hxc propofui,fcd
ut ea nonfint ignotaphilologis , exponenda iudicaui . non uult enim de uerbis contendcre, cum de re ccnflat. 3 °
omriiaferefuntfkcilia . illudtamen efl aritmaduertendum , quod xyslosneutrogenerefcribcndum monet Tbi
lander, uel tesiimonio quorundam ueterum codicum , diatbyra autem repagula dicit cffe Ugnea , qidbus ar-
centurequi, & currus ab xdium tteflibulis , forte nosdiatbyra raflellos ante portas urbinm uocare pojfe-
mus. De Atiantibus uero, & Telamonibus inquit,fe a Seruio babuiffcquod a Vitr.ignoratum animaduertit,

De frmitate ,&fundamentis adificiorum. Cap. XI.

Edificia, quz planopedeinftruuntur, fifundamenta eorum fafta fuerint , ita uti inprio-
ribuslibrisdemuro,& theatris a nobis efr expofitum,ad uetuftatem ea eruntfine du- 4°
bitatione firma,fin autem hypogea concamerationcsq; inftituentur.fundationcs eo-
rumfieridebcntcrafsiores,quam cjuoeinfuperioribus zdificijs ftrudurj: funt futurar,
eoruiTKjjparietcs, pilat, columna: ,adpcrpcndiculuminferiorum medio colloccntur, uti folido re-
fpondeant. Namfi inpendentibusonera fuerintparictum,autcolumnarum,non poterunt habere
perpetuam firmitatem.

Qupd xdificandianfumimiisfirmitatem,utilitatem , & uenuflatem babere debet , ttt diftnm efl uoltimine
primo, id prxceptum pafiim a Vitr. obferuatumuidimus,titminprimo cum de mcenibus collocandis ageret,
fum in tertio,cum defundationibus , & colttmnis tam in locisfoltdis, qtidm in congeflitijs traftaret,tum etiam
mquinto cumtheatrorum rationem exequeretnr,femper enim habita ratione tttilitatis ,& uenuftatis ad fir-
mitatem operum rcfpexit, quod & inpriuatorum xdificus , etiam obferttandttm cenfet . cum ergo traftaiterit J o
de utilitate, & decore, reliquttm efl ut de firmitate agat. Qupniam ucro in antiquortim xdificiorttm ruinis mttl
ta xdium membrafubtcrraneafuiffe reperiuntur , eadcmq; concamerata, &fornicis modo delumbata magni-
tttdine ampla , & ornatu magnifict, ideoforte ertt , quod deftderemus , qua rattone fitndationes corum fieri
debent , utfine ditbitationefirmaftnt. Ideo hoc loco de ijs rebus prxcepta traduntur . Aedificia partes ba-
bent imts, &fitbterranea4 , item & partes plano pede flruftas , item & contignationes , quemxdmodum
plano pede xdificia infiituta fnndentitr , prxallegatis locis declarauit. nttnc defubterraneis , qux bypogea no-
minat, & concameratis fundandis monet,fundamenta eorum xdificiorum crajfiora effe debere omnibas xdi-
ficiorttm (irufturis,quxfuprafutiirxfunt. Craffwrcs certe omnes fubfiruftioms effe debent flruftitris fitpe-
rioribus, fedbx qux bypogeorum xdificiorumfiunt, mira crajfttitdine ejfe dcbent , quod in anttqttis obferua-
tnm elli maxima eriim onerafuftincnt, &bumiditatibus obnoxiafunt,quarefundamentorumfinnitatipro— Co

uidendum.

S E X T V S. 229

uidendum efl. Eti & aliud pneceptum , quam minime in noflra ciuitate obfcruatum . jltque illud csi , non
deberenos columnas, autpilas, aut parietesfupracollocare, quiad perpendiculum inferiorum columnarum
pilarum, antparietum non cadant, tum quia error ejl fuperiora ab inferioribus non nafci , tum quia pericu-
lumruins,s,dificwrumcitoimminet cumpariestranfuerfusfupracontignatwnem duchur nullo partetejub'
ietlo, qv.od noflri in aere fkbricare uocant. Vitr. dicitfi tn pendentibus oncra fuerint parietum,ant columna-
rum, non poterunt perpetuam habcre firmitatem. inde adaliudprsceptumprogredtur.

Praetrrea interliminafecundum pilas, & antas, poftesfifupponantur,c unt nonuitiofac,Ii-

mina enim& trabes ftructuris cum fint onerata; jmcdio ipatio pandantes frangunt fub lyfi ftrutSu-

JO ras , cumautemfubiecti fuerint, & fubcuneati pofles non patiunturinfiderctrabes neq;easla;dere.

Vbilimina,&fupraliminaria,&trabesfunt, qux a lateribus piias ,feu antas habeant ,quas nos ertas
uocamus , quemadmodum in ianuis , &feneslris effefolent , oportet, fi fraclionem liminum , &flruclurarum
quafnb imiiinbus fiunt, euitare tielimus, utposies a capitibus iiminumfubijciamus , nos relafjosuocamus, li-
minum enim capitafuper eos pofles coUocantur , ffatium uerb quod fub liminibus efl uacuum retinquitur, &
limen nibil habu inferius , quod contingat, unde nonfrangitur , nec flruccuram fub eofrangi permittit. Quod
antem Vitr.dixit\ frangunt fub lyfi (iruclurasl ita intelligo, qtiodfi trabes aut limina incuruata ponderice~
dunt,franguntiir.&fublyfi,ideflfubplano frangunt slrucluras . Lyfim enim fupra diximus effeflyloba-
tis , & podij planam iUamfuperficicm lapidis , in qua baluftia inuehuntur. Vocabulum architetlonicu efl.

Item adrniniftrandumeftutileuentonus paiietum fornicationes cuneorum diuifionibus , & ad
centrum refpondentcs earum conclufura:, cum enim extra trabes , aut liminum capita , arcus cuneis
10 eruntconcluli , primum nonpandabit materiesleuataonere;deindefiquode uetuftatc uitium cce-
perit, finemolitionefulturarumfaciliter mutabitur.

Hoc in antiquis sdifictjs I{pms, utdetnrjnpariettbus enimfunt arcus cuneis ad centrum reffondentibus,&
fupra portarum limtna, & fuprafeneftrarum trabes,quiparietum onera maxime leuant, cum recleJatJifint,
& extra timinumi uel trtbium capitapcfiti.acfiquidesiuitiumob uetuflatem ,non neceffeerit admouere
fu lcimenta,fi quid erit immutandum.fulturas twspuntellos uocamus , quibus non efl opus, cum parietes for-
nicantur cuneornm diuifionibus, & ad centrum reffondentes fint earum conclufurs, , modo extra trabes, aut
liminum capita(ut dixi) arcus cuneis non eoncludantur.

Itemcj; qua: pilatimagunturzdificia, &cuneorum diuifionibuscoagmcntisad centrum refpon-

dentibus, fornices concluduntur, extrema: porta: in his Iatiores fpatio funt facienda:,uti uires ea: ha-

3° bentes refiftcre pofsint,cum cunei aboneribusparietum prefsi per coagmentaad centrumfe prat-

mentesextruderint incumbas. Itaquefi angulares pila; erunt fpatiofis raagnftudinibus continendo

cuneos, firmitatcm operibus priftabunt.

Terpitas quadratas aguntur adificia , & [patia inter eas funt arcubus conclufa , cuneiq; lapidum ad cen-
trum reffondentes fornices, arcusq; confiaunt, de ijs sdificifs prscipit Vitr. ut qu&in angulis ptUfunt futurx,
latiores & crafforesfifnt , quam medix , cuius ratio efl , quoniamjorniciei arcuum coagmenta pondere pa-
rietum pumuntur, & itaprtffa extrudunt incvmbas , id tslimpchas ab imponendo quas nos dicimus , id eft
eam ptls, partcm, ubiarcus innhtwlur, medu enim arcusfornicesq; in medianispiiis incumbentes , aiter alteri
fubfidto eft, fed cxtremis piiis mpcfiti , nifi 1 raffitudincm pilarum profuictmento habeant ,fhcile dtlabuntnr,
& diffipantnr , extrufis in diuerfas partes mcumbis . Videtur hoc ioco Vitr.genus illudinnuere , quodnos
4° mfiicum appellamus, quod magnis iaptdibus Jiruitur , coagmentis dinifum , qus, nos bugnos nomtnamus , nam
cuncornm diuifiones coagmenta uocat , cunti uero diuerfis modis coagmentantur , &diuerfam Jpecicm pr&-
ferunt. mcdo enim rudibus iapidibus , modopianisfiunt , interim aliter , atque aliter diuiduntur . qui uero m
arcus,fornicesq; cadunt , ad centrum omnes reffondere dcbent, medius autemfolus ad perpendiculum medtj
centri cadat oportet .

Cv m in his rebus animaduerfum fuerit , uti ea diligentia in his adhibeatur.non minus etiam obfer-
uandum eft,uti omnes ftructura- perpendiculo refpondeat,neque habeant in ulla parte protlinatioes.

jliiud pr&ceptum maxime obfcruandum ajfert Vitr. ut diiigentijfime prouideamus quod omnes ftruclur*
ferpendicuio reffon dcant, nthiiproclinatum , nthilfit extra foiidum, & uiuum , ut nos dicimus. perpendicuii
formas duas ponit Tbiiander , quibus pajfim utimur. nos hoc iocoea defcribemus . I{egulam capimus in
50 cuius tongitudine media , quamlonga fit ,lineam dcfcribimus ab extremo alteroeiusregulmplumbumefiio
pcndeat,in altero extremo adfinem linetnforamenfit tantx magnitudinis,ut erecla regula pendcns efilo plum-
bum intrare pofftt . l\egulafic compofita slrucluris admouetur , qianfi recls, erunt , & in nullam partem
proclinabunttfitutn e quo pendet plumbum , per totam longitudinem iineam defcriptam tanget . Sialiquafue
rit inclinatio , ipfum filnm extra tineam cadere oportet,

MAxima autemdebet effecura fubftru&icnum, quod inhisinfinita uitiafolet facerc tcrra; con
geftio;eaenim nonpoteft effefempcr unopondere, quofoletcffe per a?ftatem,fed hybernis tem-
poribus recipiendo ex imbnbus aqua; multitudinem crefcens, & pondere , & ampliuidine difrumpit,
&extrudit flruifturarum feptiones. Itaquc ut huic uitio medeatur, fic erit,faciendum,uti primum
pro amplitudine congeftionis crafsitudo ftrufturje conftituatur ; deinde in frontibus anterides , fiue
60 erifms finr,una fti uantur,ca;q; inter fe diftcnt tanta fpatio , quaiuo altitudo fubftructionis eft futura,.

V craisitudine

230 L l B E l^

crafsitudineea,qua fubftru&io . procurrant autem ab imo>per quam crafsitudo conftituta fuerit
fubftructionis,deindccontrahantur gradatim.ita uti fummam habeant prominentiam , quanta ope-
ris cft crafsitudo. pntcrea introrfus contra terrenurrii uti dentes coniun&i muro ferratim, uti (inguli
dentesab muro tantumdifcedant , quantaaltitudofutura erit fubftrucxionis . Crafsitudinis autem
habeant dentium ftructura utimuri. Item inextremisanguliscum receflum fuerit abinteriorean-
gulo, fpatio altitudinis fubftru&ionis in utranque partem (ignetur, & ab his fignis diagonios ftruftu-
ra collocetur, & ab ea media altera coniuncta cum angulo muri . Ita dentes,& diagonise ftrufturf non
patientur tota ui premere murum, fed difsipabunt retinendo impetum congeftionis.

J^tl prodeffel poftes liminibus fupponere , parietes fornicari , arcus cuneatim ducere ,fuperiora adperpen- x 0
diculum inferiorum rejpondere , inferiora effe craffiorafupeaoribus ,ftrutturas nullas babere proclinationes,
nififubflrufiio &fundatto refie fhtla poffet tot onera fttftinere : quare maximam curam fubftrttclionis ba-
bendammonet Vitr. atque ea de caufa prxcipue , quoniam terrx congeflio infinita uitia fitcere folet , quibus
medendum eft quamprimum , &prouidendum ante quam periculum ruina immineat .probat autem ab ipfa
terr£ natura uitiafieri poffe, terra enim alio ponderc per £ftatem,alio per byemem effefolet ; £slate enimfic-
citate coafia leuior cft ; per hyemem autem imbrium humorem reapieus , wpondere , & amplitudine crefcit,
unde cum ampliorem locum requirat , contineaturq; flrutlurarum feptionibus ,fipondus , & amplitudo eius
fr£italet, difrumpit, & extrudit ftruCiurarumfepta , unde quicquid fuperftruitur , neceffarib ruit , cumfufti-
neri ab extrufafubflrutlione non pofiit . imaginemur igitur aream quadratam , in qua ftt sdificandum, primo
prouidendum efl in fubslritfiione ,ut eius slrudurapro amplititdine congeftionis craffafiat . circundabit
igiturftibslritCiioarettmuniuerfam, & partes are^fccundumpartium £dificij difpofitionem,& uesligiumom-
nium membrorum deformabit , tunc conjiderandum cftfeptionem flrutluraab extertoribus fronttbus , & ab
interioribus partibus effe muniendam, ita ut duplici uitio, quodpotefl fieri ex terr£ congeftione , amplitudine,
& pondere , prouideatur . T^e igitur amplitudo terrx difrumpat , & extrudat ftrutlurxfeptionem , & am-
bitum arex JubslruClione fundatum , pro frontibm , & ab exterwreparte anterides , qttas nos co ntrafortes,
&fperones dicimus, Grxci iterb erifmata uocant , undftruantur . harum officium eft obniti muris , ne extru-
dantur ab crefcente , & intumefcente terreno . pedes erifmatum , feu anteridum tantum procurrere debent,
ab imo , quantum crajfttudofubslruflionis eslfutura . Cradatim uero contrahantur nfque adfummamfub-
ftrtiflionem , ita ut cumfubftrutlionisfummitate conueniant , efficiantq; quaft trigonum retlangulum , cu—
ius fubtenfafit ab extremo pede adfummam fubsiruflionem . diftent ucro inter fle anterides tanto fpatio ,
quanto altitudo fubftrudionis eslfutura, atque ita prouifum erit, ne amplitudo terrx difrumpat, & extrudat 3
slrutiur£ feptionem . JJe autempondus congeftionis, mttrorumq; premat inferiores ftruduras , ita ut diffi-
pentur,fic erit fkciendum . confideretur ftrutlurx iam diCia feptio . habet illa angulos introrfus iuxta dijpo-
fitionem parietum . habct & partes uerjus aream rejpicientes , & in ea terr£ congeftio eft , quare introrfus
contra terenum slruendifunt dentes coniunCli muro ad modumfemcquemadmodum libroprimo cap. ? . ex-
pofuimus , tantum uerofmguli dentes ab muro difcedere debent, quanta altitudo erit fubfirttfiionts ,fint aute
tam craffi, uti muri. cxterum uti hi dentes contineantur, &firmitatis initium habeant, recedendum eff ab in-
terioribus angulis , & oppofitis tantojpatio, quanto erit altitudo fubslrufiionis, & in utranq; partcmftgnum
faciendum esl in terminis receffionts, & ab hisfignis diagonios ftrufiura coUocetur, hoc erit intium firmitatis,
& colligationis dentium , modo ab eaftrtiClura media altera fit coniuntla cum angulo muri . Ita dentes , &
diagonuftrutlurx non patientur tota uipremcre murum,fed difipabunt retinendo impetum congeilionis, hoc 4°
quoque libro primo dixit cap. 5. cum enimftcerit fafium , tunc ita oneris terreni magnitudo diftributain
faruaspartes, neque uni uerfa pondere premcns, poterit ulla ratione extrudere murifubftrutliones.

Qvemadmodvm opera (ine uitijs oporteat conftitui, & uti caueatur incipietibus expofui. namq;
dc regulis, aut tignis, aut afleribus immutandis, non eadem eft cura , quemadmodum de his,quod ea
cjuamuis fint uitiofa faciliter mutantur . Ita que nec folida quidem putantur efle , quibus rationibus
hxc poterunt cflc firma, & quemadmodum inltituantur, expofui.

Sunt uitia, qu&prxcauere incipientes debent,funt & quxfktlis iam operibus emendantur . de ijs qu£prx-
caueri debent, maxime curandum efi , ante qudm incipiamus , «^»2 poftea nullam habent medellam . De iUis
uerb , qus. iamfaftis operibus aliqua de caufafiunt , quamfkciUime mutantur , non eade efthabenda cura.in
fromptu enim eji tignorum, afferumq; mutatio , aliarumq; rerum refetlio , ut quotidianus ufus docet , quonia 5 o
uerb, ut initio diximus, resprimofitnt, dcinde omantur, ornari enitn quod non cft , nihilpotefi. ideopofttisiam
rcbus £dificijsq;fecundum genera qu£qucfua ad eorum omamenta ueniendum efl , ne uero altquid defidere-
tur, pauca qu&dam de refetlionibus , £r emendationibus dicemus in fine huius libri, ne uero diftributionis im-
rnemorinpriuatis £dificijs uideatur effe Vitru. monet nos hoc modo , quemadmodum primolibro & alibi
etiamfecit .

Qvibvs autemcopiarumgeneribus oporteatuti , noneft Architecti poteftas, ideo quodnonin
omnibus locis omnia genera copiarum nafcuntur , uti in proximo uolumine eft expohtum . Pratterea
in domini cft poteftate utrum lateritio , aut cimentitio , an faxo uelit ardificare.

Quemadmodum orator a clienteftngrapha , conuentiones , tcsles , & res alias habere debet , qtias poflea
ia ordtnemfrobatiomm ponit, auget, ornatq; ex artisfrtueptis , nec infua cftpoteftate res efficere,qu£ caufa 60

ifft

E X T V S.

-$l

10

ipfafolet ajferre : ita & jlrchiteUi noncsl copiarum genera,quibusoportetuti,ftmperhabereprompta,
narn ea natura ipfaprxsiarefolet ; rutura uero non in omnibus locis omniagcntrat , non enimubique cjipul-
ws puteolanus , neqae in omnib'is locis arenxfo/Jitix, nec cxmentorum, necabietis, nec fapinorum, necmar-
moris copia, fed aliud alio loco nafatur. utendum autem esi , ubi non efl arena fcfftia, fluuiatica, aitt marina
lota . inopix quoque abietis, aut fapinoritm uitabuntur, utendo cupreffo, populo,ulmo, pinu,ut ait libroprimo
cap. i . item codem libro cap. $ . f De ipfo autem muro, e qua materiajimatur, aut perficiatur, ideo non cft
prxfiniendum, f & rcliqua, prxterea licet natura rerum copias afferat, tamen in domini poteftate eft eiigere
utrum his uel illis copijs utiuclit. b(ibil enim jLrchiteclo efi imputandum,Ji matcriadecfi;quoducro ^irchi-
teclo tribuitur, & domino, & artifici, efi quod Vitr. dicit.

Itaqve omnium opcrum probationcs tripartitoconfideranttir.ideftfabrilifubtilitate, magnifi»
centia, & difpofitione. cum magnificenter opus perfectum afpicietur ab omni poteftate impenfse lau-
dabuntur.cum fubtiliteroflicinatoris probabiturexa&io. cum uerouenuftatc,proportionibus,&
fymmetrijshabueritauthoritatem, tuncfueritgloria Archite<5£i . Hxc autem recte conftituuntur,
cumis &afabris,& abidiotis patiatur accipere fe confilia . Nanque omnes homines, nonfolum
Architedi,quodeftbonum, poflunt probare, fed inter idiotas,& eos hoc eft difcrimen, quod idiota
nififac~tumuiderit,nonpoteftfcirequid futurumfit: Architectusautem fimulanimoconftituerit»
antequam inceperit, & uenuftate, & ufu, & decore, quale fit futurum habet definitum. Quas res pri-
uatis sedificijs utiles putaui,& quemadmodum fit faciendum,quam apertifsime potui, perfcripfi.
De expolititionibus aute eoru,ut fint elegantes & fine uitijs ad uetuftate,in fequenti uolumine expona.

Eil in xdificatione quidijponit, eil qui operatur, efi qui impenfamfkcit. jLrchiteclus dijponit ; officinatov,
feufkbcr opcratur ; dominus impenfamfkcit . Laudatur jLrchitetlus,qui uenufiate, ufu , & decore difponit.
Laudatur fkber quijubtilitcr manibus efficit, £r operatur. Laudatur,dominus,qui magnifici expendens prx,-
ciofas,& amplas copias fubminiflrat. materia igitur dominum,forma Archneclum, opus artificem commen-
dat. magnificentia a domino, fitbtilitas ab artifice , dijpofitio ab jLrchiteclo prouenit. maxime autem , &• op-
timefortunx esl,fi optimus jlrchiteclus liberalem dominum, & fubtilem fkbrum inuenerit , nam omnis operii
laus in ipfum demurn jLrchiteclum redundat, qui domino liberalitatem confuluiffe , &fkbro retle ordinaffe
iudicatur . Quare monendus efl Architeclns , ut expertos quandoque audiat , & operarios , & eorum n on
temnat confilia , nam quemadmodum uon omnis tellus omniafert, ita non omnis borno omnia inteUigit . Con-
tentus fn jLrcbitetlus , &fe difcrimine ab idiota feiungi , quod midto ante prouideat,probetq; quodfuturii
3 ° esl, qudm opus uideat. & idiota nil niftfkUum cognofcat.

zo

M-VITRVVII D E

ARCHITECTVR A

LIBER SEPTIMVS.

^Procemhtm-y.

50

A 1 o r e s cum fapientcr, tum etiam utiliter inftituerunt per commentario-
rum rclationes cogitata tradere pofteris; uti ea non interirent , fed fingulis
xtatibus crefcentiauoluminibuseditagradatim peruenirent uetuftatibus
ad fummam doctrinarum fubtilitatem . Itaque non mediocres,fcd inhnita?
funt his agendx gratiaj , quod non inuidiofi filentes pranermiferunt , fed
omnium generum fenfus confcriptionibus memoria: tradendos curaue-
runt . Namq; fi non ita feciflent, non potuiflemus fcire, qua; res in Troia
fuiflent gefbe,nec quid Thales , Democritus , Anaxagoras , Xenophanes,
reliquiq; phyfici fenfiflent de rerum natura, quasq; Socrates , PJato , Ari-
ftoteles, Zenon, Epicurus , alijq; Philofophi , hominibus agendx uitse tcrminationes fmiuiflent , feu
Crcefus, Alexander, Darius, caeteriq; Reges, quas res.aut quibus rationibus gefsiffent , fuiflent nota:,
r.ifi maiores pra:ceptorum comparationibus omnium memoria* ad pofteritatem commentarijs extu-
liflent. Itaquequemadmodumhisgratiasfuntagendx, ficcontra,qui eorum fcripta furantes,prp
fuispra:dicant, funt uituperandi , quiq; non proprijs cogttationibus nituntur fcriptorum , fcd inuidis
moribus aliena uiolantesgloriantur, nonmodofunt reprehendendi,fed etiamquia impio moreui-
<fo xerunt, poena condemnandi . Nec tamen hs res non uindicatx curiofius abantiquisefle meinoran-

y z tur

tur ,quorumexitusiudiciorum qui fuerint, noneftalienum , quemadmodum fint nobis tradiri, cx-
plicare. Rcges AttaIicimagnisphilologia:dulccdinibusinducT:i, cumegrcgiambibliothccam I\rgi-
miad communcm dele&ationem inftituiffent. Tunc itcm Ptolomauis infinitozelo, cupiditatisq; in-
citatus ftudio, non minoribus induftrijs ad cundem modum contendcrat Alexandria: compararc. Cii
autcm fummadiligentiaprofeciflet,non putauit idfatis efle, nifi propagationibusin feminando cu-
rarct augendam. Itaque Mufis, & Apollini Iudosdedicauit , & quemadmodum athletarum,lic com-
muniumicriptorum uictoribusprjemia, &honoresconftituit. His ita inftitutis,cum Judi adeffcnt,
iudiccs literati , qui ea probarent , crant legendi . Rcx cum iam cx ciuitate fcx IccTos habuiflet , ncc
tamcito fcptimum idoneuminucnirct, retulitad cos, qui fupra bibliothecam fucrant, & quarliit , (i _
qucm nouiflent ad id expcditum . Tunc ei dixcrunt, efic qucndam Ariftophancm, qui fummo ftudio,
fummaq; diligcntia quotidic omncs libros ex ordine perlegerct . Itaque in conucntu ludorum , cum
fccreta: fedesiudicibuseflcnt diftributa:, cum citeris Anftophanes citatus, quemadmodum fuerat
Jocus ci delignatus , fedit. Primo Poetarum ordine ad certationem inducTo,cum rccitarentur fcri pta
populus cunctus fignificando monebat iudiccs , quod probarcnt . Itaque cum ab fingulis (cnrentia:
funt rogatx , fex una dixerunt,&quem maxime animaduertcrunt multitudini placuiire.eiprimum
pra:mium,infequenti fecundum tribuerunt. Ariftophanes uero cum abeolcntentiarogarctur , cum
•primum pronunciari iufsit, qui minimc populo placuiflet . Cum autem Rex,& uniuerfi uchcmcnter
indignarcntur , furrexit, & rogando impetrauit, ut paterentur fc diccrc . Itaquc filentio ficto docuit,
unumcx hiseum efle poctam , cartcros aliena recitauifle;oportere autem iudicantes nonhirta, fed
fcriptaprobare. Admirante populo ,& regedubitantc, fretusmemoriaecertisarmarijsinfinita uo-
lumina eduxit, & ea cum recitatis confcrendo coegit ipfos turatos de fe confiteri. Itaquercxiufsit
cum his agi furti , condemnatosq; cum ignominia dimilit. Ariftophanem ucro amplilsnnis munc ri-
bus ornauit , & fupra bibliothccam conftituit . Infcquentibus annis a Macedonia ZoiIus,qui adopta-
uit cognomen, ut Homeromaftixuocitaretur,Alcxandriam ucnit ,fuaq; fcripta contra Iliadcm,&
Odiffcam comparata regi recitauit . Ptolomarus uero cum animaduertiffet poctarum parentem,phi-
Iologisq;omnis duccm abfentemuexari,& cuiusab cundtis gcntibusfcripta hifpicerentur, ab eo
uituperarijindignatusnullumeideditrefponfum. Zoilus autem cum diutiusinregnofuifletinopia
prcflus ,fummifitad regempoftulans,ut aliquidfibi tribuerctur. Rexucrorefpondifledicitur Ho-
mcrum,qui anteannos milledecefsifletanioperpctuo, multa millia hominum pafcere, itemdebcre,
quimelioriingenio fcprofiteretur, nonmodofeunum,fed ctiam pIuresalcrcpolTe. Etadfummam *
morseius, ut parricidijdamnatiuarie memoratur. Alij eumlcripferunta Philadelphoefle incrucem
flxum,nonnul)iin eum lapidesefleconie(5tos,alijSmyrna;uiuumin pyramconieftum,quorum utru
ei acciderit, merenti digna conftitit pcena. Non cnim aliter uidetur promercri , qui cita: cos , quorii
refponfum quid fenferint fcribcntes,non poteft coram iudicari . Ego uero C.tfar, neque alienis in-
dicibusmutatisintcrpofitonominc meoid proterocorpus, ncquc ullius cogitata uitupcrans, infti-
tui cx eo me approbare, fed omnibus fcriptoribus infini tas ago gratias de egregijs ingeniotum folcr-
tijscx £uocollatts,abundantesalijs, aliogenerecopiasprarparauerunt . Vnde nos uti tontibushau-
ricntcsaquam,& ad propria propofita traduccntes,&expeditiorcs habemusad fcribcndum faculta-
tcs; talibusq; confidentes authoribus audemus inftitutiones houas comparare . Igitur talcs ingreflus
corum habens, quos ad propofiti mei rationcs animaduerti prxparatas , indc fumcndo progrcdi cce- 4°
pi.Namq;primum AgatharchusAthenis Aefchylo doccntetragicam fcenam fecit,&dc cacommcn
tariumreliquit. exeomoniti Democritus,& Anaxagoras dc cadcm re fcripferunt , quemadmodum
oporteat adacicmoculorum, radiorumq;extenfionemcertolococentro conftituto ad lincas ratio-
nenaturalircfpondere,utideinccrta recerta: imagincs sdificiorum in fcenarum picturis reddcrcnt
fpeciem ; & quc in direcTis, planisq; frontibus fint figurata: alia abfccdentia, alia prominentia efle ui-
dcantur. Poftea Silenus de fymmetrijs Doricorum edidit uoIumen,de a:dc Iunonis, qua: cftSami,
Dorica Thcodorus, Ionica Ephcfi.qua: cft Diana:, Cteliphon, & Metagenes; de tano Mincruac, quod
eft Pricne,Ionicum,Philcos . Itcm dc cdc Mineruz Dorica, qua: cft Athenis in arce, lftinus,& Car-
pion, Theodorus Phoccus dc tholo,quicft Delphis. Philodea:dium facrarumfymmetrijs,&dear-
mamcntario, quodfucrat Pyra:i portu. Hcrmogenesdca:de Diana: Ionica,quxelt Magnclia: pfcu- J*
dodiptcros, &LiberipatrisTeomonoptcros. Item Argelius de fymmetrijsCorinthijs, & lonicis
Trallibus Aefculapio.quod etiam ipfe fua manu dicitur fcciflc. De Maufolco Satyrus, & Pytheus.qui-
bus uercfelicitasfummuminaximumq; contulit munus. Eorum enim artesauio pcrpetuo nobilit-
fimas laudes, & fcmpiterno florcntes haberc iudicantur , & cogitatis egregias operas prxftiterunt .
Namque fingulis frontibus finguli artifices fumpfcrunt certatimpartcs adornandum,&probandii,
Leocharcs, Bryaxes,Scopas,Praxiteks,non nullietiam putant Timotheum, quorum artis eminens
excellentia coegit ad fcptcm fpcflaculorum eius operis peruenire famam . Prxterea minus nobiles
multi pra:ccpta fymmetriarum confcripferunt, ut Ncxaris, Thcocydcs, Dcmophilos , Pollis , Lconi-
dcs, Silanion, McIampus.Sarnacus , Euphranor, non minus de machinationibus, uti Cliades, Archi-
tas, Archimedes , Ctefibius, Nimphodorus, Philo Byzanteus, Diphilos,Charidas, Polyidos, Phyros» <To

Agefiftratos.

S E V T 1 M V S. jjj

Agcfiftratos. quorurnex commcntarijs , qu£ utiliaeffein. hisrebusanimadticrtf , collecta ,in unum
cocgi corpus. & ideo maxime, quod animaducrti ea in re ab Gra;cis uoiumina plura ardita ab nolbis
oppidoquampauca. Fufsitius enim mirum debisrcbus primusinftituit ederc uolumen . Item Ie-
rcntius Varro de nouem difciplinis ,unum de Architedura . PubliusSeptimius duo; Aniplius ucro
in id gcnus fcriptura: adhucnemo incubuiire uidetur , cum fuilfent & antiqui ciues mai;ni Architccli,
qui potuilTent non minuseleganter fcripta comparare: Namq,- Athenis, Antiftates, & Callefchros,&
Antimachides, &Potinos Architecti, Pififtrato a?dem loui olympio facienti fundamentaconftitue-
runt , poftmortem autcmeiuspropterinterpcllationem Reip. incepta rcliquerunt. Itaquecirciter

10 annisducentis poft Antiochus Rex ,cum in idopusimpenfam cffet pollicitus.ccllxmagnitudinem,
&columnarum circa diptcron collocationcm epiftyliorum,& caeterorum ornamentorum adfym-
metriarum diftributioncm magnafo]crria,fcientiaq; fumma,ciuisRomanus Coffutiusnobilirereft
Architectatus. idautemopus non modo uulgo.fed etiaminpaucisa magnificentia nominatur. Nam
quatuorlocis funt xdium facrarummarmorcisoperibus ornara? difpofitiones,eqiiibuspropria: de
his nominationes clarifsima fama nominantur , quorum excellentia: , prudentesq; cogitationum ap-
paratus fufpe&us habcnt in Deorum fifsimonio. Primumq,- «edes Ephefio Diana? Ionico gcnere ab
Ctefiphonte Gnofio, & filio cius Metogene eft inftituta , quam poftea Demetrius ipfius Diana: fer-
uus,& Pconius Ephcfiusdicunturperfccilfe . JViileti Apollinis,itcm Ionicis fymmctrijs,idcm Peo-
nius,Daphnisq; Milefius inft ituerunt ; Eleufince Cereris, & Proferpina: cellam immani magnitudine,
IftinusDorico more fineexteriorioribus columnis adlaxamentum ufusfacrificiorumpertexit. Eatn
autem poftea cum Demetrius Phalcreus Athenisrerum potiretur, Philonantetcmpluminfronteco-
lumnis conltitutisproftylon fecit.lta autto ueftibulo laxamentum initiantibus,operisq;fummam
adiecit auiftoritatem . In Afty uero louem olympium amplo modulorurn comparata Corinthijs fym-
mctrijs, & proportionibusjfutifupra fcriptum eft)architectandum Colfutius fufcepiffe memora-
tur. Cuiuscommentariumnullum eftinucntum: nectamena Coflutio folum dehis rebusfcripta
funt defideranda,fed etiam a C. Mutio,qui magna fcientia confifus ardes Honoris,& Virtutis Mariane;
cella: columnarumq; & epyftiliorum fymmetrias legitimis arris inftitutis pcrfecit.Id uero ft marmoreii
fuiffet , ut haberct quemadmodum ab arte fubtilitatem,(ic a magnificentia , & impcnlis authoritatem,
in primis & fummis opcribus nominaretur. Cum crgo & antiqui noftri inucniantur, non minus quam
Grxcifuifle magni Architecli ,& noftrx memorise fatis multi ,&exhispauci prxceptaedidiffent,

3° non putaui filendum , fed difpofitehngulisuoluminibus delingulis exponendum. Atquc quoniam
fexto uolumine priuatorum ardificiorum rationes perfcripli, in hoc, quod feptimum tenet numerum>
deexpolitionibus, quibus rationibus&uenuftatem,& firmitatem haberepofsint exponam.

Septimus liber expolitiones continet , & ornamenta. ita enim natnra ordo poslulat, utprius rcsfint,poflea
expoliantur, & orncntur. nam (ut dixi) quod non efl , ornari nonpoteji . jLedificiorum igitur ditlorumpar-
tcsfuas habcnt expolitiones & ornamenta primum plana , deindeparietes , mox lacunaria , & tetla. plana
enim paumentis,rudcrationibusq;flernmtur,tetla albario opere , pitlurisq; ornanlur , & marmoreis crullis
uefliuntur , lacunaria , & tefla contignatiombus ,fornicibus , atque etiam pitluris ,figninisq; operibuspul-
cbriora rcdduntttr . Quoniam uero nonfolum politx , ornatxq; res ejfe debent ,fcdfimt£ , ac durabiles , ideb
non tam pitlcbrttttdmi , quamfirmitati confulit Vitruiiins boc uolumw.e , cui pro&mium pulcberrimum pro-

4° ponit , in qv.o primum commendatur antiquorum confuetudo , quod fcripta in commentariorttm reLuionepo-
nentes, maximas bnmano generi utilitates , cjr deletlap.ones reliquere , mox damnabiles , e£- damnandos eos
efte oflendit , qui alienaprofitis ufurpant , alienisq; operibnsfuanomina pr<eponunt . Vnde,& aliquorum
pcenas ab antiquis regibus infliclas huwifmodi funbusfuijfe oflendit . mox enumerando qnot egregij iirchi-
teclifuerint, qu.eq;fcripta reliqucrint^, tam de Gf.tcis , qudm de Romanis mentemfuara aperit,o(ienditq; quo
propofito de jLrcbitctlura fcripfent, & qmbus autloribits fit ufus , &• quodfeptimo uolumine contincri uelit.
Finito autemproarmio quatuor ■primts capitibus pauimentormn & parietum expolitiones ,tammfiecis , qua.
in humidis loas , quomodo fieri dcbeant : a qmnto adfeptimum , de pingendi ratione & marmorum incrutia-
tione loqitttur : afeptimo adfinem libri dc coloribus tam naturalibus , qudm arte fkHis multa commcmorat
non iniucunda. nos ubi opus erit, inftflemus , ut in hacparte ctiamfl\tdium noflrum non defideretur.

5°

1)e T^uderatione commode facienda. Cap. I.

R i M vmcj; incipiam de ruderatione.qua; principia tenet expolitionum, uti curiofius,fum-

maq; prouidcntia folidationis ratio habeatur . Et fi plano pede crit ruderandum , qua:-

raturfolum,fifit perpetubfolidum.&ita cxsequetur, &inducaturcumftatumincrudiis •

4 fiautomnis, autex partecongeftitiuslocusfuerit,fi(tucationibuscum maguacura fo-

idctur.in contignationibus uero diligcntereftanimaduertendum,ne quisparies, quinonexeat ad

fummum , fit extruftus fub pauimentum, fed potius relaxatus fupra fc pcndentem habeat coaxatione.

6° Cum enim folidus exit contignationibus arcfcentibus , aut pandatione fidentibus , permanenti ftra-

V 3 cTurx

zj4 I l B E K

tfura: foliditate, dcxtraac finiftra fecundum fe facit in pauimentis neceffario rimas. Itemdanda eft
opera, nc comifccantur axes efculini quernis, quod querni fimul ac humorem percepcrunt fe torquen
tes rimasfaciunt in pauimentis; fin autemefculusnonerit,&necefsitas coegerit proptcr inopiam
uti qucrnis, ficuidcturcfie facicndum,utfecentur tcnuiores:quo minusenimualuerint,eo facilius
clauis fixi contincbuntur. Dcindc in fingulis tignis extremis partibus axis bini claui figantur, uti nul-
la cx parte pofsint fe torquendoanguliexcitarc. Namqucde cerro , aut fago , feu farno,nullus ad
uctuftatem poteft pcrmancre. Coaxationibus fa&is, fi crit filex, finon.palea fubfternatur, uti mate-
ricsacalcisuitijsdcfendatur.Tuncinfupcrftatumineturnon minorefaxo ,quam quod pofsitmanu
implcrc: ftatuminibus indudisrudcrctur. Rudusfinouum crit adtres partcsuna calcis mifceatur, IO
fi rediuiuum tuerit, quinque ad duum mixtioncs habeant refponfum . Dcinde rudus inducatur, & ue-
dtibus ligncis decurijs indudtis crebitcrpinfationcfoiidetur,&idnon minus pinlum abfolutum lit
crafsitudine dodrantis . Infupcr cx tcfta nucleus inducatur mixtionem habens ad tres partes unam cal-
cis, uti neminorefitcrafsitudinepauimcntum digitorum fenum. Suprarudumad rcgulam, &libcl-
lam exafta pauimcnta ftruantur, fiue fcctilibus , fiue tefleris . Cum ea cxtrufta fuerint, & faftigia ex-
tru&iones habucrint, ita tricentur , uti fi fectilia fint, nulli gradus in fcutulis,aut trigonis, aut quadra-
tis , feu fauis extent, fed coagmentorum compolitio planam habeat inter fe directionem :(i tefkris ftru
ctumerit,ut ex omnes anguloshabcantxqualcs, nullibiq;a fricatura extantes . Cum enimanguli
non fuerint omnes equalitcr plani, non crit exa&a,uti oportet fricatura . Item teftacea fpicata tibur-
tina funt diligenter exigcnda , ut non habeant lacunas, nec extantes tumulos , fed fint cxtenfa , & ad
rcgulam pcrfricata. fuper fricaturam lcuigationibus,& polituris cum fucrint perfcfta, incernatur mar
mor, & fupraloricx excalce, &arenainducantur.Sub dio ueromaxime idonca faciunda funtpaui-
mcnta, quod contignationcs humorc crcf ccntcs , aut ficcitate decrcfcentes , fcu pandationibus fidcn-
tes mouendo fe faciunt uitia pauimcntis . pra;tcica gelicidia , & pruina? non patiuntur ea intcgra per-
manere. Itaqucfinccefsitascocgerit, ut minimeuitiofafiant, fic critfaciundum. Cum coaxarum
fucrit fuper akcra coaxatio tranfuerfa ftcrnatur, clauisq; fixam dupliccm prarbeat contignationi lori-
cationem: deinderudcri nouo tertia pars tefta* tufa* admifceatur,calcisq; dux partcs ad quinque
mortarij mixtionibus prxftentrcfponlum.ftatuminationefaftarudus inducatur, idq; pinium ablo-
lutum ne minus pede fit craflum . Tunc autem nuclco inducto , ( ut fuprafcriptum eft ) pauimenttim
e teffera grandi circiter binumdigitum ca.'fa ftruatur, faftigiumhabcnsin pcdesdenos ,digitos bi-
nos. qubd fibenctemperabitur,& rectc fricatum fuerit,abomnibus uitijserittutum. Vtiautemin- *
ter coagmcnta materies ab gelicidijs ne laboret , tracibus quotannis ante hyemem laturetur, ita non
paticnturin fe reciperegelicidij pruinam.fin autemcuriofiusuidebiturficri oportcrctegulebipeda-
lcs inter fc coagmcntata: fupra rudus fubftrata materia collocentur , habentes fingulis coagmentorfi
frontibus, canaliculosdigitales, quibusiunftisimpleantur calceexoleofubacta , confricenturq; in-
ter fecoagmenta comprefla. ita calx quxcrit ha.-rensincanalibus,durcfcendo non patieturaquam,
ncque aliam rem per coagmenta tranfire . Cum ergo fuerit hoc ita perftratum,fuper nucleus induca-
tur, & uirgis cxdcndo fubigatur, fupra autem fiue ex teflcra grandi,fiue ex fpica teftacea ftruantur fa-
ftigijs, quibus eft fupra fcriptum ; &cumficcruntfa<fta,noncito uitiabuntur.

Trimas partes inter expolitiones tcnent ruderationes , ejr panimenta . de ijs hoc capitc agitur . Bjtdera
funt lapides contufi, & calce admixti , quxpammentis fhciendis fnbflernuntnr ; tinde rnderare cfl huiufmodi 4°
opttsftcrnere ,nosfgroffare dicimus ,uelterra7ga.re . ^Antequam igitur adpauimentum neniamusidcfiad
ultimam illam, &fu?nmamfoltfuperficiem cxpolitam , primofiatuminandum , deinde ruderaudum, mox nu-
cleus inducendus, demumpauimentnmflrucndiim . Statumen dicitur, quicquid profulcimento ytermtur ideji
fauimentorum imum ilratum,quod cxgrandioribusfaxis conficititr.poflflatummationem ntderatiofequitur,
tjux quidfit , iam diximus.fubtilior enimpermixtio ruderationi adhibetur, quamflatuminationi,mox nucleus
mditcitur idefl crufla alia , fiue corinm , quod medium cfl inter ruderationem , & pammentum , ideo ab Italis
anima nominatur, de quo infrafuo loco dicetur . dcmum pauimentumfuperflruitur , & is ordo tn rndcratione
feruatur . Rjtderandum autem efl uel pedc plano , uel in contignationibusfub tetlo , uelfnpra contignationes
fubdiuo. omnibns his locis comrnnnc efl , nt flratnm ,qnod fubflernitur folido , ejr xquabiii loconitatur ,fed
alibi maior diligentia cfl adhibenda ob uitia, quxficripofjunt inpauimentis slruendis , ut drrent aduetuflate. j °
Cum igitur planopede rndcrandum efl , ucl locits omnisfolidus tsl , vel exparte uel omnino congeflituis . In
plano, cjrper totumfolido nihil aliudfncicndum cfl , nifi curandum , ut exxqnentitrplane , inde inducaturcu
flatumine rudus. Si uero congeflitius aliqua expartc uel omninofiteritpalai ionibus, palis, aut fnblicis uftu-
latis confixis , & machinis adafiis folidctur, &fis~tucis exxquetnr, cjrfirmetur, & ita iudncatur atmflatu-
mine rudus,idcfl cjrprimum, cjrfccundum ftratnm , atqne ui obferitandnm cfl in locis , qitxplar.o pedefiunt.
In contignationibm uero , non eadem exxquandi cura csl adhibenda , cum ipfa exxquatio pcrfcfkblafit ,fed
maiori fludio prouidendum , ut exxquatio confernetur : nam femper parietes fubfunt , quod non ad fummntn
perueniunt. Vnde coaxatio non omnis inparietes incumbit , quare hcctplana mdeatur,jitq; uere, aiitequam
pondus aliquod immittatur , tamcn adiuntlo , & ftiper impofito pondere ruderationis , & pauimentipandat ,
atqiic onert cedit eaparte , quaparies non ad fummum pcruemt . Tericulum item cfi ex arefhclis , &ficce- 60

fcentibns,

S E T> T f M V S.

»3?

10

20

fcentibits , aut pandatione ftdentibus contignationibus . Item mixtione axium diuerforum lignorum , quorttm
aliafua natura bumore percepto torquentttr, alia infuafirmitate pemianent ;fierijblet, ut alterafubjidente,
altera durante inxquatiter pondus fuftineatur : qttare us uittjs medendum est , primo ne dextra , acftnislra
inpauimentis rittut fiant ob arefcentes,aut pandantes contignationes pcrmanenteflrttclurxfoiiditate. 7{amft
quo locoautparies, auttrabs ualde robusltor cxteris fubiecla ftt , eo loci findetur pauimentum, atqne tiitia-
bitur. Curandum igitur efl , ut offa quibus fuftinetur,uiribus ftntualtda , & interfe coaqualia, deindene
mifceantur axes diuerft generis lignorum . Etft necejfitas coegertt , prouideatur, ut axes , qtiod damnumfk-
cerepofsunt , cum torquentur tenuiores , & fubtiliores fecentur , nam ita minus ualebunt &fkcitius clauis
contmebuntur, tanto magisft tranfuerft , atque diretli duplici tabularum ordine ponantur ; deinde infmgulis
tignis extremis partibus axis biai claui figautur , uti nulla ex parte pojfmtfe torquendo anguli excitare . Ita
igitur prouifum erit,ut perpetno tenorefolu exxquatu fternatur,& coaxatio temperetur ,mox filice autpalea
fiernenda ejl coa xatio ne ligna a calce uitientur . Calx enim ( tit alids ditlum eft ) materiem uitiare Jblet ;
mde rudiorifaxoflatumen , boc efiprimttm firatum firuatttr,faxum autem non minus effe debet,quam quod
poffitmanumimplere. Toflquamigiturflatuminatumfuerittunc ruderandum efl. Rjtdus duplex eft nouu,
& uetus : nouum fit exfaxis contufts ,ftue teflisfratlis, grglarea cum calce . Vetus fit expauimentis iam
dirutis . Siergo rudus nouum erit adtres partes unacalcis mifceatur ;ft uetus , quod rediuiuum dicitura
Vitr.idefl e ueteri renouattt quinque ad duum mixtiones babeant refponfum.lnduclo rudere ueclibus , & ba-
culis ligneis,pinftndu efl crebiter , utfolidctur , clajfes uero pinfantium immittenda, qtt£ non minores , qttdm
denum bomtnum fkciendm , quas antiqui decurias appellabant , & maxime probabant , quod is numeri mo—
dusin operc commodijfime cuflodiretur , necpraeuntis monitoris diligentiam multitudo confuuderet , ut ait
Colwmella. jiltitudo ruderis,ucl craffttudo tta pinfatione crebrafoltdata,Jht non minus nouem pollicibus. Ita
enimdodrantemintclligo,unciaspoUiccsinpedemeJfedixi,pedem inuncias duodecim diuifium ofiendens.
Solidato ruderi nucleus inducendus idefianima,&mediumcoriuminter rudus , & pauimentum , quodfit

Pauioientorum gcncra .

3o

40

c

>

3

Ci*

c
3

ex tefta contufx & tcmperata ad tres eiuspartes unacalcis appoftta, cuittsnnclei uelpultis crafiituior.on
ftt minor jenis digitis. Iudutlo nttcleo tanquam flrato , paunnenti ratio efl habenda . Tauimentttm multis
modis flruebant . Klamprimo picla fuerant, &uerftcoloriruderationefhtla. (Secretum enimmam.or colla
cafei albumine ouifubatla, & calce adbibita, coloribus intinclum narvjs adlibitumformisq; ligneis, quibus
uolueris inchifnm efficiet opus pauimenti coloratum, & depitlu ) pofi piclurampauimentoru lapidibus flcrni
cceperunt,lapides aute,ant in paruas cruflas fecabantur,& ftc fetliles dicebantur,qui cum uarietate colorum
componerentur, opns faciebant, quodnos Mufaycum uocamus , alij amufcatum, uelmuftcum : aut quadrata
5° grandiori forma conflabant lapides , & ita teflcr& uocabantur .fecabanturuero lapides uartjsmodis,alij
enimfctttulari, hoc esl rotundafigura, alu triangulari , altj tetragona, nonnulli etiamfkuorum hoc cfl cellarii
apiummodobexagonifiebant ,componebantur item in pauimentis accuratiflima & exquifttijsima dtligentia
laptlli parui, & minuti, ita ut pifcium,& aliarum rerum effigies , uarus coloribus penitus imitarentur . Ex
jllberto aute Durero haberipoffunt uari£figurationespauimentorum,itemq; exprimario templo Senis,pitltt
ras & Venetijs,I{om&in antiquis ruinis , alibiq; magna opera , & precioforum lapidum flrata pauimenta
uidere pojfumus , qu£ diligentiam ueterum commendant . In omnibus autem pauimentis slruendis ea dili-
gentia adhibenda efl, ut nulli extent angttli , &quaiiaftnt coagmenta , plana omnittm dire&io , quodfiet , ft ita
fricentur, cumfetliliaftnt, ut mlligradm injcutulis, aut trigonis, aut quadratis ,feufhuis extent , &fiupra
nucteumftnt prius ad regulam , & libeliam exatla pauimenta , uelft tejferis flruantur omnes babeant angu-
los tnquaies .Quoniamuero & teflacea pauimenta fiebant mjfcicxmodum exafta , qu& conftabant arena,

calce,

60

Sjt» L 1 B £ P^

calce, tcjlis, c> quartaparte Tyburtinifaxi contufi , in qu£ laterctdi pollicis craffttudim, & femipedali lon-
mtutUne infcrcbantur , ordincjpicato , ut defcriptio oslendit , &• repcrtum ejl in ueterum monumentts . Ideo
Vitr. ea ddigenter exigenda dicit , ut non habeant lacunas ucl extantcs tumulos, ideft ut nonjint in uentrem
concreta, ue! fofjiculas fiiciant , fedfmt cxtenta , e> adregulam perfricata . buiufinodi pauimentum itafie-
bat, ne bumor, & aqu£ liquor ad contignationem , uel coaxationem pertingerent. Supra ncro covxuji mar"
moris, & aren£ oufta calcepermixta, quam loricam uocatVitr. inducebatur, qu£ opus fpicatum tegebat.
lAtqtte bxc ratio ad pauimcntafub tecloin contignaliombus Hrucndapcrtinent . Subdiuo autcm atia cnra
adhibebatur ob uitia , qit£ inejje poterant, nam & contignationcs modo bumore crcfcentcs, modoficcitate de~
crefcem.es , modo etiam pandationibus fidentcs , mo uentur , cx quo motu uitia fiunt, rimxq; in pauimentis, cj" lo
gelicidia , &■ pruinx ipjis pauimentis damnum inferunt , quibws uitus mcdcndumest , cjr primum illiuitio ,
ijuodbabent a contignatwnum motionc Jitccurendum esl , mox illi , quod agclicidijs , & pruinis contrabere
folent. Diretle igitnrejr tranfitcrfe coaxandumtft ,ita ut duplexloncatio coaxationishabeatur,clauuq;
utraquc figenda tft, ita enimplana, & folida fiet, moxruderi noito tertia pars tcftx tnfiz admfceatur, calcisq;
dtt£ partcs ad quinque mortartj mixtionibm pr^Hent refponfitm. Mortarum boc loco pro rudere , & materu
fumttur , non pro lacu , ubi rntro fubigititr . unde Tlinim inqutt , necejfarium rudcri nouo tertiam parteni
teft£tuJ'<caddi,deinderitdits,!nqito du£ quint£calcis mifceantur .statitminatione fatla ritdus inducatnr, idq;
pinfitm abfolutum , ne minits pedefit crajfutn poflca nttcko indullo crajfofex digitos , ut monet Tlinius , pa-
uimentum & tejjeragrandt circi:er binum digitum c£fa ftruatur. Digitus e[i fextadecima pedispars ,Jicut
pollex duodecima , vportet aut panimentum faftigium , & tumorem quendam in medio habere , ut aqux dila—
bantur & non Jirmcntnr : habtbit igitur pammentum fajligium inpedes dcnos digitosbinos,ideft fijqnunce
idejl untiam cttm dimidia , atquc ita totum opus bene tcmperatum , cjr retlcfricatttm cumfuerit ab omnibus
uitijs erit tutum . Si uero geliadiorum damna euitare uoluerimus , fic mr,net Vitr. cjfe fiiciendum ; Vti mter
coagmeta materics abgclicidijs ne laboret.unegelit offendat l gna,olei fiecibus e retnmento olei, qttotaunisan
te hyemem faturetnr-fiaces dixit Vitr. qtt^funt olcarum carnes, ejr indeficces . Crafiitics enim olei non per-
raittit aqu£ humorem pcnctrarc . Scdquiaadhuc aliquimaiori diligentia slitdent prouidere nepruin£,cjr
gelictdia vffeudanl pauimenta , utperpetuo durent : Sic monct cos Vitru. ut ait Talladius , tunc antequam
ritdus ficcetnr btpedas tcgulas , qu£ per omnia latcra canaliculos habcant digitales , inngemus ita , ut calce
ttiua cx oleo temperata bipedarum canales , qtti interfe connetlendi funt,impleantnr , & earum coniuntlione
riidus omn e coopcriatur ; namficcata omnis materia unum corpits ejjiciet , &■ mtllum tranfmittet humorem.
Cum autemfiient hoc ita perftratum,fupra nucleus inducatur , & rejiftens illttd coriitm de quofupra, & uir- 3 °
gis c£dendo fubigatttr ,ut Jolidctur :J'upra autem,Jiuc cx tejfera grandi ,fiue ex fj>ica teslacea , quam Itali
pijcisjpmam uulgo uocant , & nosfupra ciusformam aliter quam Thilander delineatiimns ,fhftigijs utidiclii
eft, idcfl m pcdibus dcnis digitos binos habcnttbus,habeas autem quo aqita dcflttcns aut in ciHcrnas excipiatur,
aitt in cloacas deriuctur . Subigendi autem pinfandi , & ex£quandi rudcris , uel pauimcr.ti modum noflri or-
fare dicunt . jlccipitint atttcm plumbum,aitt Jilicem multi pondcris Junibus alligant , trahuntq; cjr rctrahunt
fupra pattimentum , arenam afperam contmuo , & aquam Jpargentes , & ita ex£quaturpauimentum,quod
poftea lini oleo perfundentcs lucidiffimum reddunt ,humec~io autem acregaudent pauimcv.ta ,ditmfiitnt ,&
in umbrofo , atque humido firmiora & integriora feruantur , & pauimentis nocita inpnmisjitnt , ut aitAl-
bertus Jolts infimatas,&-repentina cxficcatio,namuclutirciteratispluuii\sdenfaturinar.\istc\his,ita,zsrpaui-
tnenta abunde humcclata unam , integramq; in foliditatem fcrruminantur . Quo uero m loco paiumenti 40
ex fislulis tecJorum imber cadens excipitur lapideam pofuijfe oportct cruftampcr quam integram , cjr admo-
dumfolidam, ne impetentium guttarum affidua, ut ita loqttar , improbitate, refodiatur , atque uitietur,

Demaceratione calcis adalbaria opera, & tefioria per-
fcienda. Cap. 11.

Vm apauimentorum cura difccfTum ucritjtuncdcalbarijsoperibuseftcxplicanduin . id
autem crit rc<5rc fi glcba; calcis optimc antc multo temporc cjuam opus fucrit maccrabun
tur , uti (1 qua gleba parum ruciit in rornace cocla in maccratione diuturna liquore dercr- 5°
uere coa<fta , uno tenore concoquatur . Nanquc cum non penitus macerata , f cd rcccns
umitur,cum fucrit indu&a habcns latcntcs crudos calculospuftulascmittit ,quicalculi in opere
uno tcnorecumpcrmaccrantur, difToluunt,&difsipant tc&orij politiones. Cumautcm liabita eric
ratiomaccrationis,&idcuriofius opere prarparatum crit.fumatur afcia.&quemadmodum materi.a
dolatur, fic calx in lacu macerata afcictur , fi ad afciam offenderint calculi, non ent tempcrata : cumq;
ficcum ,&purum ferrumcduceturindicabiteameuanidam ,&fiticulofam ,cumucro pinguisfuerit,
& rccte macerata , circa id ferramentum uti glutinum hxrens omni rationc probabit lc clle temperata.
Tuncautcmmachiniscomparatis, camcrarum difpofitioncs in conclauibus cxpcdiatur ,nifi lacuna-
ribus ca fuerint ornata.

Faalis eft ca.lcis maceratio , &■ bene macerat£probatio ex bis qiufccundo libro diximus , itcm hoc loco 60

fatis

IO

20

S £ T T 1. M V S. Z37

fatis aperte Vitr. nos monet qua ratione pr&pareiur ad albaria , e> tetloria opera . quod autem infoloeft
pauimetum,id in pariete esl tebloriurn, ideft iUimentum quoddam parietum&tque incruflatio,nos mtonicatura
dicimus , h&c fit aut calcepura, & albarium opus uocatur ,pr&fertim cum extrema manus imponitnr : aut
gypfo, quod Thilander gypfatum opus nonfineratione appellari po/fc dicit : aut calce , & arena & dicitur
arenatum : aut marmore & calce , zir marmoratum nominatur, nosfiuccatum dicimus . Maceranda i"itur
eft calx, idefl in aqua ponenda ut extinguatur, & difjoluatur, cum uero optimafit, e> conueniat albarijs ope-
ribus , qu£ lenta efl , &glutinofa , curare oportet , ut multo tempore ante quam opusfuerit , in lacu id es~l in
foffa, & conceptaculo maceratione foluatur , quod ad minus trium menfium jpatio perficitur : tempore enim
& diuturna macerationefiet utgleb& , in quas ignis calcartj,idefi loci, in quo excoquitur calx, minuspotue-
rit,difloluantur , deferuentes enim in maceratwne diuturna ob liquorem concoquentur uno tenore cum reliquis
glebis bene excoclis . Si ttero hoc nonfuerit fhtlum, fiet ut calculi latentes, & non macerati, cumfuerit calx
parietibus inducla, pufluUs quafdam fiicient , &prominentespartes oflendent, qu&puflul&,feucalculi, cum
temporepermacerantur, diffoluunt polituras parietum, nam puflula ill& tanquam bull& inflat& difrumpuntur.
Macerand& igitur diutius gleb&funt ill& , poflea afcia , & inflrumcnto illo dolabr& fimili afcientur inlacu
■ditigenter, & curiose , ita enimfiet , ut uno tenore calx dijfoluta ad albariumpr&paretur . Signa autem bene
pr&parat& calcis , & optim&funt. Trimumfi ad afciam non offenderint calculi , dun enim quandofunt , of-
fendunt,&fentiuntur,necfunttemperati,pofleafiferrum afci&pofl afciationem edncatur ftccum,&purut
cuiq; nihil adh&ferit , fignum erit calctm cffe raram , inanem , uanidam , & fniculofam , curn oporteatpin—
guem, len tam, uifcofam , uelglutinofam cfje . Bene macerata , & temperata calce , flatim machinx compa -
rari debent, nos armaturas appellamus , ut ad camerxs afcendamus , & commode tetloria inducamus. Ca—
mer&funt qu& curuantur , ali& in tefludines, qu&dam in hemifph&ria , qu&dam ad circinum delumbantur,di—
uerfisq; arcuatis operibus , uel fimplicibus , uel compofitis fleituntur , qu& omnia opcre albario , e> tefforio
«rnantur lacunaria uero, tra b eationesq; propri& contignationumfunt.

De camerarum dijpofitioneyTrullijfatwne, & teclorio
opere. Cap. 1IL

Vm autem camerarum poftulabiturratio, fic erunt facienda:. Afferesdire&idifponantur
interfc, ne plusfpatiumhabentespedesbinos,& hi maxime cuprcfsini,quod abiegni
ab carie, & a uetuftate celeriter uitiantur: hiq; aiferes cum ad fot mam circinationis fue*
rintdiftributicatenisdifpofitisad contignationes,fiue tecta erunr, crebriter clauis fer-
reis rixi religentur, ea:q;catena:cxca materia comparentur, cuineccaries , necuetuftas , nec humot?
pofsit nocere , idcft buxo, iunipcro, olea,robore, cuprefTo.csterisq; fimilibus prazter quercum.quod
ea fe torquendo rimas facit, quibus inefl operibus . Afferibusdifpofitis,tumtomicccxfpartoHifpa-
nico, arundincs Grzca; tufa: ad cos ( nti forma poftulat ) religentur . Item fupra Cameram materies
ex calce , & arena mixta fubindc inducatur , fi qua? ftillx ex contignationibus , aut tectis ceciderint fu
ftineantur,fin autemarundinis Graxajcopianon erit], dcpaludibus tenues colligantur,&mataxaet
& tomic«e ad iuftam Iongitudinem , una crafsitudine alligationibus temperentur : Dum ne plus intcr

4P duosnodos alligationibus binosperdesdiftent, & hx ad afferes, utifuprafcriptum eft,tomica: reli-
gentur,culrelliq; lignei in eas configantur . Ca;tera omnia, ( uti fupra fcriptum eft ) expcdiantur .
Camerisdifpofitis, &intextis, imumccelum earum trulliffetur,deinde arena dirigatur,poftea aut
creta , aut marmore poliatur . Cum camcrse polit£ fuerint , fub cas coronx funt fubijciendar , esq;
quam maxime tenues , & fubtiles oportere fieri uidentur. Cum cnim grandcs funt pondere deducun
tur, nec poflunt fefuftinerc, in hisq;minimegypfum debet admifceri, fed excreto marmore uno
tenore perduci, uti ncprccipiendo non patiatur uno tenore opus inarefcere. Etiamq; cauenda:
funt in cameris prifcorum difpofitiones , quod earum planitia; coronarum graui podere impendentes
funt periculofe. Coronarum autemaliaefuntpurarjaliarcelatscconclauibus, aut ubi ignis,autplura
lumina funt poncnda, purse fieri debent , ut ese facilius extergantur . In aeftiuis, & exedris, u.bi mini-

50 mefumuseft, nec fuligopoteft nocere, ibicelatasfuntfaciendse. Semper enimalbum opns propter.
fuperbiam candoris, nonmodoexproprijs,fed etiamexalienis xdificijs concipit fumum . Coronis
cxplicatis parietes quam afperrime trullidentur ,poftea autem fupra tullifTatione fubarefcente defor—
menturdirectionesarenati,ut longitudinesadregulam,& lineam,altitudines ad perpendiculum^
anguliadnormam refpondcntesexigantur . Namqueficemendatatectoriorum in picturis erit fpe-
cies, fubarefcente itcrum, ac tertio inducatur. Ita quo fundatior erit ex arenato directura , eo firmior
crit ad uetuftatem foliditas tedorij . Cumab3renaprastertrulliffationem,non minus tribus corijs
fuerit deformatum, tunc e marmoreo grano dire&iones funt fubigendi, dum ita materies' tempere-»
tur j uti cum fubigitur , non hsreat ad rutrum, fed purum fcrrum e mortario liberetur. G rano indu-
&o, & inarefcentc, altcrum corium mediocris dirigatur . Id cum fubaftum fuerit , & bene fricatum,

6 o fubcilius inducatur. Ita cum tribus corij s> arcna;,ii item marmoris folidati , paric tcs fucrint , nequc

rimas

xj8 L I B Z K

rimas.neque aliud uitium in fc recipcre poterunt.fed & baculorum fubactionibus fundatx foliditates,
mannorisq; candorc firmolaeuigata:, coloribus cum politionibusinductis .nitidos exprimcnt fplen-
dorcs. Colorcs autcm udo teftorio cum diligenter funt indu&i, ideo non rcmittunt , fed funt perpe-
tuo pcrmanentcs quod calx in fornacibus cxco&o liquore, & facta raritatibus euanida ieiunitate coa7
da.corripit in fe, qua: rcs forte eam contingcrunt , mixtionibusq; ex alijs poteftatibus collatis femi-
nibus, ccuprincipijsunafolidcfccndo in quibufcunque mcmbris cftrormata ,cum fitarida, redigir-
tur,utifui gencris proprias uideatur haberequalitates . Itaquete&oria, quar rccte funtfa&a>neque
uetuftatibusfiunthorrida,nequecumextcrgentur, rcmittuntcolores, niii li parum diligcnter,&in
aridofuerintindufti. Cumcrgoita in parietibuste&oria /afla fucrint(uti fupra fcriptum eft)& IO
firmitatem , & fplcndorem, & ad uctuftatcm pcrmanentcm uirtutcm poterunt babere . Cum uero
unumcoriumarenx, & unum minuti marmoris eritinductum, tcnuitaseius minusualcndofaciliter
rumpitur, ncc fplcndorcm politionibus propter imbecillitatem crafsitudinis proprium obtinebir.
Qucmadmodum cnim fpeculum argcnteum tenui Jamclla du&um inccrtos, & line uiribushabet re-
mifsiorcsfplcndorcs, quod auteme lolida temperatura fuerit factum, rccipicns in fe firmis uiribui
politionem , fulgentes in afpectu, certasq; conliderantibus imagines reddit : fic tectoria, qua? ex tc-
nui funt dufta matcria , non modo fiunt nmofa, lcd ctiam cclcruer euancfcunt . Qua: autcm fundata
arenationis.&marmoris foliditatefunt cralsitudinefpiffa, cumfunt politionibus crebris fubafta,
non modo fiunt nitcntia , fcd ctiam imagines expr cfias afpicientibus cx co opere remittunt . Graxo-
rum uero teftores non folum his ratiombus utendo faciunt opera firma , fed ctiam mortario collo- 20
cato calcc.&arena ibi confufa decuria hominum indufta ligncis ucttibus pinfantmateriam,&ita
ad ccrtamcn fuba&atunc utuntur. Itaque ucteribus parietibus nonnulli cruftas excidentcsproaba-
cis utuntur, ipfaq; tc&oria abacorum , & fpeculorum diuifionibus circa feprominentes habent exprcf
liones . Sin autem in craticijs te&oria erunt facicnda , quibus neceffe eft ctiam in arrectarijs>& tranfi-
uerfarijs rimas ficri , (idco qubd luto cum linuntur.neccfiario recipiunt humorem, cum aute arefcunt
extcnuatiintcftorijsfaciuntrimas) idutnonfiatjhxceritratio. Cum paries totus-luto inquinatus
fucrit , tuncincoopcrc cannx clauis mufcarijs perpetuar figantur,deinde itcrum ]utoinduc"to,fi
priores tranfuerfarijs .-mindinibus fixa: funt , fecunda; ere&is figantur , & ita ( uti fupra fcriptum cft)
arenatum , & marmor , & omne tcc"toiium indticatur . Ita cannarum duplex in parictibus ordinibus
tranfucrfis fixa perpetuitas, necfegmina.nec rimam ullam ficriparietur. ! .Q

De camerarum dijpojitionc, dcq; earum tunicis,& tetlorio opcre , non tam inficcis quam in humidis locis

tertio , & quarto capite agitur, non retle autem ageretur de tetlorio, & albario opere,mfiprius camerx , &

parictes earum dijponercntur ad recipiendas cxpolitiones, ideo docet qv.a ratione camerx incuruentur , ut or~

namenta fuftineant. & qua ratione Jupcriorcs, & inferiores earum partcs tegere debenms , & expolire.mox

ad coronas ducendas fub arcubus , & cameris perueniens , dcmiim adparietcs dcalbandos ,fiue teftaceifmt,

fiue craticu progrcditur, nuUum eneceffarijs prxceptis , e> utilibus prxtermittens ,,Albcrtus fummatim de

hac re commemorat. Diuerfafunt camerarum dijcrimina , qv.x nos inquirerc diligenter oportct , quibus li-

•neis, terminisq; prxfiniantur , etennn fornix eft, & camera,& hemijphxrium , & arcus illi , qui funt harum

quotx partes . Hemijphxrium, qubd medix pilxjpecicm habet ,fuapte natura ex circinatione ueftigijs , &

lchnovraphia circulari prouenit ; camera quadratis areis conuev.it , ftcuti fornices quadrangularibus. Fornix

excauati montis flmilitudinem fert : eft enim in arcum flexa , & protcnfa curv.it as . imaginemur parictem 4*

amplum, qui afummofinuctur, & fletlatur pcr porticus latitudinem tranfuerfe . Camera uero arcumrcfert

ameridieinfeptcntrionemfcfleclentem,qiii& alium babcat tranfuerfum ab oricnte in occafum;cornua

enimflcxa prxter hemifphxrmm concurfus cfl multorum arcuum xquahum in ccntrnm imedtj culminis,fv.nt

C-r plura curuationum gencra alia delumbata ad circinum, nel qux lunulata uocantur,<&ft quo alio modo te~

iludinata fint , quxmultorumangulorumfiguxasoftendunt,qv.orumomnium incuruandorum ratiouna eft.

Et omniaprxditlagenera rationemparietis ,fuper qucm imponuntur, feqm debere uidentur. T^amqucfttl-

cra earum, & offa ( ut ita dicam ) qux ab imo ad fummum criguntur a fulcimentis , & offibw parietum

erigidebent, unumquodq; tamenfccundumpropriumgenus in panetemincv.mbere debet idesl fecundumea

formam , quam curuaturx darepraponimus. Ojfa buiufinodi interfe dislare oportct fpatio quodam certo , &

prxfimto. Vitr.inquit \ afferes dtrecli dijponunturinterfeneplusjpatiumhabentespedesbinos.l Suntajfe- fo

res oblongx, &flritfx trabeculx, qux diretle dijponuntur circa parietesfccundum eam formatn , quam ca~

merx, &curuaturximponcreproponimus. huius rnodi ajfcres ita difpofiti ligncis uinculis , qux catcnasVi-

tru. ab effeilu nominat , mterje compingi debcnt , corumjhmma capita crebriter clauisferreis fixa ad couti-

gnationes, uel tcfta rcligentur. Spatia uero inter ajfercs , qux offa ab Mberto dicuntur , rcplcri oportct,fed

m hoc dijfcruut , quxfiunt in parietibus complcmcnta ab ijs, qux inter ojfa, aflercsq; infarciuntur, qubd inpa

viete adreclam reitdam, normamq; , & libellam lapides ,&fmguli ordines coagmentantur ,atque compo-

nuntur . In tesludine autem ordines adflexam rcgulam,& lapidis ornnes conclwfurx ad fut arcus centrum

diriguntur . *Ait autem poslca ucteres offa nunquaru induxifle, nift cocio ex latere , eodemq; ut plnrimum

bipedali, <& complementa tesludinum abfolucnda efle c lapide lew.Jiimo , ne muri ab tniquo eorv.m pondcre

fatigentur.Trxtereai & illudmonct,quo£tiamartificcs utimtnr arcubus, cjr tciludwibus ftrv.cndis arma- 60

mcnto

S E T T l M V S. 239

mentoeffe opus . Eft autemarmamentum,quodnos armaturam dicimus , extemporanea qusdam confignatio
adflex£ line£ ambitum diffinita , cuipro corio , & cute , aut crates, aut arundines , aut uilia ifliufmodi con—
flernuntur,ut fuflineant tejludinisflrutlttram donec indurefcat . C£terum non omnes tefludines armamentum
requirunt , qualis efi retlafphwica , quoniam ea non ex arcubus folum conslat , fed ex coronis , & pr&cin-
iiionibus,nec babetur unde initium diruptionis effepofit, cuntlis pr&fcrtim cuneis unum centritm petentibus.
angularem quoque tefludmem Jph^ricam modo per eius craflfitudinem retlamffih&ricam inter[iruxeris,nullis
armamentis attollere poteris . Curuationttm uero csterarum capitafirmiffimis fedibus commendanda funtt
neque incumbis fidendxfunt ob mfirmitatem , & inconflantiam opens . Vacua uero inter ajfurgentes inflexus
tesludinum , &parietem cuiadhxreant relitla, quem locumfkbricoxam nuncupant ,infkrciantur slruilura
ordinaria, &flabili,parietiq; iterum atque iterum connexa. Et placent, qui leuandi oneris gratia,fit7ilia uafa
aquaria uacuaper coxarum craffitudines indidere rimofa , atque inuerfa, ne quid coUetla illic humiditate in-
grauefcent , & canenta fuperinfundere ex lapide minimi graui ,fedalioquin tenaci . Tota demum in teslu-
dine , uticunque illa fit , naturam imitabimur , qu£ quidem cum ojfa adiunxit ojftbus , tum & carnes ipfas
intexuit uillulis, nexura per omnes diametros ini erdutlis in longum, in latum , in profundum. Quibus autem
arcubus fulcimenta fitbijciuntur fuper bis ftatim,& fine intermiffione flruendum efl . Qmbus ttero armametis
opus non esl infinguiis ordinibus mtermijiiones fieri debent.quarum rerum ratio efl inpromptu. R^allentanda
funt armamenta flatim aliquatenus, ubi tesludinesfummis conctufefuerint cuneis, ut recentiadhuc in opere
commiffi cuneinon natent inter fomenta & fultum calcis , fedco&quabilem interfe acquiefcendi fedemfuis
libratisponderibus occupent :Modus lentandi is eft . ^irmamenti capitibus cuneos ligneos ad bipennis fimi-

1 ° litudinem aatminatos fubigere folemus,hos cum raUentare opits libuerit, malleolo diflrudes fenftm, quoad uo-
les fine periculo . Tofl dies uliquos pro operis magnitudine adhuc plufcutum raUentato . denique non ante in—
tegramperpeffam hyemem armamentafubdemes. H£c de arcubus,& flcxibiis Jllbertus, nos ad Vitr. cuius
intentio iterum cxplicabitur . Tstamplura de arcitum origine , & ahamulta idcm ^Aibertus dicit hbro tertio
capite decimo tertio , &fequenti , qu£ curiofts reliquendafunt . Dijponit igitur primum camerxs hoc modo.
Erigit trabes obtongas , & nonminus latascirca parietes inter fe duos pedes diflantes ,has afferes uocat >
uultq; illos effe e cupreffo ob ligni firmitatem , &foliditatem , quod nec cariemfentiat , nec httmore corrum-
fatur . tAjferes hi circum cameram difpofiti uinculis e buxo uel olca , uel cupreffo lignets coniungendifunt
clauisq; crebris ad contignationes religandi. Catenis expeditis, ajferibus difpofttis,& confetlis, tunctomic£t
qu&funt leuiter tort£ teftes exjparto arundimbus , iunco, palma, &ftmilibus,fed Vitr. eas exjparto Hijpa-

3 ° nico,quod esl quoddam genus iunci , uel ex cannis Crxcis contufis,quas nos cannas ueras, ( ut puto ) appeUa-
mus, tunc inqttam tomic£ ex his rebusfhcix ad eos afferes fecundumformam, quam uolumus cameram habe-
re, reiigentur ; ita enim deformatur calum carnerx , cuius duxfunt fuperficies conuexa una , qu£ tetlum, vel
contignationem rejpicit , concaita altera ad pauimentum uerfa ,fttpern£ ex calce , & arena materies mixta
inducatur , utfi quotfliUa ex contignationibus , aut tttlo ceciderint ,fubflineantur . Si uero arundinis Grpce
copia non erit , tttnc tenues cannx patuHres fumenda: , & mataXiC, & tomicA idefl resles , quas nosfloreas
uocamus retigentur adiuilam longttudinem xquabili crafitudine iuncis , aitt funiculis retortis,modonodi
interfe non plus binos pcdes diflent . hee tomicx , & craticitU adafferespr&ditlosfigantur, ueruculis ligneis,
qux cultellos uocat Vitr. aforma , & itafupernapars temperetur,itt ditlum esi . Imum uero ccdum truUif-
fanditm efl, nosfmaitare , & craffiori quodam modo inducere arenam , ut calcem dicimus . Et inde dirigenda

4° efl arena,poftea creta , aitt marmore polwndum. Tolitis carmris coronarum cura habenda eft ; cameris enim
ad maximum omamentum coronxfubijciuntur.-coronarum enim opus fitbtdem camerarum ornatum uocauitt
Coronx igitur leues, & fubtiles fhciendte funt nepondere nimiopendentes rumpantur , quaregypfum eft om-
nino ab illis amouendum . E coronis alix. funt fimplices , puraq; ati£ cdatm. , & elaborat£ . Simplices in ijs
locisfiunt , ubifumus, uetfuligo , lumina , &puluis effepoteft: cdat£,uero,idel~i folus velftgiUis ornate, in
Aftiuis, & exedrisfacimdxfunt . Ts(am ibi candor afutigine tutus, fusiinet omnem operis ftibtihtatem , aiio-
quin candorisfuperbia magna eft , nam non modo ex proprifs,fed etiam ex atienis £difictjs concipit fumum.
ornato enim camerarum cceio, dutlisq; coronis , expoliendifunt parietes,qui aut exftrutlurafunt , aut crati-
cij,utrorumq; ornandorum pr£ceptaaVttruuio traduntur . Qmnibus igitur iruslationibus , arenatiomim
tunic£plures adhibend^funt . neminus autemtres adigend^funt , qu£prim£ inducitur , tanquam aliarttm

5 o ftratum parietem craffiori modo tegendo arttiffime prehenfat ; & reliqtus arenationes afperitatefua continet.
Suprema expoittijjima eft, & colores,Iineamentaq; & Jplendore venuslatis exprimit. Medta tam prim£,qua
fuprem£ uitia emendat, atque utranqtte firmafolidttate conmtlit , namfi acris eslfuprema eo modo , quo ttia
prima, qu£ infimum locum tenet, efle debet,crebras rimas ficcefcendofhciet,contra uerofi tnfima mollis erity
qualis fupremafucienda cft, non continebitur artlc paries, itt defideramus. C£tcrum illud Vttruuio pro con—
flanti habetur , quo piures funt arenationes , eojptendidius Uutgabitur , & expotietur paries , &folidius ad
uetuftatem ornamentum eius dttrabit . Trim£ igitur indutliones ajperrim£ funt fkciend£ exfojstli arena,
& teBagtandttlofa non nimis tunfafere adpalmi craffttudinem uelpaido minus . Medvjs tunicis fluuialis are-
na commoda esi, uetfofittafubtilius excreta : e£ tamen <&• ajperitate carere non debent, ut uttwi£ adb£reant
qu£ nitidiffim£fkciend£fitnt. Ideo pro arena in us marmor candidiflimus contunditur,& excemitur. hasfemi

60 digitumfere crajfas inducimus tnamcrafliores fifuerint uix exficcantw .pariesquo eritreceutior,quoue

ajperior

I40 l l B E J^

ajptrior eb arenationes denfius continebit . Vnde Mbertus inqnit , Siinter asiruendum , <jr dtm uirct opus
primam quamw.s tennem arenationcm induxeris , captits prxflabit fuperinducendis tenaces , & indelibiles .
De tempore aitt incruflandoricm parietumfic monet. poil auflros autem commoSfiimi omne cruflationis opus
inducetur,pcr boream, <& frigora, &■ xflum aeris indittlaprxfertim cutis idtima infcabrefcet . Crusiationum
uero alix tnduc.mtur , alix adiguntur . inducere efl l eclorium addere; indttcuntur calx , gypfitm, arenatum,
m.viuoratum ; &■ bxc omnia inducuntttr in\\rumento , quod trullam uocant . Colores uero, & cerapenicd-
lo inditcitntitr. Gypjitm non mfijicciffuno esl in loco utile . ^idigimtur lapides, marmora, uitrum,& fimilia.
Inditffaritm hxfum fpecics jLibana , pitra,infignita, picloria,ad qux maceranda , & prxparanda calx esl ttt
Vitr.momat. In iaitt ind'dhvs cittes, itel cruftas fubarcfcentes alix inducendxfunt, & curandnm esi , itt om-
nes uno tcnore ftmitl inarcfcantjeuibus autem explanationibus & bacillis uerberatx critflationes denfantttr.
Vitima nero cutis in pnro albario ddigenter perfricata fplendorcm dabit fpecidi, Ixitigabitur qitidcm bona , fi
fapone albo tcpenti , aqua fohtto modice inter Uuigattdum Jitperajperj cris . nam multa inunclitra expallefcct.
Signontm duofuntgcncra, altcrnm prominens, alterum cafligatum , illnd nos omnino releuatum , boc ex de~
prcffo appcUamus, itbi paries creclus esi, ibi prominentia figiila commodiits apponuntur. Calo autem teflitdi-
nitm rctitfa nngis conitcment , ne onerefno pendcntia cadant . Titlorix crusiationes alix in udo, alix inficco
ficnt,ndis color omnis tiatiuus ex lapide,terra,mineris,& buufmodi fnmptus conuemet . Faclitius aittem co-
lor ex igne qui mutatur,ficca defiderat : cala, lunx, aufiro immicw ;fed bxcfuo loco , quemadmodum <&• dt
adatlis critflis diccmus. Maxime curandam efi autem (ut optimc Vitr/t.monetjnt altitudinesfint adperpen-
diculum, longitudines ad lincam , angidi ad normam fiant, quemadmodiim antiquorum parietesfhcli inuemitn
titr, tam xqualcs itt linea itbiq; contingat; tamfolidi, ut pro abacis utamur eis, tam expolitis , utfi panno dc-
tergantitr, tanqitam fpecula Jplendorem cmutant, qucmadmodnm Vitru. dicit : commendatq; teclorum Crx-
eorwm ddigcntiam. Tost hxc craticiorum cxpolitiones oficndit quomodo fkciendx fttnt , nt perdurent, qitx
omniafhcdiafttnt. Vocat autem ibiclauos mtfcarios umbellitos, <y- capite latiore , nt ait Thd. cjr expajjo
in orbem cacumine, nififorte clauos qitofiiam intcUigas, qnibitspro ltmbcUa erat exprejja, & extans mnfca,
qnalis repertos aitdiiumus ingrandi marmorca arca, qux Marix Honortf Imperatoris coniitgis credita ejtfe-
pitlchrumfuijfe, quod ab ijs , qui aderant ,fiatim receptum fuijfe tradit Tbd.fcdicet ut ij Vitruuiam mnfca-
ru claui ejfent. Cxterumfiqitis ufum, e> effeclam eorum cLutorumin Vitrituianis cannis ajfigendis confiJe-
ret, non affentictur mufcam eorum capitibus cxprejjamfuijfe , neque enim eosferreos, aut ex metallo aliquo
fuiffe pnto.

cDet)olitionibm in humidis locis . Cap. II II.

IO

10

30

Vi ivs rationibus ficcis locis tedoria oporteat ficri, dixi ; nunc quemadmodum humidis
locis politiones expediantur , ut permancre poisint fine uitijs, exponam ; & primum con
clauibus, cjux plano pede fucrint abimo pauimcnto altecircitcr pedibus tribuspro arc-
nato tcfta trulliffetur, & dirigarur, uti ca: partes tcctoriorum ab humorc nc uiticntur, fin
autem aliquis parics pcrpctuos habucrit humores, paulum ab co rccedatur , & ftruatur alter tenuis di-
ftans abco,cjuantumrespatietur,& intcrduos parietes canalisducatur inferiorquam libramentum
conclauis fuerit, habcnsnarcs ad locum patentem. Jtcm cum inaltitudinemperltruftusfucrit,relin- 4°
quantur fpiramenta: fi enim non pcr narcs humor & in imo , & in fummo habuerit exitus, non minus
innoua ftrucVturafcdifsipabit . Hisperfectis pariestefta trullilktur, & dirigatur,&: tunc te&orio
pohatur. Siautem locus non patietur ftruduram ficri.canalcs fiant,c\' naresexeantad locum paten-*
tem. Deindetegula: bipedales exuna partefupra marginem canalisimponantur,exaltera partebefla-.
libuslaterculis pilx fubftruantur, inquibus duarum tegularum anguhfedercpolsint, & itaapariete
ca: diftent, ut nc plus patcant palmum : deinde infuper creda; hamata tegula: ab imo ad fummum pa-
rietem figantur, quarum intcriores partcs curiofius piccntur.ut ab lc rcfpuant liquorem. Item in imo,
& in fummo fupra cameram habcant fpiramenta,tum autcm calce exaqua liquida dealbentur.uti trul-
liflationcm teftaceam nonrelpuant . Namque propter ieiunitatem, quje eft a rornacibus excofta,
trulliflationem non pollunt rccipcre , nec luftincrc , nifi calx fubic&a , utrafque res intcr le congluti- Jo
nct , & cogat coire . Trulliflatione induda pro arenato tcfta dirigatur . Et canera omnia , ( uti fu-
prafcripta funt intecfcorioium rationibus) perficiantur, ipfi autcm politionis corum ornatuspro-
priasdcbcnt habcrc decoris rationes ,uti &exlocisaptas,&cx gcnerum dilcriminibus non alienas
habcant dignitatcs. Triclinijs hybernis non cft utilis hsc compofitio, nec mcgalographia, ncc came-
rarum coronario opcre fubtilis ornatus ; quod ca,& ab ignis fumo, & ab luminum crcbris fuliginibus
corrumpuntur . ln his uero fupra podia abaci ex atramcnto funt fubigcndi,& poliendi cuneis filaceis,
feu miniaccis intcrpofitis . Cum explicata» fucrint camerx pura:, & polita?, ctiam pauimentorum non
crit difplicens,(fiquisanimaducrtcrc uolucrit)(jraecorum hybcrnaculorum ulus.qui nnnime fum-
ptuofus cft, fed utilisapparatus . Foditurcnimintra libramentum triclinij altitudo circiter pedum
pinum , & folo fiftucato inducitiir , aut rudus , aut tcftaceum pauimcntum,ita faftigiatum,ut in cana- 60

li habeat

S E V T I M V S. i^t

lihabeatnares. Deinde eongeflis, &fpifle calcatis carbonibusinduciturexfabu!one,&caIce,&fa-
uilla mixta materies crafsitudine femipedali ad regulum , & libellam , & fummo libramcnto cote de-
fpumato redditur fpecies nigri pauimenti , ita conuiuijs eorum, quod & pocuiis, & fputifmatis effun-
ditur, fimul atque cadit, ficcefsit: quiq; uerfantur ibi mini(lrantes,& (I nudis pedibus fuerint, non re-
cipiuntfrigusab eiufmodi genere pauimenti.

Mtra antiquorum indttilria in £dificando ad aternitatem , cjr uenuslatem ubiqtte cernitur . T^am & qua
parte natura , ant impedire , autferre ornamenta non poterat , arte nitebantur naturx dtfficidtates & uitia
fuperare. Qupniam itero nihil efl, qubd expolitiones omnes, & cruflationes magis offendat , dijjipet, <jr cor-

t o rumpat, quam humor , nulli dubium eft, quin cum humiditati reparatumfuerit , pulchritudo fitum confequa-
tur effetlum. lgitur cum Vitr. pr&cepta expolitionum in locisftccis expedierit, nunc aggreditur cxpolitiones,
& ornatus in humidis locis . Humoris uitia aut ab irno ob terreni naturam,aut afitmmo prouenit cttmparie-
tibus , autfolum humidum , aut etiam moutes imminent. Si ab imofurgit , oportet in his qu£ plano pedefunt
camens , fodere infra pauimenti hbramentum ctia planum adpedes tres, teftisq; cauationem illam implere,&
firmiter exxquare . huiufmodi matenes exftccatum humoremfemper tenebit . Sedfiforte aliquis pariesab
humore continuo Udatur , tttnc alius parics fubtilis aliquantum ab eo diHans aftruendus eft , uel inter utrof-
que parietes canaliculus ducendus inferior panimentiplano,qui exiet in apertu, oportet autem & ffiiramenta
afummo relinquere,namfi canalirprofundiorahquantofuerit,& nulla effet uiajpiramentis relitla,marccfce-
ret,& iiffolueretur opus omne . Oportet igitur inferiusfkucesfuperiusjpiramentajkcere. Conslrutlo eo modo

v0 pariete trulla inducemus rudiorem materiem, mox fitbtdiorem cutem , demum ultimam expolitionem . Qupd
fi anguftia loci altertt illum parietefieri non patietur,fatis erit canales in apertum locum efftuentes conflruere,
eir altera marginum ipforum canaliumparte tegulas fitpra ponere altitudine bipedali,ab altera ueromtt-
rulos ,feu paruaspilas erigere ex latenbus beftalibits, idefl pollicum oclo,fitper quibus duarum tegulantm
anguliimponi poflint : non diftent autem httinfmodi tegidx aprimario parietephtspalmo , & ita canalis , &
eius tegumenti flrittlura perfetla erit . ^it uero ut primaru parietis bwmditas queat defcendere ab imo ad
fummum parietem cincinatas, & hamatas tegulas eoUocarefuprafrontem parietis oportet: quxfe tanquam
hamis contineant. funt autem ex tegulisaliqu£plan£,aliqu£incanaliculi modum dittl£,ali£ habentmargi
nes utrinque extantes : has hamatas neminathoc loeo Vitr. quarumpartesinterioris uerfusparietem pice
liquata inungendte oblinendteq; fitnt , ut hutnorem omnem a pariete deftuentem refpitant,finantq; incana-
lem defcendere. Ita huiufmodi teguU loco murifubtilis erunt, ( quales nos phtres Romx uidimus ) idernq;

' efficient, nam inter iUas, &parietcmfatis eflfpattj ad humorisftnxum. quin etiam exitus,fkucesq; iUi , & na
res pr£parand£funt, &fitpra ettam Jpiramenta. Vt uero trullijfationem iton rejpuant huiufmodi teguU,qit&
panetis loco expolienddtfunt, calce ex aqua liquida dealbentitr.trullijfatione indntla pro arenato tefla dirigan
tur ,&cafiant onmiaqu£juperiusfcriptafunt. Quid iteroin buiufmodi locis , & fimihbus pro ornamento
fitfkciendum, monet Vitr. T^on enim omnibus locis fubtilitas ornamentontm requiritur, necpitlura magni
fumptits, <?? rerum magnarum, qu£ megalographia dkitur, poflulatitr itt triclinijs hybernis , nec camerarum
coronario opere fubtilis ornatus ob furmtm, obfidiginem, ob puliterem, qua omnia ornammta dijiiparefolel,
Melographiam uero interpretatur Vttr. feqnenti cap. quid Jit. Sedfuprapodia tricliniorum hyberitorumfu -
bigendifunt abaci ex atrament», &poliendi euneisfilaceis, & miniaceis. Sil autem aut purpureo, ant luteo
colore erat . ^itticnmfil crat de quo infra dicetur, qito ad lumina utebantnr , ad abacos uero non nifi mar-

4° morofo, quoniammarmor m eo refislit amaritudini calcis. De minio dtcemus poflea. jlbaci aittem trrant
adfejjitm habiles, quos uulgtts uoce trunca baneos appellat. Varie autemfedebant,& fulti dfcumbebant an-
tiqiti, fed initio herbisjigno, ramisq; humi totiflemebantur, mox Jirutldes fhili funt, atque etiam e marmo-
re;&"Plin.fccundusepiftolarumlibroquinto,ntretit! animaduertit Thdander iniicat b#c , Dehcatiorcs
marmoreis cruftis uefliebant, aliqui ueterum parietum excifis tetlorvjs marmorum uarietatcs imitatifunt .
J^on defuerunt,qui atramento tetloriojubigerent inter /parfis citneispitlis , hoc efl paribus triangulis ita tun-
tlis, ut quadrangulum efficerent alternantes colores. Fecerunt & ex inteftino opere , quod genus fejfiti non
ingratum \<ztas noftra retinuit . Figura non unafuit & reliqua. Ctfterum ego ornamcnta h£c parietum non
fcamnorumputo effe, in trichnus enim hybernis adformam abacorum diftintJas fitijfe diuifiones per qttadra,
ut nos dicimus in parietibus interpofitis cuneis pitlis, ut ditlum eft. erant ctiam , & depitla podta, fuper qus

fo huiufmodi piclura cuneorum diuifionibiis abacos exatramentofubaiioshtibebat . Vnde commendat uti-
lem Gr£corum hybernaculorum ufum, minime fumptuofum in quodam genere pauimen tiflruendo , cu ius ra-
tio hocmodo abfohtebatur . jt trichnif plano circiter pedes duos infrafodiebant,& folidato fiftucationibits,
& uetiibus folo, aitt rudus , aut tefta inducebatur pro pauimento,quod qitidem ita Jafligatum crat , ut in ca—
nalihaberet nares ,mox calcatis carbonibus permifcetur mxteries exjabulone, calce, &Ju'tilla, &induci-
tur crajfitudmefemipedali ad regulam, & ItbeUam, & Lmigato, & cote depolito pauimmto , nigra eittsjpe-
ciesredditur,&ideffiatur,utin conuiuifs eontm , & qtwd pocidis , & Jputifinatis effitnditur , fimul atque
cadit,ficcefcit, quiq; uerfantur ibiminiftrantes,& fi nudispedibas fuerint , non recipiunt fiigus ab eiufmo-
digenere pauimenti. ex carbonibus enim ficcitas & exfauiUaprouenit. Carbonum autem miraefliiirtus.
Vnde D.iiug.cap.a.hb. 1 1 ,de cittit. Dei, fic inquit:7^on ne. mtranda res efl,& tanta infirmitas,ut idu leuif-
6o fimo Jrangaturttr prejfafhcillim^ conteratur,& tantafimitas , ut nuUo bumore corrumpantur , nuUa £tate

X uincatHT

Mi L I B E K

uincatur, ttfqtte adcb,ut eos fubslemere foleant , qui limites figunt ad conuincendum litigantem , quif-
quis po(l quantaiibet tempora extiterit , fixumq; limitem non cffc contendcrit . Qnis eos in terra hitmida, in
fyfia ubi Ugna putrclcerent , tandiu durare incomiptibiliter poffc, mfi rcritm ille corruptor ignis efficiat ? <Ac-
cedcnte ignefic uertitntur m contrarium, ut de ligms pulcberrimis tetri ,Jragilesq; , de duris , imputnbilcs de
putnbiiibus fiant. Sed nos ad rem,fi aduertamus primnm,qu£ quibits temponbits fkciendafunt . T^am alia.
fundamentisfodiendis, alia complendis, alia parietibus attollendis , alia tes~iudinibits imponendis , alia crujlis
inducendis tempora , atque anni,aerisq; modus, &facies dcbentur, ut admonet Aibertus libro tertto cap.ul-
timo inquiens. Etenimfodutntur quidem commodiffime per caniculam, atque ipfum per autumnitm teliure
arenti, ejr bumoris exuberantiafoffiones non impediente. Complcnt etiam baud omnino incommode adprimu 10
uer,maxime ubiprofundiorafmt, namab xjiatis ardoribus fatis protegentur tellure obfuicnteatqnc circnm-
fouentcfed longe commodius complebimtitr ad britms. initium, modo ea regio non fit Jiib cali axe , & eiuf-
piodi , ut eueftigiogeietpotius , qitam cobxreat. Taries quoque cum xfius nimios , tum cj-acres algores, atq;
fub.tas gelationes, atque pnecxteris aquiiones uentos odit: & inprimis tejludo omnium maxime xquabilem,
& contemperatam cceii tempeflatem optat, qttoad obfirmauerit opusfefe, atque durucrit. Criiftas pcr quam
attemperatc inducemus ad itcrgiiiarum ortum, & pcr eos demum dies quibus multo ajfiarint, bitmeclarintq;
aufiri . l^am niprorfus bumeclitmfit, quod crufta aut opere albario ueftiatur, non cobxrefcent appojita ,fed
pafiim diffifa,dijcerptaq; decident , crcbraq;fcabritie opus deboneflabitur.

De ratione pngendi in adijicijs. Cap. V.

Aeteris conclauibus, ideft uernis,autumnalibus,a:ftiuis, etiamatrijs,& periftylijscon-
ftitutx funt ab antiquis ex certis rcbus, certa: rationes piifturarum.Namquc pitcura ima-
go fiteius, qu6deft,feu potcft clTe,uti hominis,xdificij , nauis,reliquarumq; rerum,c
quaru formis, certisq.-corporumfinibus figurata hmilitudine iumunturexcmpla,exeo
antiqui, qui initia expolitionibusinftituerunt, imitati funt , primum cruftarum marmorearum uarie^
tates, &collocationes,deindecoronarum,&filacearum, miniaccorumq; cuneorum inter fe uarias
diftnbutioncs; poftea ingrefsi funt, ut etiam xdiriciorum figuras, columnarumq,- & faftigiorum emi-
nentesproiecturasimitarentur,patentibusautcmlocisuti c.vedrispropter amplitudincm parietum, jo
fcenarum frontes tragico more,aut comico , leu fatyrico defignarent : ambulationibus uero propter
fpatialongitudinisuarictatibus topiorum ornareot, abcertislocorum propricuubus.imagincs cx-
primentes, pinguntur enim portus, promontoria, littora, Huinina , rontes.euripi , fana , Iuci, montes,
pecora, paftores, nonnullis locis item lignorum megalograpliiam habentem Deorum fimulachra,feu
fabularum difpofitas explicationes, non minusTroianas pugnas.feu Vlyfsis errationes per topia.ca-tc-
raq;,quafuntcorumlimilibusrationibus ab rerumnatura procreata. Sed ha?c qux a uctciibus ex
ueris rebus exempla fumebantur,nunc iniquis moribus improbantur. Nam pinguntur tedorijs
monftra potius, quam cxrcbusfinitisimagines ccrtx. pro columnis enim fta.tuunjur calami, profa-
ftiwijsharpaginctuliftriati cumcrifpis fo!ijs,& uolutis. Itemcandclabra xdiculamm fufiincntiafH
gurasfupra faftigiacarum furgentcsex radicibuscumuolutiscoliculi tcncri plures lubcntesinfe llne
ratione fedentia ligilla. Nonminusctiamcxcoliculis floresdiinidiatahabcntes ex feexeuntia ligilla, 4^
aliahumanis, aliabcfiiarumcapitibusfimilia. Ha:cautem>necfunt ,nec fieri poflunt.ncc fucrunt.
Ergo ita noui mores coegcrunt uti inertia mali iudices conniueant artium uirtutes . Qucmadmodum
cnim potcft calamus ucrc fuftinerc te&um, aut candelabrum adiculas,& ornamenta fafligij.fcu coli-
culus tam tcnuis , &,mollis fuflinere fedens figillum,aut de radicibus, & coliculis , cx parte florcs , di-
midiataq; figilla procrcari ^ At hac falfa uidcntcs homines non rcprchcnduntur , fcd delcctantur,ne-
que animaduertunt, li quid corum fieri poteft , nec ne. ludicijs au tem infirmis oblcurata: mcntes.non
ualcntprobarc,quodpotefteffe cumauctoritate,& rationedecoris. Ncque cnimpictura: probaridc
bent , qua: non funt limilcs ueritati , nec li factx funt clcgantes ab arte , ideo dc his ftatim dcbent re-
pente iudicari, nifi argumctationis habuerint rationcs fine orfcnlionibus explicatas,etcnim ctiam Tral
libus cum Apaturius Alabandeus eleganti manu hnxillet fccnam in minulculo theatro, quod ccclilia- 5**
ftirium apud eos uocitatur, in eaq; feciflet pro columnis ligna, ccntaurosc]; fuflinentes cpiftylia , tlio-
lorum rotunda tecta, faftigiorum prominentes uerluras , coronasq; capinbus leoninis ornatas , qux
omniaftillicidiorumctedishabcntrationem.prcterca fupra cam nihilominus epifccnium ,in quo
tholi,pronai,femifaftigia, omnisq; tcdi uarius picloris fucrat ornatus . i taque cum afpectus eius icc-
na; proptcrafpcritatemcblandircturomnium uifus, & iamid opus probare fuiffent parati ; tum Li-
ciniusmathcmaticusprodijt,&ait Alabandcos fatisacutosadomnes res ciuiles haberi.fed proptcr
non magnum uitium indecentix inlipientes eos efle iudicatos, quod in gymnafio corum qua: funt fta
tua:, omnes funt caufas agentes,in foro autcm difcos tcncntes , aut currcntcs,(eu pila ludcntcs. Ita in-
dccensinter locorum proprietatesftatus fignorumpubliccciuitati uitium exiftimationis adiecit .
VideamusitcmnuncncApaturijfcenaefficiat,&nos Alabandeos,aut Abderitas. Quis enim uni- £o

uerfum

IO

20

S E V T 1 M P S. 24J

ncrfumdomosfupra tegularum tcfta potefthabercautcolumnas , feu faftigiorum cxplicationes?
Harc enim fupra contignationcs ponuntur, non fupra tegularum tefta . Si ergo qua: non polfunt in
ueritatc rationem habere fa&i.in picfturis probauerimus , accedemus & nos his ciuitatibus, quje pro-
pterhsec uitiainfipicntcsfunt iudicata\ Itaquc Apaturius contra refpondere non eft aufus,fed fuftu-
litfcenam , & ad rationem ueritatis commutatam, pofteacorrectamapprobauit. Vtinam dijimmor
tales fcciffent, ut Licinius reuiuifccret , & corrigeret hanc amentiam, te&oriorumq; errantia inftitu-
ta.Sed quare uincat ueritatem ratio falia.non erit alienum exponer^ . Quod enim antiqui infumentes
]aborem,&induftriam probarccontendebant artibus,id nunc coloribus & eorum cleganti fpecie
confequuntur, &quam fubtilitasartificis adijciebat operibus auctoritatem , nunc dominicus fum-
ptusefficit, nedefideretur. Quisenimantiquorumnon utimedicamcntominio parcc uidetur ufus
efle ? At nunc pafsim plerunque toti parietes inducuntur . Accedit huc chryfocolla , oftrum, Arme-
nium. Hscuerocum inducuntur, & finonabarte fint pofita , fulgentes tamen oculorum reddunt
uifus,&ideoquod preciofafunt legibus excipiuntur, uta domino non a redcmptore reprefenten-
tur. Qua: commonefacere potui,utab errore difcedaturinoperete&oriofatis expofui:Nuncdeap-
parationibus , ut fuccurrcre potuerint , dicam; & primum : quoniam de calce initio eft di&um , nunc
dc marmore dicendum rcftat.

Qmd in diuerfis conclattibns pingcndum fit , pro rei dignitate,partimfuperiori capitcpartim hoc monemur
a Vitr. £.r pitlurx diffinitione argumentatur id quod decet , pojiea itbere reprebendit , qui a uera antiquorum
pi&orum , &■ retla ratione difcejfere. qua m re acriter inuebitur in id pittur&genus , quod nosiri Crottefcam
uocant, utpote qus. resfit, ut nuilo modoftarc poffit. nam cumpiclurafit rerum , quxfunt, nel qine effepoffunt
imitatio,qutfiet,ut retlefhtlum iudicemus auod in eogenere tentatur , & ejfiatur? animaliafciiicet sdesfe-
rentia , cannas , arundinesq; columnas Jigmficantes , monftrorum articuh, naturarum dijiimiiitudtncs, &
uariorum generummixtwncs ,quas fierimmimi natura patitur . Certe quemadmodum fkntafia conjufein
fomnis rerum imagines nobis affert , fcpeq; resnatura dijjimdes jpetlris aggregan folet , itaretlepojjii-
musdicereab co piclura genere Jieri , quodpitlursfomniumretle nominare pofjumus . Simiiequidin dicendi
arte , uel loquendi qeritia uidere folemus . l^am dialetlicus rationi nititnr fatisfhcere , orator fenfibus , &
rationi, poeta aliquanto magisfcnfui, quam ratwni , Sopbifta uero monjira parit , & huiufnodi , quaita nobis
pbantafia folet afferre,cum fenfus afomno opprimuntur . Quam uero commendandus Jit Sophifta dicant tj
qui difcrimcn intcr uerum, & fhifitm, inter uerum , & uerifimile ponere pojfunt . Certeficus colorum & la-

3 ° boris effugium , & uer£ artis ignorantia eo deduxit pitlores , ut uana obleclationi inani re fatisfkciant .
Credo etiam egoprimum huiufmodigenus, quod nullius ett laboris, & aliqus uoinptatis in hypogeis , & cry-
ptfis,quas grottas,unde nomen habent,muentum, & uere digna loco piclura , m qua colorum prailantiapo-
tius , quam artificis manus , rjr ingenium commendatur . Excufant fe pitlores artificiofamq; rcm dicunt , &
quafi bieroglyficam, fignis, & monxmentis prxclaram, eampttlur&ffeciem uolunt ejfe, neque omnibus datutn
ejfe dicunt,poJfe apti , & concinne eam efjicere , ut picinrx fubtiiitas, partium rejfonfus , figmficationum uis
inuentionumpulcbritudo , lineamentorum tratlus, concinmtas inde fpeciabilis babeatur ; fedbxc quamuerc
eos excufent , aitj uideant ,fed nos ixd res , non adfomnia intcndamus . Vitlura quemadmodum cxtera , qu&
ab homin ibus, boc efl ab ratione utentibus fierifolent, propofitum , <&■ tntentionem babeat ahquid mtitandi,
& reprcfentandi , ad idpropofitum omnis compcfitio esl referenda, &■ quemadmodumpoets. fiibultsprodejfe

4° bomimbiis debent , &muficafunm ad effeclnm aiiquemfinem babere . Ita quxpitluraimitamur , nonjoium
ocUlis,fedanimoaliquid utilitatis ajferrc oportet . cumq; pitlura, &poetica uaria fint pro rctum qualitate,
qiitt tripiicigenere continmtur,fummo, medio, & infimo , ita qux maieslatem habcnt pubiicis , & prsftan-
tijiimmim operibus adhibebimtur , unde megalographia dedutla eft , qua uero mediocribus conuenmnt ,Juis
locis ponantur,quemadmodum infima docet Vitruuiusfuis iocis pingenda.Vofl dgnitatis,uenufiatisq; conftde-
rationem ars adhibenda esi, qua rerum formasfnis ni.meris abfolntas , certosq; corporumfines , figuramus ,
fymmetrias , & propcrtiones partium inter fc, & adcorpus relatas obftruamus:itematlus,geJiusq;,cjr
uiuacitatem reprcfcntare oportet, ajfetlus dcmum , & mores , quod paucori. mtfi,& noilris temporibus uix
confideratur, in quo artis perfeclio eft collocata ,fines corporum ita terminare ut ir.terminati uideantur,quiq;
fmt tam leniter , leuiterq; dutli, ut etiam mtctligatur , quod non cermtur , putetq; oculusfe uidere , quod non

5 o uideat (fumatamjfeciem iftam noHri dicnnt. ) ita enim corporum quorundam fuperficiem natura termmauit,
ut Line<£ , finesq ; eorum tenui quadam ratione dutlx uideantur fuanem , & dulcem , <&• teneram fugam noslri
dicerent in bori^onte, ac terminatione uifus , quemadmodum in planis, qux. optice artisdiiigentia, &fubtiii-
tatepinguntnr. idq; quod aio ejfe , & non efje uidetitr , & maximo iudicio, & experientia perfiatur , igno-
rantes obletlat , ejrfcientes mirarifacit , pratterea colores,eoritmq; compofitwnes fitbtdcs , efjicacesq; uiroru
imitationes , & Jpiendores, teneritudinemq;mcmbroritmmuiiebrium &effcc7am,fcdparum exprijjammu-
fculorum partitionem carne ita retle uefhtam , & tetiam , ut fubeffc fentiantur mufculi , qui in uirili cor—
pore , ita fitb pannis , & ueflibus corpusejfe intelligatur , & nuditatem in ueflitu oflendamus, ftcxus , &ftri<s
fuauiter ducantur nihil e{ficieates,quod uenuslate careat,& rem non reprefentet ut esl , proxima uel remota,
direClauelabfcedens ,altauel deprejfa , uijhs demum conneniens ratio habeatur . Sedmens noslranoneH

60 hoc loco diffufuts hxc pertraSare, neque de aius orn amentis agere, cuiufmodifunt obelifci, pyramides,JcpuU

X 2. chrat

144 *un

chra ttitnli , colttmnx , quarum rerum defcriptiones , exueterum monumentis defttmpu , iam typis exctift,
cmrnbus notxfunt , de quibus etiam Mbert. iib. nono. de colonbns autem , de qnibvs agit Vitru. hoc capite
poHeafuo loco dicam,

T>emarmore,cjuomodopareturadtecloria. Cap. VI.

'Armor noneodemgenercomnibus regionibusprocrcatur, fed quibufdam locis gleba? ,
( ut falis ) micas perlucidas habentes nalcuntur , qua: contufa: , & molita: prxftant tcrfto-
rijs, & coronarijs operibus utilitatem. Quibus autem locis hx copix non funt cxmenta
_^31 marmorea, fiueaffulxdicuntur, qux marmorarij iex operibus deijciunt ,pilisferreiscon-
tunduntur, cribrisq; exccrnuntur. Ex autem excretix tribus generibus feponuntur, & qux pars gran-
diorfucrit, (qucmadmodum fupra fcriptum cft,)arenatoprimumcu calceinducitur, deindefeques,
ac tertio, qux fubtiliorfucrit . Quibusinductis,& diligentitecloriorumfricatione lxuigatis,deco-
loribusratio habeatur,uti in his perlucentcs habeant fplendorcs,quorum hxc crit difterentia &
apparatio .

Supra mentionemfecerat de arenato, & marmorato, nilantem docuerat qita ratione marmor ad tetloria
txpararetur : ne igitur id defideraretur hoc loco explicat.facilis huius ratio efl,&a Vitr. fatis cxpedita.

De coloribuS) ttfprimum de ochra. Cap. VII.

10

2 0

Olores alijfunt,quiperfecertis locis procreantur,&: inde fodiuntur, rtonnulli ex
alijs rcbustractationibus, autmixtionumtemperaturiscompofitiperficiuntur, uti prx-
ftcnt eandcm in operibus utilitatem. Primum autem exponemus,qux per fe nafcentia fo-
diuntur , uti quod grxce ochra dicitur. Hxc uero multis locis ( ut etiam in Italia ) in-
tienitur, fcd quxfueratoptima, Attica,ideonuncnonhabetur,quod Athenis argenti fodinx cum
habucruntfamilias, tunc fpecus fub terrafodiebanturadargentuminueniendum. Cum ibi uena forte
inueniretur, nihilominus uti argentum profequebantur. Itaque antiqui egrcgia copia filis ad pojitio-
nesoperumfuntufi. Itemrubricxcopiofxmultis lociseximunt, fedoptimx paucis,uti Ponto,Sino- 3°
pe, & Aegypto, in Hifpania Balearibus, non minus etiam Lcmno, cuius infulx uectigalia Athenienfi-
busfenatuspopulusq; Rom.concefsit fruenda. Parxtoniumueroexipfis locis, unde roditurhabet no
men. EademrationeMeIinum,qu6dciusuismetalliinfuleCycladi Melo dicitur effe. Crcta uiridis
itempIuribuslocisnafcitur.fedoptimaSmyrnx. HancautemGrxcitheodotion uocant, quodTheo-
dotusnominefuerat,cuiusin fundo idgenus cretx primumcftinuentura. Auripigmentum ,quod
arfcnicum Grxcedicitur, foditur Ponto. Sandaraca itempluribuslocis, fed optima Ponto, proxime
flumenHypanim habctmetallum. Alijs locis ut inter Magnefif , &: Ephefi fines funtloci undccf-
foditurparata,quamnccmolere, neccernereopuseft,fedfic eft fubtilis ,qucmadmodum fi qua eft
manu contufa, & fubcreta .

Colorum differentiasprimumponit Vitr. mox temperaturas. Colorum aliqnifunt natiui , alij fatlicij : ex 4°
yiatiuu altjftne ulLa prxparatione, & triturafmt ad opus utiles , altj aliquo modo temperantwr . Sunt autcrn
natiui colores, quifodiuntur, & ut utdgus uocat minerales, titfinopis, rubrica, parxtonium, ercthria, & au-
ripigmentum. de vjs Vttr.cap. feptimo, oclauo,& nono loquitur,docctq; qitibus in locis optimi reperiatur , &
qua ratione , aliqui ex ijs temperentur . Faiiicijfunt , quimixtnra , er arte finguntur ad maiorem rerum
exprefiionem inuenti, de quibus reliquis capitibus mentio fit. Ochra, noflris etiam ochrea dicitur , eJr terra,
gialla, idesl lutea. hxc uflafit rubra , & pro fundo ea piftores utuntur ochrx non ttslx. Funius entm & um-
bra obfcuriori colore effe debet . Videtur autem quod Grxce ochra efl ,ftl latinH dici . T^am cum Vitru.
hoc capite rattonem reddit, cur ochrx optimxidefl Atticx copia non haberetur fuis temporibus, commutato
uerbo oclrrx inftlem, ait ; itaque antiqui egregia coptafilis adpolnionem opcrum fitnt tifi , nos uero ex tam
mantfefla Vttruuif letlione non quxremus anfam ex aliorum dtftis contendendi ;cum & quid fit ochra , &• fo
unde ueniat, iam notum omnibus habeatur . l\ubrica optima Sinopi inuenta,& primum in Tonto inde nomcn
a Sinope urbe, nafcitur & ^icgypto , Balearibus, ,Aphrica,fed optima in Lemno, & in Cappadocia effojfa ex
jpeluncis . Quxfaxis adhxfit, cxccllit.-glebis fuus colos . extra maculofits . Hacq; uft funt ttetcres adjplen-
dorem. l\tibrica autem efl tcrra rubra, qua piftores, &fabri materiartj utuntur,mylton Grxce dicitur . Ta—
rxtonium ttero dtcitur a loco jlegyptt, nndefoditur. Tltnius Iib. 5 <j . cap. ult. fcnbit exjpuma marts folidata
cum limo t candidts coloribus ptnguiffimum, & tecloriis tenacifiimum propter liuorem candidum . uult Tltnius
paratonium effe . Eadem ratione meltnttm, meltam uocat Theophr. optimum in Melo infula , tmde nomcnfum
pfit . Qnodfi alterius coloris effe Melinum dicatur, utgilui, <&" lutei, puto ego cumfua natnra candidnm fit,
poffe commode aliqua temperatura, & mixtione alios colores fubire, ac magis in hunc quam in illum iierti.
Creta umdis,ut ait ThiUea mtelligitur , quam Veneti terram itindem uocant,forte,<& Verdettum montanunt, 60

aut

w>

S E V T I M V S. z4y

a nt quod alij Piridem axurrum dicunt . hxc autem creta optima Smyru<e nafcitur , qu& quoniam in Tbeodo-
tijfundo inuenta efl Theodotium Gracd nominatur. Ea ueteres ad nauium pitluras utehantur. pro hac fatli-
cia utimur explumbo, & aceto. jluripigmentum, quod Gr&ce arfenicum dicitur, quid fit & quo colore, &
quomodo eo utantur pitlores iam notu ett. ln Syriafodi Tlin.dicit infumma tellure auri colore,fedfragili, la~
pidumfpecularium modo. Sandaraca, & natiua, & artefatla eft optima, Tonto nafcitur, & proxime flumen
Hypanim fodinam babet,ea eft arancupomi colore; fa&itiaeftex cerufa adufla\, qu£ & itaanoftrisdi-
eitur minium,

De Minijrationibus. Cap. VIII.

Ngrediar nunc Minij rationes explicare.id autem agris Ephefiorum Cilbianis primum me
moratureffe inuentum, cuius&res, & ratio fatis magnas habet admirationes. Foditur
enim gleba , quae Anthrax dicitur, antequam traciationibus ad minium perueniat , uena
uti ferreo magis iubruio colore, habens circa fe rubrum puluerem. Cum idfoditur, &
plagis ferramentorum crebrasemittit lachrymasargenti uiui,qiue a fofforibus ftatim colliguntur.
Hx gleba: cum collecte funt in officinam , propter humoris plenitatem conijciuntur in fornacem
ut inarefcant,&isqui ex hisabignisuapore fumusfufcitatur,cum refedit infolum fumi,inuenitur
ro cfle argentum uiuum. Exemptis glcbis guctx ese, qua: refidebunt, propter breuitates non pofliint col-
ligi, fed in uas aqux conuerruntur , & ibi intser fe congruunt , & una confunduntur. Ex autem cum
fint quatuor fextariorum menfura: , cum expenduntur , inueniuntur efle pondo centum . Cum in ali-
quouafe eft confufum ,fifupraidlapidiscentenarij pondusimponatur, natatinfummo, nequecum
liquore poteftonerefuo premerc, necelidere,necdifsipare;ccntenario fublato,fi ibi auri fcrupu-
lumimponatur, nonnatabit, fedadimumperfe deprimetur. Itanonamplitudine ponderis ,fedge-
nerefingularumrerum grauitatem effenon eftnegandum. Idautemmultis rebuseftad ufumexpe-
ditum. Nequeenimargentum,neque sesfine eo poteft refte inaurari. Cumq; in uefte intextum
eftaurum, eaqjueftis contrita propter uetuftatem ufum non habeat honeftum; panni in fictilibus
uafis impofiti iupra ignem comburuntur. Is cinis conijcitur in aquam,& additur ei argentum uiuum,
id autem omnes micas auri corripit in fe, & cogit fecum coire . Aqua defufa cum id in pannum infun-
' ditur.&ibimanibuspremiturargentumperpanni raritates propter liquorem extra labitur , aurum
comprefsionecoa&u intra puruminuenitur.

T^on indiget Vitr. hoc loco,& multis alijsaliorum autloritatefulciri, cum ipfeprofefatisfit explicatus,
& alios docnerit. qnare adreliqua,

De minij temperatura . Cap. IX.

Euertarnunc ad minij temperaturam. Ipfa: enim glebae cum funt arid.-e, pilis ferreiscon-
tunduntur,& moluntur , & lotionibus, & coduris crebris efficitur ut adueniant colores.
Cumergoha?cemiffa erunt.tuncminium propterargenti uiui reli&ionem.quas in fe
natnraleshabueratuirtutcsrelinquit, & efficitur tenera natura,& uiribus imbecilla.
ltaque cum eftinexpolitionibusconclauium te<5torijsindu&um,permanet finc uitijsfuo colore .
Apertis uero , ldeft pcriftylijs , aut exedris , aut cxteris eiufmodi locis, quo Sol, & Luna pofsit fplen-
dores, &radiosimmittere, cum abijslocus tangitur, uitiatur,& amiffa uirtutecolorisdenigratur.
Itaquecum& alij multi, mmetiam Faberius fcriba,cumin Auentinouoluiffeuhabere domumelc-
ganterexpolitam,periftylijsparietesomnesinduxitminio,quipoftdiestriginta fa&i funt inuenu-
fto, uarioq;colore. Itaqueprimo locauit inducendosalioscolores. At fi quis fubtilior fuerit,&
uoluerit expolitionem miniaceamfuumcoloremretinere,cum pariesexpolitus,&aridus fuerit,tuc
caerampunicamigni liquefa&am paulo oleo temperatam feta inducat. Deinde poftca carbonibus
<r • in ferreo uafe compoiitis, eam ca.*ram apprime cum paricte calcfaciendo, fudare cogat, fiatq; ut perx-
quetur,pofteaaimcandelalintcisq;puris fubigat .utifignamarmoreanuda curantur . Ha:c auteir»
njtZmt Grsece dicitur.itaobftans csera: punica: lorica nonpatitur, necLunse fplendorem,necSolisra-
dioslambendoeripereexhispolitionibuscolorem. Quxautemin Ephefiorummetallis fuerunt of-
ficinae, nunc traiecta: funt ideo Romam, qubd id genus uense poftea eft inuentum in Hifpanix regio-
nibus, ex quarum metallis gleba? portantur, & per publicanos Roma: curantur. Ea: autem officina:
funt inter aedem Flora: & Quirini . Vitiatur minium admixta calce . Itaque fi quis uelit experiri id (I-
ne uitio efle, (ic erit faciendum . Ferrea Iamna fumatur, in ea minium imponatur,ad ignem collo-
cetur , donec lamna candefcat , cum e candore color immutatus fuerit, eritq; ater , tollatur lamna ab
jgne , & fi refrigeratum rcftituatur in priftinum colorem, line uitio fe efle probabit , iin autcm per-
60 manferit nigro colore, fignificabit fe efle uitiatum . Qux fuccurrere potuerunt mihi de minio dixi.

X 3 Chryfo-

1^6 l I B E ^

Chryfocollaportatura Maccdonia,fodituraitfemexhislocis,quifuntproximt arrarijs metalli. Mi-
nium,& Indicum nominibus ipfis indicant, quibus in locis procreantur.

Explicauit cap. otlauo minu inuention em , nunc eius temperaturam docet . Minif color efloridis e[i , nam
ut ait Tlinius , funt colores aufieri , autfloridi : utrumque natura , aut mixtura enenit . Floridifunt quos do-
tninus flngentiprxflat , de quibus dixit Vitr.fupra cap.fexto. jlccedit buc cbryfocolla , oflrum , armenium.
Tiinius addit Cinnabarim , Indicum , purpitrifiitm. bxc uero cum inducuntur, &finonab artefunt pofita, le-
gibus excipiuntur ,utab domino non ab redemptore reprxfententur. B^edemptor enim efl, qui recipit extruen-
dam,& inducendam domum.hi igitur floridi funt colores ; cxteri aufleri . Minium igiture ftoridis esl,
magnx olim autboritatis inter pigmenta , & quoniam apud l\omanos , nonfoium maximx , fed etiamfacrx x 0
religionis , ut iocus ipfius fimitlacbri fhciem dtebusfeslis minio iliinifoiitam afflrment, trinmpbantumq;,ftcq;
Camiilum triumpbajfe. Cuiits rei caufam miratitr Tiinitts, quanquam &fuo tempore id expeti conflaret xthto
pum popuiis , totosq; eo tingi proceres , buncq; ibi deorum fimulacbris colorem effe . Tbeopb. tradit inuen-
tum minium a Caliia Jlthenienfi tnitio jperante aurumpoffe excoqui arena rubente in metaiiis argenti , nona-
ginta ann. ante Trafibulum jLtbenienfium magtlirum , quod tempus exit in B^omx ducentefimum quadrage-
fimum nonum annum. R^eperiri etiam iam tum tn Hyfpamfs ,fed duritm , & arenofum , optimum tterofupra
Epbxfum Cilbianis agris arenam cocci colorem babere ; Vitr. pulucrem rubrum dtxit . Vena vtiferreo ma-
gisfttbrttffb coiore, teritur, deinde iauatur in fhrinam,& quodfubfidet, iterum iauatur; Milina Crxciuocant
minium ; B^pmani minium a loco Hyfpanix, unde inuebebatur ceiebemmnm , cx Sifaponenfi regione in Bxtica
miniariometaiio uetligaiibus popttit R^omani nuilius rei diligentiori cuflodta. Ts^pn iicebat ibi perficere , & io
excoqiti,fedI{pmamperferebatur uenafignata addenamiiliafere pondo annita. Epbefium miniumdere-
linquere R^pmani, qnia curatio magni operis erat, & rirtutis acre exiflimabatur, unde qui minium in officinis
poliebant , fkciemiaxis ueficis iliigabant, ne in rejpirando pernitiaiem puitterem traberent , & tamen ut
per illas fpeclarent jLrgeMum ttiuum , quodtn tjs giebis erat nocumentt caufa . Inducebatur minium ciaufis
locis , namapertis , Soie , Luna , aereq; infimabatur , cum nec xsltts , nec frigora toleraret . jLdbibebatur
tum remedium quoddam . 'Ham cxra punica idefl alba liquata igni , & pauio oieo temperatafeta , &pen-
niciiio inditcebatur . Iterumq; admotis gallx carbonibus adurebaturadfudoremufque,posiea candeiis fu-
bigcbatur, ac deinde linteis pnris , eadem ratione qna marmora curantur,& mtentiafiunt . illa autem adusiio
xjwctk Grxce dicebatur ab incendio ; iiiita ergo cxra ilia cohibet ladi colorem a Sole, Luna, aereq; , & fpien-
dorem conferuabat, eo modo quoque nos inducimuspitluris eam,qttam tternicem nomtnamus, licet , & nouu. , 0
inuentumfit oieo iinaceo , uei ab nttce coiores induct contra omnes aeris , & cali iniurias , modo ficcus , &
minime uliginofus fit paries ubi inducatur . Quomodo aittem aduiteretur minium , & dcprebendatur docet
yitr.caice enim adulteratur,deprebeniitur larntnx candentifuper impofitum , ft m pnsiimtm coiorem refrige-
ratumnonuertatur&nigrefcat. Otiomodoantemcxracandidafiat,docetTltn.iibr. n. cap. 14. ite
quomodoresinattrenturitb. 33. cap. 6. Chryfocolia, quia eamattrifices ttendicant in agglutinando auro,
ita dicitur, quafi auricoiia , temperatur cypria xrugine, cjrpueri impubis urina , addito nitro , teritur cyprio
&re in cyprijs mortarvjs ,facernam uocant noliri , ita ferruminatur aurum . Cbryfocolla humor esi in puteis
per ttenam auri defluens craffefcente limo rigoribus hybernis ufquc induritiem pumicis : lauiatiorem eande
in xrarifs metailis, & proxtmam in argentarijs fieri compertum efl . laudatifjima in jLrmenia,fecunda in Ma-
cedonia , largiffima in Hiflpania. flumma commendatioms eil , ut coiorem berbx fegetis ixtxuirentis quam
fimdiime rcddat ; Vifumq; efl iam J^eronis principis fpeclacuiis arena circi cbryfocolla siemi , cum ipfe con- 40
coloripanno aurigaturus effet , indutla optflcum turba . Indicum nosiri endegum' uocant . Cxruieus esi iili
coior, c> f «m ex India apportatur, Indicum uocatur,ficuti minutm afluuio Hijpanixfic ditlo.

T)e coloribus }quidrtejiunt. Cap. X

Ngrcdiar nunc ad ca, qui ex alijs gencribus tractationum temperaturis commutata refpi-
ciunt colorum proprietates : & primum exponam dc atramento , cuius uius in operibus
magnashabetneceisitates,utfint not«e,qucmadmodum pra?parenturcertis nationibus
artificiorum ad id tempcratura* . Namque cedificatur locus uti Laconicum , & expolitur $0
marmorc fubtiliter, & laruigatur . Ante id fit fornacula habens in laconicum nares , & eius prjefurniu
magna diligentia comprimitur, nc Hamma extra difsipetur : in fornace rcfina collocatur. Hanc autcm
ignis potcftas urcndo cogit cmitterc per nares intra laconicum fuliginem , qux circa parietem , & ca-
merae curuaturam adhxrefcit, inde collecta pafsim componitur exgummi (ubaCto ad ulum atramenti
librarij, rcliqua tcftores glutinum admifcentes in parictibus utuntur. Sin autem ea: copioe non fuerint
paratar.ita necefsitatibus erit adminiftrandum , ne expectatione mora» rcs retineantur . Sarmenta aut
tedz fchidia* comburantur , cum erunt carbones , extinguantur . Deinde in mortario cum glutino
tereantur, i ta erit atramentum tedoribus non inuenuftum . Non minus fi faex uini arefacta , & coda
in fornace fucrit , & ea contrita cum glutino in operc inducctur , per quam atramenti fuauem efficiet
coIorem,&quomagisexmelioreuinoparabitur,non modo atramenti j fed eciamlndici colorem 60
dabitimitari. Expcfitio

S E V T l M V S.

Xo

247

Expofttio quorundam uocabulorum aperta reddet ea , qux decimo cap. dicuntur . Laconicum cfl uelutica-
merata in befnifpbsrium turricula in balneis. bic ex appoftta , & adfiruclafornacula , uult in idfumum re-
ftnx deferri , undefuligo , ideft denfatus ille fumus parietibus laconia adhxreat , in eofit atramentum , de quo
etiamTltn. libro ^.ca.vlt. Mramentum autem librarium, &fcriptorium idem efl . Clutinumfit prisflan-
tifiimum, ut ait Tlin. lib. 38. cap. 10. extaurorumauribus,&genitalibus:adulterariuero quibufdam
pellibus inueteratis, calciamentis etiam decoclis. jLlia glutini traduntur genera , colletla a Tbil. auri chry-
focolla,ferri argilla , terearum maffarum cadmia , laminarum alumen , aramentorum flatomum,slanniar-
gentum , marmoris, & plumbi refina, plumbi albi album, nigri album oleo. Marmoris autemlitbocollafit
ex eiufdem marmoris aut lapidis puluere, cum tauri glutino . Sarmenta uero, aut tedx Scbidixfunt fragmen-
ta,& ueluti affulx, & fecamenta tedx arboris . De Indico uero , quiddicam nefcio , nam cum inter floridos
colores a Tltnio numeretur, certe nos id genus Indici non habemus , quoniam non nimis prxciofum efi id, quo
noslri utuntur, quodfit ex ifatifatiua , qnxguefdum, autpaflillumdicitur , cum aliasglaflum diceretur,ber-
ba ut-ait Tbil.&fi inftgnibus uirore cauliculis notata,fucco tamen inficiens cxruleo truffatilibus molispre-
mitur, utherbaceamfaniemexcludant,deindeexuclam digerunt,& pofl tintlos pannos cxruleamillamin-
natantem,feruenttbus cortinis exemptam pifforum uftbus Indum uocant.

20

3°

1)e c&rulei temperaturis .

Cap. XI.

Aerulei temperationes Alexandria» primum funt inuenta», poftea item Veftorius Puteolis
inftituitfaciundum. Ratioautemeius,equibus eft inuenta ,fatis habet admirationis.
Arena enim cum nitri flore conteritur adeo fubtiliter,ut efficiatur quemadmodum fari-
na, & xx\ Cyprio, limis crafsis, ( ut fcobis ) fa&o immixta confpergitur, ut conglome-
retur. Deinde pila» manibus uerfando efficiuntur, & ita colligantur, ut inarefcant . Ha» arida» compo-
nuntur in urceo fiftili. Vrceus in fomace ponitur , ita a»s , & arena ea ab ignis uehementia conferuc-
fcendo cum coaruerint inter fe dando , & accipiendo fudores a proprietatibus difcedunt, fuisq; rebus
per ignis uehementiam confefta, ca»ruleo redigantur colore . Vfta uero qua» fatis habet utilitatis in
operibus, teftorijs fic temperatur. Glebafilisbonicoquitur, ucfit in igne candens,ea autem acetp
extinguitur, & efficiturpurpureo colore.

Cxruleum Crxci cianum, aTitrum noflri uocant. Cxruleum autem & nafcitur , &fit. reperitur in metal-
lisper fe ortum, aut abraditur a materia mettallica. T linio efl arena . lege Tlin. lib. 3 3 . cap. ultimo. Tsljtri
flos intelligitur qui efl in nitro leuiflimum , & candidifiim um , &fhuilla nitri dicitur . liit autem Vitr. \ &
xri Cyprio, limis crafiis,ut fcobis,fkcio immixta confpcrgitur. f idefl delimatx xris Cyprvj fcobifiue ramento
trita arena mixta afpergitur,fed arena utta., qwx in operibus tefforijsfatis babet utilitatis,ftc temperatur.
Clebafdis boni coquitur, utfit in igne candens, ea autem aceto extinguitur,& efficitur purpureo colore urtdc
Tlin.fit & crematofde marmorofo, & reflinffo aceto,ftne ea umbrx nonfimt.

40

Quomodo fiat ceruffa , & arugo , & Sandara-

Cap. XII.

ca.

E Cerufla, a»rugineq;, quam noftri a»rucam uocant, non eft alienum, quemadmodu com-

paretur dicere. Rhodij enim in dolijs farmenta componentes acctum fuffundunt , & fu-

pra farmenta plumbeas maflas collocant , deinde dolia operculis obturant , ne fpiramen

tum obturata emittant, poft certum tempus aperientes inueniunt e mafsis plumbeis

ca»ruflam. eadem ratione lamellas a»reas collocantes efficiunt a»ruginem, qua» eruca appellantur. Ca*-

ruffa uerocum infornacecoquitur, mutato coloread id ignisincendium efficitur fandaraca. Id

autemincendio fafto excafudidicerunthomines, &eamuItomelioremufum prseftat, quam qua» de

^o metallis per fe nata foditur .

. Ceruffa noflris blacca dicitur . jlerugo autem a noflris viride &s , aut uiride ramum uocatur . Cxterum
ceruffa in fornace cocla mutato colore ad id ignis incendiumfitfandaraca,quam noftri minium uocant, de qua.
fupra diclum efl. Vfla igiturtnquit Tlin. cafu reperta esl in incendiopyrx. cerujfa in orciscremata in mulie-
bri tbxca erat ceruffa , in cuius pyra incendio fhffo cremata e§l,& cafu deprebenfa eo colore quofandraca
efl. Ceruffa pfimithium dicitur, laudatifiima in ^hodo.

60

Qnpmodo

148

L t B E\ S E T T l M V S,

Quomodojiat oflrum colomm omniumfafticiorum exceU
lentifimum. Cap. XIII.

Ncipiam nunc de oftro dicere,quod & carifsimam, & excellentifsimam habet , prarter ho*
colores.afpe&usfuauitatem.idautemexcipiturexconchyliomarino , quopurpura infi-
citur, cuius non minores fuut, quam cauerarum narura; rerum , confiderantibus admira-
tiones, quod habet non in omnibus locis, quibus nafcitur unius generis colorem,fed So-
is curfu naturaliter tcmpcratur. Itaque quod lcgitur Ponto,& Gallia,quod ea> regiones lunt proxi-
mx ad feptentrionem, eft atrum: progredicntibus inter feptentrionem, & occidentem inuenitur luci-
dum. Quod autcm legiturad iquinoftialem oriemcm,& occidentem,inuenitur uiolaceo colore.
Oiiod uero meridianis regionibus excipitur , rubra procreatur poteftate, & ideo hoc rubrum.Rhodo
ctiam infula creatur,ca?terisq;eiufmodi regionibus.quseproximaifunt Sohscurfui.Eaconchyliacum
funt lefta, ferramentis fcinduntur, e quibus plagis purpurea (anies, uti lachryma profluens excufla in
mortarijs terendo comparatur, & quod ex concharum marinarum teftis eximitur, ideo oftrum eft uo
citatum. Id autem propter falfuginem cito fit fiticulofum , nifi mel habeat circumfufum.

De oflro'quid dicat\ Vitru.fatis apertttm efl . Concbylium mannumpro purpureo pifce fumitur . cum enim
dicitur concbylium purpurapifcis intelltgunt , quontam uero multi color purpnra eHfecundum diuerfas re-
giones , atra enhn,liuida , uiolacea , & rubra efl ;ideocum apudpoetas purpureum legimus uel mare,uel
animam, uel fanvitinem, uel aliquid aliud, idcolorem intelligere debemus, qnemres poflulat, ut intelligatur :
quanquam pro ptdcbro purpurewm quandoque fumi noa ignorem . Caterum infetlores aiunt, ut notatur in
hieroglypb. quas purpuras in artis fiue ufum parant ,faxo uno iilu collidendas, unde fubitarius iUe fanguis ad
tintlum optimus emanat. qubdji itiu fefcllerit , neque purpnra flatim exanimata fuerit, fruflra reperiri,
quia pr£ dolore fanguis in uninerfum corpus dijfufits euanefcat . Hinc aiunt Homerum folitu de ijs, qui ualido
aliquo uulnere peremptifuerunt, purpurea eos morte fublatos dicere . TurpursL autem tam acuta, & udida
efl lingua , ut ea'concbulas, & quafcunque fui generis tcslas perforare pofsit: Vnde in maledicos purpurx lin-
vua obijcitur. Qitoniam ucro ex teflaceorumgenere efl, ideo oflrum nominatur &ra z&fcf&S, ne quis ab oflrea
fifce purpuram fieriintelligat, quomodo atttcm ad lanas apparari debeat docet TlinJib.y.cap. 3 8,

De purpureis colonbm.

Cap. Xllll.

i«

20

'Iunt etiam purpurei colores infecta creta rubia; radice , &: hyfgino;non minus cx floribus
alij colores. Itaque tinftores cum uolunt fil Atticum immitari , uiolam aridam conijcie-
tes in uas cum aqua conteruefcere faciunt ad ignem, dcinde cum eft temperatu conijciut
in linteum, & inde manibus exprimentes recipiunt in mortarium aquam ex uiolis colora-
tam,& cx ca eretriam infundentes, & eam terentcs etficiunt filis Attici colorem. Eadem rationc uaci-
niumtcmpcrantes,& lacmifcentespurpuram faciuntelcgantem . Itemquinon poflunt chryfocol-
laproptercaritatem uti , herba.qua: luteumappcllatur, ca;ruleum inficiunt,&utunturuiridilsimoco
lore. Haec autcminfediuaappellatur. Itempropterinopiam coloiis indici cretam Selinufiam,auc
annulariam, uitrumq;, quod Graece yalon appcllant , inficicntes.imitationem faciunt indici coloris.
Quibus rationibus,& rebus ad dilpofitionem rirmitatis , quibusq; decoras oporteat fieri oi&uras.item
quas habeant omnes colores in fe poteftates.uti mihi fuccurrere potuit, in hoc libro perlcripfi. Itaquc
omnes a:dificationum perfe&iones, quam habere debeant opportunitatem ratiocinationibus feptem
uoluminibus funt finitae. In fequenti autem de aqua, (1 quibus locis non fuerit, quemadmodum inue-
niatur, & quarationeducatur.quibusrebusfi erit lalubris, &idoneaprobetur, explicabo.

J{ubia ( Eritrodanum uocant) radix efi ritbra, qua tmguntur lanx, pellesq; perficiuntur ; noslri fiuggiam
dicunt. Hyfginum,uacinium, & byacintbum idem . Francifcus Maffarius agreflia efle mora noflra uult : cer-
te expertusfum ex moris, <&• etiam ex quibufdamjpinarum baccis colores fieriprttftantiffimos, Unteolaq; tin-
gi ad colores uarios exprimendos , & earum tcmperatura diuerfa diuerfosq; colores ejfici:exftoribus autem co
lores lixiuio aliqui utiliter extrahunt;& in eo cretam infimdentes(intellige erctriam)qu<£,& alba, & cinerea
efl te(le Tlin. Creta Selinufia lacha eil. Anntdare candidum cfl, quo muliebres pitlurx illuminatttr, fit ex cre-
ta admixtis uitreis gemrnis ex uidgi annulis, unde, & annularc dicititr. Luteum Huellius guadum ditlumpn-
tat, herba infetlorus cortims nota tingendis luteo colorepamis. in banc fententiam pedibus it Thilander,

Finis Libri Septimi.

J°

4»

f«

M. Vitr.

Co

249

M- V I T R V V I I D E

ARCHITECTVRA

i»

LIBER OCTAVVS,

Trocemiunu.

10

E feptem fapfetitibusThales Milefius omnium rerum principium aquam eft
profeflus , Heraclitus ignem , Magorum facerdotes aquam, & ignem.Eu-
ripides auditor Anaxagorse,quem philofophum Athcnienfes fcenicum
appellauerunt, aera,& terram, eamq; ex cceleftium imbrium conceptioni-
bus infeminatam , fcetus gentium , & omnium animalium in mundo pro-
creauifle : & qu£ ex ca eflent prognata cum diflbluerentur , temporum ne-
cefsitate coactam in eadem redire , quseq; de aere nafcerentur item in cce-
Ii regiones reuerti, neque interitiones recipere , fed diflolutione mutata in
eandem recidere, in qua ante fuerant proprietatem.Pythagoras uero Em-
pedocles, Epicharmus, alijq; Phyfici , & Philofophi hax principia quatuor efle propofuerunt . aerem»
ignem,aquam,terram,eorumq;interfecoha?rentesnaturali figuratione ex generum difcriminibus
efficere qualitates . Animaduertimus uero non folum nafcentia, fed etiam res omnes non ali fine eo-
rum poteftate,nequecrefcere,neque tueri.NaYnquecorpora finefpiritu redundantia non poflunc
habereuitam,nifiaer influens cuinincremento fecerit auctus,& remifsiones continenter. Caloris
uero fi non fuerit in corpore iufta comparatio, non erit fpiritus animalis, neque erectio firma, cibiq;
uires nonpoterunthabereconco&ionistemperaturam. Itemfi non terreftri cibo membra corporis
alantur,deficeretur , & ita a terreni principij mixtione erunt defena . Animalia uero fi fuerint fine hu
3° moris poteftate, exanguinata,& exu&a a principiorum liquore interarefcent.

Inquit jLnftoteksnutriri nosex hisrebus ,exquibus conjiamus, ideo quatuor principia , qux elementa.
uocant, necejfaria funt ad uitam hominum, & animalium, his enim conilamus , his omnia quoque alia cor-
forafunt compofita, nec eft quod nunc philofophemur, cum jLrchite&o eafintfztis qux a Vitru. dicuntur.

Igitur diuina mens, quse proprie neceflaria eflent gentibus, non conftituk difficilia & cara,uti funt
margarita: , aurum , argentum, caueraq;, qua: nec corpus , nec natura defiderat , fed fine quibus mor-
taliumuitanon poteft efle tuta, eftudit ad manum parataperomnem mundum. Itaque ex his, fi
quidfortedefit incorporefpiritusadrcftituendumaer defignatus id pra:ftat . Apparatusautem ad
auxiliacaloris,Solis impetus,& ignisinucntus, tutiorem efficituitam. Item terrenus fruftus efca-
rum prarftans copia, fuperuacuis defiderationibus alit, & nutrit animalia pafcendo continenter. Aqua
4° uero non folum potus,fed infinitas ufui pratbcndo necefsitates , gratas , ( quod eft gratuita ) praiftat
utilitates, exeoetiamquifacerdotia geruntmoribus Aegyptiorum, oftendunt omnes res cx liquoris
poteftate confiftere . Itaque cum hydriam tegunt , qua: ad templum, sedemq; iufta religione refertur,
Jtuncin terraprocubentes,manibusadcceIumfublatis,inuetionibusgratiasagunt diuinx benignitatis.
I{epetitVitr.qux fecundo libro commemorauit , fedalia intentione .namfecundo uolumine quxrebat ef-
feflus uarios, quifiunt in rebus uaria principiorumpcrmixtione, qualesfunt m calce, in lateribus,in arena,
in lapidibus,& in arboribus : hic uero de ui , & ufu aqux tratlare proponit . Certe uero habet unde uolu-
mina hxc ornet Vitr. cum de aquis agat. T>{am quemadmodum aurum, margaritx, lapidesq; preciofx res funt
tb raritatem , quanquam natura illisparum indiget ; ita aquapreciofa cft ob neceffitatcm, & ufum . Vn—
de non immerito , &philofopki , & poetx,& facerdotes aqux ufum celebrauere . Quoniam uero urbs I{omx
50 longe alias urbes fuperauit magnificentia, cura , <&■ opere in ducendis aquis ; ideo Vitr. prxter uniuerfalem,
& communem aquarum ufum , ut hac quoque parte Bpmanis fatisfaciat , feparatim huic operi librum dedi-
cauit, in quo & de natura & de ufu aquarum loquitur . De natura infecundo tertio & quarto capite : de ufn
primo, & cxteris . Quod ad naturampertinet, abjoluitur in enarrandis aquarum proprietatibus , uiribus,
qualitatibus , deletlabilem hiftoriamperfequendo . Quod uero ad ufumJpetJat , agit de inuentione aquaritm
de eletltone, de dutlwne, de conferuatione . Inuentioni primum caput dedicatur , eleffiqni quintum , nam non
fati-s eft aquas naturalibus indicijs , alijsq; experimentis inuenire,fed neceffe eft bon.ts , &Jalubres eligcre .
Ducendis & feruandis fextum, & feptimum caput tribuitur, docetq; librare aquai, inftrumentaq; Vtruit ad
id apta, & idonea, & ducendi modos oftendit : & ita ociauum abfoluit uolumen , quod egofuis locis,fine di-
grefiioribtts exponam breuiter, &Jinefuco.

60

De

Z)<r 4/^<e inuentionibus. Cap. 1.

Vm ergo.&a phyficis,& aphi!ofophis,&ab facerdotibus iudicetur cx poteftate aqua:
omnes res conftarc,putaui , quoniam in prioribus fcptem uoluminibus rationcs edificio-
rumftintcxpofitac^inhoc oporccrc de inuentionibus aquae, quasq; habeat in locorum
propiietatibus uirtutes, quibusq.-rationibus ducatur,& quemadmodumitem ca pro-
betur,fcribcre . IO

Concludit qux proccmio continebantur, ut oftcndat de quibus rebus atlurits fit , tribus aittem uerbis colli-
git, qux ad aqitx prxflantiam pertincbant; Cum dicat.

Lst enimmaximeneceflaria,&aduitam,& ad delectationes, &adufum quotidianum. jLdui-
tam,namfupraoftenfumeftfinchumorcnonpoffeftcri,utuiuamus . JLd dclctlationem , qxid dicam quanta.
uoluptatc, fiumina, riuos,f/ntcsq; mirmur,quamq; iibenter fpettemus aquantm dutlus , & uarios artiftcio-
rmn modos,quibus falientis aqux uisnos obietiat m hortis,& topiarijs . jLd ufum quotidianum excrcitus
obfeffi, artipces, agri, mare, tcllus demum , quantusfit aqmrum uftts oslcndunt . jLd ufum igitur uenientest
Vitrunianum propofitum, & ordinern fequemar.

Ea autem facilior erit.fi fontes eruntaperti,&fluentcs. jlgit de aquarum inuentionc , in hanc
fummam colligens argmnentum, quod aqux inucniuntur aut apertx , & ab ipfa natura patentes , qualesfunt x 0
fontes, ftuuij,aliaq; uenarumgenera: autfitb terra occitltx meantes, hxc autem,aut a loci natura,aut ab ho-
mmum induflria, uel afittt colliguniur, inditia uero aquarmn primmn a Vitr. ponuntur.

Sin autem non profluent, quarrenda fub terra funt capita , & colligenda , qua; fic erunt experiunda»
utiprocumbaturindentes .antequam !ol exortusfueritinlocis, quibus eritquaerendum ,& interra
mento collocato & fulcto profpiciantur cae regiones . Sic enim non errabit excclfius quam oporteac
uifus.cum erit immotum mentum; fed ad libratam altftudinem in regionibus cerra finitionc dcfigna-
bit. Tuncin.quibuslocisuidebuntur humorcsfe concrifpantes,&inaera furgences, ibifodiatur»
non enim in (icco loco hoc fignum fieri poteft.

Etmodmnponit,quein&Tlinius ,&TaUadius quoqitc exprefiit,feptimo & ofiano capite . jLnte ortZ
Solis pronus aliquis decumbat,& trunculo, aut laterculo tanqttamfulchro fub mento collocato, ut imniotu Q
maneat mentum , ut uifusfit xqualis ab hori-^oate, nequ.efnrfum , neqite deorfum erigatnr ,fid ad libratam
altitudinem, ut ait Vitr. in regionibus circa certa definitione pofitus uerfns ortumfolis, qttaque parte cripfits
fubtili nebida acr,humorq; undatim e terra effltens furgere uidebitur , ibi foiiendum cil . Monet Talladius
jluguUi menfe idfkciendum . jLrgumenta ttero a terreni genere fnmpta ponitntur modo.

Ite.h animiducrtcndum eftquxicntibus aquam, quo gencre fint loca. Certaenim funtin qui-
bus nafcitur ; In creta, tenuis, & exilis, & non alia eft copia, ca erit non optimo lapore. Item fabulone
(oluco tenuis,fedliinferioribuslocisinuenietur,eaerit limofa ,& infuauis. In terra autem nigra,
fudores, & ftillar cxiks inueniuntur, quae cx hybetnis tempeftatibus collcda? in fpifsis , & folidis locis
fubfidunc, eae Iiabenc optimum faporem . Glarea uero mediocrcs , & non certae uena: rcperiuntur, cae
quoque cgregia funt fuauitate . Item fabulone mafculo, arenaq; & carbunculo ccrtiores , & ftabilio-
res funt copiae,ea:q;funt bono fapore. Rubrofaxo, &copiolae ,&bonae, (inon perintcrueniadila-
bantur, & liquefcant. Sub radicibus autem montium,& in faxis filicibus uberiores , & arfluemiorcs,
eaeq; frigidiores funt, & falubriores. Campcft ribus autcm fontibus, falfi, graues, tepida', non fuaucs,
riifi quae cx montibus fub terra fubmanantes erumpunt in mcdios campos . Et ubi iunt arborum um-
briscontcctarpraeftanc montanorum fontiumfuauitatem. Signaautemquibus terrarum generibus
fuberuntaquae, prxterquodfupra fcriptumeft, haec erunt,fi inucnienturnafccntia, tenuisiuncus, fa-
lix erratica, alnus, uitex , arundo, hedera , aliaq; qua: huiufmodi funt , quae non polfunc nafci , nec ali
perfefinehumore. Solentautem eademin lacunisnataefle, quxfidentes praeter reliquum agrum
excipiunt aquam ex imbribus,& agris per hyemem diutiusq; propter capacitatem confcruant humo-
rem, quibus non eft crcdcndum.

Jl naturafoli argumenta, &figna aquarumfumenda hacienus docuit Vitru. quoniam uero interdum na-
tura nonfuggerit indicia , ab induflria hominum experimenta fitmcnda funt, unde.d.defigms natnralibus.

Sed quibus rcgionibus, & terris, non lacunis ea figna nafcuntur , non (ata , fed per fe creata , ibi eft
quaerenda. ldejl ubi arbores, plantxq; prxdiclx nonfatione ,fed natura creantur, ibi aq/ta quxrenda.fcd
1n quibus lociseaenon (ignificabuntur inuentiones ,(icerunt experiundae . Fodiatur.quoquo
uerfus locus latus pedcs trcs , altus ne minus pedes quinque, in eoq; collocetur circiter Solis occalum
fcaphium xreum , aut plumbeum, aut peluis, cx is quod qrit paratum , idq; intrinfecus oleo ungatur,
ponaturq;inuerfum,&fumma fofluraopcriaturaiundinibus,autfronde,fupra terraobruatur, tum
pofte ro die aperiacur , & (i in uafc ftillx, (udoresq; erunt, is locus habebit aquam . Item fi uas ex ter-
rafaftumnon coctuminca fofsione eadem ratione opcrtum pofitumfuerit,fi islocusaquamha-
bucrit,cumopcrtumfuerit, uashumidumcrit,&etiamdi(Tolueturabhumore. Vellusqjlanxficol- 60

loqatum

40

5»

10

xo

0 C T Jl V V S. 2jr

locatumfueritinea foflura, in fequentiautemdiedeeoaquaexpreflaerit, fignificabit eumlocum
haberecopiam. Nonminusfi Iucernaconcinnata,oleiq; plena, & acccnfa ineolocooperta fueric
co!locata,& poftero die non erit exuda.fi habuerit reliquias olei,& ellychnij,ipfaq; humida inuenictur
indicabit eum locum habere aquam : ideo quod omnis tepor ad fe ducit humores. Ita in eo loco ignis
/i fadus fuerit & percalcfacta terra , &adufta, uaporem nebulofum ex fe fufcitauerit , is locushabcbic
aquam. Cum hxc ita erunt pertentata , & qua: fupra fcripta funt figna inucnta , tum deprimendus eft
puteusineo loco : & ficaputeritaqusinuentum, plures funt circa fodiendi , &perfpecusinunum
locum omnes conducendi. Hsecautem maximein montibus& regionibus feptentrionalibus funt
qusrenda , eo quod in his & fuauiora & falubriora , & copiofiora inueniuntur : auerfi enim funt Solfs
curfui , & in his locis primum crebra: funt arbores , & fyluofa? , ipfiq; montes fuas habent umbras ob-
ftantes,utradij Solis non direftiperueniantad terram, nec pofsint humorcs exugcre. Intcrualla
quoque montium maxime recipiunt imbres, & proptcr fyluarum crebritatem , niues ibi ab umbris ar-
borum & montium diutius conferuantur, deinde liquata? per terra: uenas pcrcolantur . ita perueniunt
ad infimas montium radices,e quibusprofluentesfontiumerumpunt fluftus. Campeftribus autem
locis contrario non poffunt haberi copix , qu£ & fi fint non poflunt habere falubritatem , quod Solis
uehemens impetus propter nullam obftantiam umbrarum eripit exhauriendo feruens ex planitie cam-
porum humorem , & fi quse ibi funt aque apparcntes , ex his quod eft leuifsimum , tenuifsimumq; , &
fubtili falubritate aer auocatusdifsipat in impetum cceli,quoeq; grauifsima:,dura:q;,& infuaues'
funt partes,ea: in fontibus campeftribus reliquuntur.

7{onfemper natura flnuiorum magnitudine ,fontiumq; crebritate , aut apertis inditus aquarum copias
fubminiftrat,fedfepe intertcrm uifcera tanqttam fanguinem in uenis aquas colVmt , & per latentes locos
ducit. quare cum dcfideremus id nos induflria inuenire , quod natura reconditum tenet , monemur a Vitruuio
qmbus experimentis id tcntare liceat , qubd ut fhcillimum e[i in Vitr. ita ad unguem pulcherrime obferua- •
tumefta Tlmio , & Talladio , alijsq; auttoribus , qui integrum fere uolumen hoc a Vitru.in fua fcripta,
tranflulere .

De aqua imbrium, eius^ uirtutibus . Cap. 11.

Ta cvy e qua: ex imbribus aqua colligitur , falubriores habet uirtutes, eo quod eligitur ex '
omnibusfontibusleuifsimis,fubtilibusq;tcnuitatibus,deindeperaeris exercitationem
percolatatempeftatibusliquefcendo perucnitad terram.
Cumfupra dixerit teporem adfe trahcre humores,oflenderitq ; campeftres aquas ideo infalu-
bres , quod leuiffmam , & tenuijjimam eorum partem in aerem Sol attraba:,grauiffimas,& duras relinquat,
huiufmodi occaftone dutlus de aquannbriiim agit, cuius fidubritatem oflendit ex eo,quodfit ex tenuijiimis
fontium , & fubtilifiimis itaporibttsin caslumtratlis, &inde adterrampcrcolatis ,exercitatione , &motu
aeris . Sed^iriflotelespluuiamfieri dixit ccrte ex uaporibus infnblime Solis impetu raptis,fednon exerci—
tatione aeris pcrcolatis, dnm tempvflalibtis liquefcendo peruenimt ad terram,uerum adpartem fligidiorem
aeris traclos uaporcs dicit , qui ubi fiigiis feniumt , coiidenfantur in nubes, & cum nimio fiigore adhuc denfen
40 tur conslnnguntur , & craffiores fiunt, unde pondcre fuo in terram cadunt . Sed Vitruuio h&c , & alia
concedamus .

Etiamq; non crebritcr in campis confluunt imbrcs , fed in montibus , aut ad ipfos motes,ideo quod
humores cx terra matutino Solis ortu moti , cum funt egrefsi , in quamcunque partem eoeli funt pro-
clinati,trudunt aera,dcindecum funtmoti propteruacuitatemloci ,poft ferecipiuntacrisruentes
undas . Aer autcm cum ruit trudens quocunque humorem praeuium , fpiiitus , & impetus , &' undas
crefcentesfacituentorum.a uentis autemquocunqueferunturhumores conglobati cxfontibus, &'
fluminibus, & paludibus, & pclago,cumteporc Solis continguntur, exhaurilintur, & ita tolluntur in
altitudinem nubes ; ea: deinde cum aeris unda nitentes, cum permeniuntad montes,ab eorum orFenfa,
& procellis propter plenitatem, & grauitatem liquefcendo difperguntur,& ita dirruhduntur in terras.
50 T^os primo libro,cum de uentis ageret Vitr. uniuerfam materiam deuentis explicauimus, qtu hic de im- \
briamgencratione dicuntur, inVitr.fimt fhcilia ,modo intelligas,nontam obieclu montium nubes condett-
fari , e^ plu uiam liquefcere , quam ex loci frigiditate. imbrium igitur materies uapor efl humentis , & cali-
d^naturx : efficiens caufii Solis , aut fyderum calor .modus esl attenuatio uaporum ; locus esl frigidior ae-'
ris pars, in qtta denfantur uapores.fims efl , ttt lerra omnutm parens fcecundetur . Quam ttero , qit£ dixi ttera
ftnt,oflenditVitr.

Vaporem autem.&ncbulas&humorescxterra nafci.harc uidetur efficercratio,quodeahabet

in fe & calores feruidos; & fpiritus immanes, refrigerationesq;, & aquarum magnam multitudinem,

ex eo cum refi igeratur noftu , uentorum flatus oriuntur, per tenebras , & ab humidis locis egrediun-

turinaltitudinem nubes, Sol ofiensimpetu tangitorbem terra: , tum aer ab Sole percalefactuscum

60 roribus cxterra tollithumores.

Aterrx.

IO

ao

tj* L I B E I{

jlterr* meatibus Solis impetus duplex habitus attrahi folet, alterficcus esl calensq; , & exhalatiodi-
eititr , alter humidus , & caltdus , & uapor nominatur. ex priori habitit uenti, tonitrua , igncs fiammxq;,
fulmina, corottx, cadentes ftellx, & huiufmodi ignex exhalationes fiunt . Ex uapore autem nebulx,plttuix,
rores, pruinx, grandines, niues, foiites demum , ac mariagignuntur.

Licf.t & exbalnciscxemplumcapere . Null.t enimcamcra»,qu£ funt caldariorum fupra fc pof-
funt haberc fontcs: fcd ccelum , quod eft ibi , ex pra*furnijs ab ignis uapore pcrcalefaclum , corripit cx
pauimcntis aquam, & aufert fecum in camerarum curuaturas, & cam luftinet . Ideo quod (cmper ua-
porcalidusinaltitudinem fe trudit.&primonon remittiturpropter brcuitatem , fimul autem plus
humoris habctcongeftum, non poteft fuftinere proptergrauitatcm, fcd ftillat fupra lauantiii rapita.
Cum nulli fontes fint fupra cellas, ubi lauabantur anttqui , cjr tamcnftillx a curuatura , cjr calo carumfu-
pra captta lauantiumdeueniant , nonab aliare idproficifci ait Vitru. qitam a napore calido inaltitudmem
elato. effertur autem uapor , attrahiturq; a calo , camcraq; iam calcfatla ab eo igni, quo ex prxfurn us cmit-
titur, acprimum cum tenuijfimus ftt ,fkcile fuftinetur;plus cnim habet aeris, qudm bumoris . mox uero nbi
eongeritur humor, denfaturq; amplius , cum non poffit fuftineri ob pondits, dccidit in caput Liuantium.

Ita quoquecademrationccceleftisacrcumabSole percipitcaloicmcx omnibus locis liauricn-

do, tollit humores, &congregatadnubes . Itaenim terra feruore tacta eijcit humores,ut corpus

hominisex caloreemittit ludores. Indicesautem (unteius rciucnti ,exquibus qui a frigidilsimis par

tibus ueniunt procreati Septentrio, & Aquilo extcnuatos ficcitatibus in acre flatus (pirant, Auftcr ue-

ro, & rcliqui, qui a Solis curfu impetum faciunt , funt humidifsimi & (cmper apportant imbrcs.quod

percalefadiiab regionibus fcruidis adueniunt,& cx omnibus terris labentcs cripiunt humorcs,&

ita eos profundunt ad feptentrionales rcgioncs. Ha:c autcmfic fieri tcftimonio poflunt elle capita

fluminum, quseorbe terrarum chorographijs picta , itemq; fcripta plurima,maximaq; inueniuntur

egrefla ab Septentrione . Primumq; in India Ganges, & Indus a Caucafo monte oriuntur : Syria Ti-

gris, & Euphratcs; Afia, itcm Ponto, Borifthencs, Hypanis , Tanais: Colchis, Phafis : Gallia Rhoda-

nus:Bclgica, Rhcnus:citra Alpes , Timauus,& Padus: Italia Tybris: Maurifia, (quam noftri Mau-

ritaniam appcllant) ex montc Atlante Diris ,qui ortus ex feptentrionali regione progrcditur per

occidentemadlacum Hcptabolum, & mutato nominedicitur Nigir, deindeexlacu Heptabolofub

montes defcrtos fubterftuens per meridiana loca manat , & influit in paludem Coloe.qua: circumcin-

git Meroem, quarcft Aethiopum meridianorum rcgnum. Abhisq; paludibus fccircumagcns pcr

flumina Aftafobum, & Aftaborum, &alia pluraperuenitadmontes adcataraftam , ab eaq;feprcci- 3°

pitansper fcptentrionalcm pcruenitinterElephantida,&Syencm ,Thebaycosq;in Aegyptum cam-

pos, & ibi Nilus appcllatur . Ex Mauritania autcm caput Nili profluere, ex eo maximc cognofcitur,

quod ex altera parte montis Atlantis funtilia capita item profluentiaad occidentis oceanum , ibique

nafcuntur Ichneumones, Crocodilli & alise fimiles beftiarum, pifciumq; naturx, pntcr Hyppopota-

mos. Ergocumomniamaximafluminain orbis tcrrarum defcriptionibus a feptcntrionc uideantur

profluere , Aphriq;campi, quifuntinmeridianispartibus fubiectis Soli curfui, Iatentespcnitus ha-

beant humores, nec fontes crebros , amnesq; raros : relinquitur uti multo meliora inucniantur capi-

ta fontium, qua* ad Septentrionem.Aquiloncmve fpeciant , nifi fiinciderint in fulphorofum locum

autaluminofum,feu bituminofum : tuncenim permutantur,& aut calida: aquxaut frigida* odore

malo, & fapore profundunt fontes. Nequc enim calidae aquae cft ulla proprietas,fcd frigida aqua cum 4°

incidit percurrensin ardentem locum crVcruefcit,& percalcfacta egrcditurpcr ucnas extra tcrram,

ideo diutius non poteft pcrmancre, fed breui fpatio fit frigida. Namque fi naturaliter cfict calida.no

refrigeraretur calor cius. Sapor autcm,& odor, & calor eius non reftituitur, qu6d intinctus , & com-

mixtuseft proptcrnatura: raritatem.

Videtur hoc loco Vitr. non ignarus Cofmographix , immo Corographix , hoc eft , particttlarium locorum
fubtiliffimx defcriptionis, cum ta minute fiexus ftuitiorum, meatusq;,cjr origines defcribat. Dixcrat uapores,
nebulxs, & humores e terra oriri, cjr Sole in altum trahi . Vrobaucrat id exemplis a camcrarum caldarifs
fumptU, & pro indice httius rei uentorum naturamfitmpferat. T^am qui uentiafrigidiffimis partibus uemnnt
quemadmodum Septentrio, & ^Aquilo, hi exteuuatos ficcitattbus in aercflatws fpirant . Qui uero a meridie
perflant , quoniam :n his partibws calor trahit humores contimtos , humtdi funt , & imbres afferunt ,& hu- «J o
mores attratlos adfeptentrionales plagas profundunt , quorum copia , ejr abundantia capita fluminttm ori-
untur. quod apparet mamfefti in ortumaximorum flumorum, quorum nominaortits ,progrcJ]'us , clr fiexHS
nominat. Lybix mons eft Atlans. Duplicem .Atlantem noftri effe dicunt, minorem , & maiorem . Maicrcm
Hifpani ferram leoninam uocant. T^igir fluuiits quem hodieftumcn Seueghx uocant , in occidentem Oceanum
per iongum Lybix decurrit, putaturq; idem effe cum T^ilo , eo argitmcnto qttod crefcat , decrefcatq; qnemad-
modum T^ilus , Crocodilosq; habeat , ejr Icneumones . ^isiabora uero , & .Aftafoba diuerfa a 1\(iloflit-
mina noslri cognofcttnt : eorum gradus Ttolomxits in Ceographia ponit . Cataratlam ucro Strabo uulteffe
ad mediumflitmenpetrofumfupercilium infitperiori parte , planum utflumcn recipiat , dtfinit uero in prxci-
pitium. ji montibus Lunx T^fiitm oriri noftrorum plerique autumant . In cofunt Crocodilli, Hyppopotani id-
tjft fiuuiatiles eqtii ittbam habentes equinam , tmgulam bouinam , roftrum refimitm , talus etiam inett biful- Co

coru/u

0 C T J. V V S.

*?}

10

10

corum modo , dentes exerti,fed leniter, cauda apri,uox equi , magnitudine afini, tergoris tanta craflitudo, ut
ex eo uenabulafuciant, interiora omnia eaui, <gr afini.

T>e aquis calidts , tfquas habeant uires a diuerfs metallis prodeuntes,

C^ de uarwrum fontiumfluminum 3 lacuumc^ natu-

ra. Cap. 111.

Vnt etiam nonnulli fontes calidi ex quibus profluit aqua fapore optimo , qiiar in
potione ita eft fuauis , uti nec fontanalis ab Camcenis , nec Martia faliens defide-
retur.
DixeratVitr.nullasaquas naturaliter calidas effecum dixit, \calid£ aqux. nulla efl pro-
pr.etas \ oflenderatq; unde calorem conciperent ,fcilicet a canalibus per quos tranfirent ignem continentU
bus ex aliqua matcria, non effe autem calidas natura , argumento illo probaiterat , quod calor in his diu non
poffit permanere ifaporem, odorem, & colorem, quem ex locorum , quos percurrunt natura conceperint, ideo
retinere , quod in earum raritate bcne intintlus , & permixtus fit color , odor , &fapor , unde nonfkcile tolli
potefl. Harum igitur rerv.m occafione de aquis calidis agit, deq; earum facultatibus, & de aquarum proprie-
tatibus . Calidas autcm quafdam bonifaporis effe ait, ita utfontanalis aqua non defideretur ab Camanis,
necMartiafaliens, aqnam a fontibus luci Camanarum , qui fuit extraportam capenam, intelligit,cum dicit
\fontanalem ab Camanis. \ Aqux uero Marti£ uia Valeria concept£ dttclus fuper portam exquilinam

3°

phurignisexcitatur, ardorepercandefacittcrram, quseeltcirca ie.iuprafeautem teruidum emittit
in fuperiora loca uaporem , & ita fi qui in his locis , qui funt fupra fontes dulcisaquae nafcuntur , of-
fenfi eo uapore efferucfcunt inter uenas , & ita profluunt incorrupto fapore.

Haclenus unde aqux calids mcorrupti faporis oriantur , nunc de frigidis , & earitm faporibas dicet. Quj
pbilologia dcletlantur,habent &hoc capite ,unde animum uoluptate expleant ; oslendit primttm de caufa
irruptionis fontium unde habeant ut ebullire uideantur.

Svnt etiamodore, & fapore non bono frigidi fontes , qui ab inferioribus locis penitusorti per
loca ardentia tranfeunt, & ab his per longum fpatium terrse procurrentes refrigerati perueniunt fupra
terram, fapore, odore ,coloreq; corrupto , uti in Tyburtina uia flumen Albula,& in Ardeatino fon-
tesfrigidi eodcm odore,quifulphurati dicuntur,&reliquislocisfimilibus. Hi autem cum fintfri-
gidi,ideouidentur afpectu feruere,quodcuminardentcm locum alte pcnitus inciderunt humore,
&igniinterfecongruentibusoffenfi, uehementi fragore ualidos inferecipiunt fpiritus,& ita inflati
uiuenticoactibullientes crcbreperfontesegrediuntur, exhisautemquinon funtaperti, fed autfa-
xis , aut alia ui dctinentur per anguftas uenas uehementia fpiritus extruduntur ad fummos grumorum
tumulos, itaque qui putant tanta fe akitudine, qua fiint grumi , capita fontium pofle habcrc, cum ape-
riunt fofluras latius , decipiuntur . Namque uti ameum uas non in fummis labris plcnum , fed aqua*
4° menfuram fu«ecapacitatishabense tribusduas partes,opercu!umq;in eo collocatum cum ignis ue—
hcmenti feruore tangatur, pcrcalefieri cogit aquam.ea autem propter naturalem raritatem in fe
recipiens fcruoris ualidam inflationem , non modo implet uas, fed fpiritibus extollens operculum, &
crefcens abund ar, fublato autem opcrculo emifsis inflationibus in aere patenti , rurfus ad fuum locum
refidet. Adcundem modum capitafontium , cum funt anguftijs comprefTa, ruunt in fuminofpiri-
tusaqux bullitus;fimulatque!atiusfunt aperti exinanitiperraritatem liquidae potcftatis, refidunr,
& reftituunturin hbramenti fui proprictatem .

Monet aliquos,qui fontium capita librant , non femper librationis opusab ipfts capitibus incboandum ,
vamftpe fit, ut quornm fontium capita uidentur ejfe infummis montibus, quosgrumos uocat, re uera nonfint
ibi, licet ebullire ibi, & erumpere uideantur , quod eo experimento dignofcitur , namfi quis latus aperiatfof-
5° furis patentioribus refidet aqua , gr tanquam deferueat adfui libramentum uenit . Extruditur autemad
eam aitnudinem uehementia concepti fpiritus , & per anguftas uenas exprimitur :cumuero dilatatur , quie—
fcit ad aqii£ modtmiferncntis in libere opcrculo deteclo.

Omnis autem aqua calida , idco quidem eft mcdicamentofa, qucd in praeuijs rebus percocta , aliam
uirtutem recipit ad u fum . Trxuias res iiitclligit eas , quas aqtia ofendit , priusq; exeat , & erumpat .

Namqve fulphurofi fontesneruorumlabores reficiunt percalefaciendo,exugendoq; caloribuse
corporibus humores uitiofos . Aluminofi autem cum diffoluta membra corporum paralyfi , aut aliqua
ui morbirecepenmt, fouendo per patentes uenas refrigerationem contraria caloris ui, reficiunr,
& ex hoc continenter reftituuntur in antiquam membrorum curationem . Bituminofi autem interio-
ris corporis uitia potionibuspurgandofolent mederi.Eft autem aquae frigida? genus nitrofum,uti
Pinna: Vcftin3e,Cutilijs,3lijsq;locisfimi!ibus,quodpotionibusdepurgatperaluumq;tranfeundo,etia
ftrumarum minuit tumorcs. Y Veflmos

<So

IO

20

154 L I B E 11

Vejiinos ultra Ttcenum effe tradit Strabo . Tinna bodie Tenna dicitur : oppidum Vintienfium m Vcslmis
a Tliniopofitum . Stritmxfitnt glandtdx obdttratx, qitibus collntn, axillx, inguina occupantur, fcrofidas ttul-
godictwt . Taralyfisefl diffolutio ncruomm, itnde tremor , & uirium defetlus rcmediofunt aflringcntia,
qtialiafrigidafiint.

Vei uero aurum , argentum , ferrum, xs,plumbum , rcliqucq; res carum fimiles fodiuntur , fon-
tcsinueniunturcopioli, fed hi maximefunt uitiofi. Habent enim uitiacontrariaaqux calidx,quam
fulphur, alumcn,bitumcn emittit, quiper potioncs,cumincorpus ineunt,&pcr uenas permanando
ncruos attingunt,& artus cos durant inflando . Igitur ncrui inflationc turgentcs ex longitudinc con-
trahuntur,& ita aut neuricos, aut podagricos cfficiunt homines.

5/ ncrtticos legas a ncruis latinc , fi netmcos a neurisgrecc dicetur : articnlorum morbifortz inteUiguntiir.

Ideoquod cxdurifsimis,& fpiisioribus, frigidifsimisq; rcbus intinctas habcnt uenarum raritates.
Aanxautcmfpccicscft,quxcumhabeat non fatis perlucid.:s uenas.fpuma uti fios natat in fummo
colorc, fimilis uitri purpurei . Hxc maxime confiderantur Athenis . Ibi enim ex huiffmodi locis,&
fontibus, &in Afly >&adportum Pyrxeum duc~ti (unt falientes , equibus bibit nemo propter eam
caufam , fed l.uiationibus,& reliquis rebus utuntur, bibunt autcm ex puteis,& ita uitant corum uitia.

Et in ^ifly.Mbenx intelliguntur,ficitt de I\oma , cum dicitttr ttrbs, intelligitur T{oma , tta & jLs~iy. grxce"
fine ulla adu Fiioncurbs Mbenarum tntclligitur, fi ita legas. Cxterumfi legaiur Mafii ufqite ad portttm Ti
rxeuni quemadmodum legipojfe putautt Hcrmolaits, tnteUigc fic . Masli idcll papillx marmnx , fiue nbcra e
qttibits aquxfaliunt.

Troezcni non poteft id uitari , quod omnino aliud genus aqux non reperit, nifi quod Cibdcli Iia-
hcnt. Vndc Tlmins aqnarnta cnlpa in Troe^enx omuium pedes uitia fentiunt ;Troe^end uero oppidutn
esl jlchaix.

It aqv e in ea ciuitate > aut omnes,aut maxima partc funt pcdibus uitiofi. Troe^cni pcdibus,alijs
rcgionibits ob aquarum proprietates ,gitttitrc l.borant tv.colx.

Cihciae uerociuitatemTarfo, flumeneftnomineCydnos, in quo podagrici crura maceran-
teslcuantur dolorc.

Cydnos (ntfcribit qnintus Cttrtius libro tcrtio) inclytns amnis, non (patio aqitaritm,fcd liquore memorabi-
lis, qv.ippe leni tratlti cfonttbusjcatenspurofolo excipitur , nec torrcntes incurriint , qitt plactde manant cm
alueum titrbent . Itaqttc iv.corntptibilts , idov.q;fi-igidiffimus , qitippe multa ripartm amanitatc iniimbratus
ubiqtte fontibtts fuisfimtlis in mare eitadtt per mcdiam vrbem Tarfon Cilitix decurrit , ex Tauro monte ori- *
ginem ducit.

Svnt autem , & alia multa gencra , qux fuas habent proprictatcs,uti in Sicilia flumcn eft Himera,
quod a fonte , cum eft progrellum, diuiditur in Juas partes , qux pars profluit contra Aetnam, quod
per tcrrx dulcem fuccum percurrit,eft infinita dulcedine ,■ altcra pars , qux per eam terram currit,un-
de fal foditur , falfum liabct faporem.

Himeri fluitij pars Hr.aiv.Tyrrciiiim, altera inLybicum mare decttrrit , calefltbusq; plagis mtttatur,anm
rum eft, dttm fluit in jlquilonem, dnlcc ubi admcndicm fletlttur, caufa redditttr aVitr.

Item Parxtonio, & quotft iterad Hammonem, & Cafsio ad Aegyptum , lacus funt paluftres,
quiita funtfalfi ,uthabcant infuper fc falem congclatum . Sunt autem & alijs pluribus locis &
fontcs,& flumina, & lacusquiper fahfodinas percurrentes, neccflario falfi pcrficiuntur. Alij ucro 4
pcr pingues terrx uenasproflucntesuncti olco erumpunt,uti Solis ( quodoppidum cft Ciiicix)flu*
jncn nomincLiparis, in quonatantcs, autlauantcsabipfa aqua unguntur.

Fontem, in qtto fupcrnatat pingttedo , tanquam oleitm , uidi ego in Scotia,fontemq;Sanclx Catbcrinx uo~
cant, unde fttperjlitionem rcligioni addiderc mtdta pttertlia de co dicentes.

Simii-ITER Aethiopia?locuscft, qui unctoshominesefficit,qui in eo natauerint,& in India,
qui fcrenoccelo cmittit olei magnammultitudincm;Itcm Carthagini fonseft,in quo natatinfupcr
oleumodore,utifcobiscitrca;.quooleoetiam pccorafolent ungi. ideft odoreramentoriim,fiuefco-
bis citreorum .

Zacyntho, &circa Dyrrachium,& Apolloniam fontcs funt, quipicismagnam multitudinemcum
aqua uomunt . Babylonia: lacus amplilsima magnitudinc qui Limneafphaltis appellatur,habet fupra
natans liquidum bitumen, quo bituminc , & latcrc ttftaceo ftrufto muro Semiramis circundc-
dit Babyloncm .

Bititmine ferruminati Babylonis mttri a Scmiramide dicuntur . bttitmen uocant quicquid eftlentum , <&"
>nollitiaglutinofa,quodfponte attt montibus deiioluititr,aut e terrafcatttrit lacttbus,fontibitfiie innatans;Tbd.
pLrra boc loco dc bitttmine.

Item Ioppcin Syria, Arabiaq; Numidarum lacusfunt immani magnitudine, qui emittunt bitu-
minismaximas moles, quasdiripiunt,quihabitant circa . Id autem non eft mirandum,nam cre-
brxfunt ibilapicidinx bituminis duri. Cum crgo per bituminolam terramuiserumpitaqua.fccum
extrahit,& cumfitcgrcflaextra terramfecernitur, & ita rcijcit ab febitumen, etiamq;eftin Cappa-
dociainitinerc, quodtftintcr Mazacam,& Tuanam lacus amplus, in quem lacum,pars fiue arun- oo

ainis.

5o

o c t jt v v $. s;j

dinis, fiue alij generis, fidemiflafucrit.&pofterodie exempta , ea pars , qug fuerit exempta, inue-
nietur lapidca , qua: autem pars cxtra aquam inanferit , permanet in fua proprietate . Ad eundem mo-
dum Hierapoli Phrygia? eflferuetaqua; calida? multitudo, ex quacircum hortos,& uineasfofsisdu-
«5tis immittitur. Haecautemefficitur poft annum crufta lapidea, & ita quotannis dextra,ac fini-
ftra margines ex terra faciendo inducunt eam, & efficiunt hiscruftis inagris fepta. Hoc autem ita
uidctur naturaliter fieri, qu6d in his locis,& ca tcrra, quibus is nafcitur fuccus , fubeft coaguli naturac
iimilis. Deindecum commixta uisegreditur per fontes extra terram aSolis,& aeriscalorecogitur
congelari , ut etiam in areis falinarijs uidetur . Item funt ex amaro fucco terra: fontes exeuntes uehe-
,lo menter amari, ut in Ponto eft flumen Hypanis , qui a capite profluit circitcr millia quadraginta fapo-
iedulcifsimo,deinde cumpcruenitad locum.quieftab oftio ad millia centum fexaginta admifce-
tureifonticulusoppido quam paruulus. Iscum ineuminfluit tantammagnitudincm fluminis facic
amaram ; idco quod per id genus terra: , & uenas unde fandaracha foderc,ca aqua manando pcrficitur
amara . Ha:c autem difsimilibus faporibus a terre proprietate perficiuntur, uti ctiam in fru&ibus ui-
detur. Si enim radices arborum.aut uitium , aut reliquorum feminum non ex terrc proprictatibus fuc-
cumcapiendo ederent fructus uno generceflentinomnibuslocis,& regionibus omnium fapores,
fcdanimaduertimusapudlnfulam Lcsbonuinum protropum Mceoniam catacecaumenitendtem Ly-
diam meliton, Siciliammamertinum,CampaniamFaIernum:inTerracina,& Fundis Crcubum ,re-
liquis locis pluribusinnumerabili multitudine,gcnera uini, uirtutesq; procreari.qua: fi non aliterpof-
funtfieii, nifi cumterrenus humorfuis propnetatibusfaporumin radicibusinfufusemittit materia
pcr quam egredienj ad cacumen.profundat proprium loci,& generis fui frudus faporem.

Trotropon dicitur uinum, quodjponte efftuit , antequam calcentur uu& , tortiuum uero dicitur torculari
exprejfumpoftprimamprejjitramuiuaceorum circuncifo pede . Catachecaumenitisregio efliuxta Laodicea
ab ignefubtenaneofic ditla,cuius camporum fumma fucies cinerulenta efl , montana , petrofa, & nigra tan-
quam ex aduslione quadam , tota arboribus carensprxter uitem , qute uinum ab ea ditlum fiicit , qttod mdli
ek%antia cedit ; Vult autem Vitr. a proprietatibus foli, & terreni uarias in radices arborum immitti qualita -
tes, &fhcultates, qubd experimento aliquofieri manifeftum esl , nam Cato uinum adaluum mouendam con-
cinnat,bocmodoiubens. Vites cum ablaqueantur ,fignato rubrica,ne admfceas cum aetero uino . Tres
■fufciculos ueratri atri circumponito circum radices , & terram infuper inucito per uindemiam , de his uittbus
, "quod delegerisfeorfumferuato , Cyathum in csxerampotionem indito aluum mouebit , &poftridie perpur-
* ° gabitfmepericulo. Qupdfi hoc artificio fiat,ut rei adiuntl&proprietas in radicem tranfeat, quidfieri creden-
"dum cfl, cum natura terrx infita huiufmodifuerih ut ex ca nntrimentum ajfettum in arbores immittatur.pro-
bat etiam a contrario, quod dixit hoc modo,

Qvod fiterragcnenbushumorum, noneflet difsimilis,&difparata nontantum inSyria&Ara-
biain arundinibus.&iuncis, hcrbisq;omnibus eflent odores neque arbores thurifera:,neque pipe-
ris darent baccas, nec myrrha: glebulas, nec Cyrenis in ferulis lafer nafceretur , fcd in omnibus terrat
regionibus , &lociseodem genereomnia procrearentur.

T^on omniaferre omnem tellurem oftendit a contrario > dicit enim nifi terra generibus humorum difjimilis
effet , in omnibus locis eadem nafci aporteret , qua alicubi reperiuntur . luncorum nom ne odoratos iuncos
intelligit pcr excelientiam enim iitncus cumdicitur, odoratus iuncus intelligiturfchmos a Gr&cis nominatur
40 etfchxnathos,quafi iunciftos.Arbores thurifer.e ab^irabixparte mitttmtur,quinis cubitis attollnntnr autlo-
re Tbeoph. ^Aliqui uerofolio effepiri aiunt ,fed minore .•> nonnulli kntifco , quidam terebmtho, alij laurifolio»
adeo magna eft inter fcriptores dc ea arbore controuerfia. Eacaepiperis funt latentia in filiquis grana, nam
fi-utluum piperis quipnmus erumpit, neluti corilorumfimbria , aut fufeolorum filiqua diciturpiper longum.
myrrha efl arboris Uchrima, qux >n Arabiagignitur . Cxterum in Cyrenaica prouincia , laferpitum reper-'
tum eil, cuiusfuccus lafcr dicitur,berzuinumbodie uocamus.

H a s autem uarietates regionibus,& locis, inclinatio mundi , & Solis impetns propius , aut lon-
gius curfum faciendo tales efficit tcrrae humores, qua: qualitates non folum in his rebus, fed etiam in
pecoribus,& armentis dikernuntur.

Caufamreddit , unde tanta rerum uarietaa ,er diuerfitasindiuerfis regionibus oriatur ■> eamq; dicit cffn
"50 mundi inclinationem , hoc efl climatumdiuerfitas , & impettis Solis longius , aut propius curfumfkciendo .
placet autemmihiin hac re dijcutienda paulum immorari , quoniam etiam Vitr. libro fexto cap. primo &
■hoc uolumine pbilofophatur fuper diuerfts regionum qualitates , c5* locorumproprietates , unde ttaria rerum
generaprocreantur . .Adphyficum enitn maximejpeffat , ctiam de natura locorum feparatim traiJare , «<*»2
ratio quxdam loci ad ccdttm habetur , ut rettiflime a nonnullis ditlum fit locum effe principiumgenerationis
tanquam pater , quod quomodo intelligatur , licet atibi fuperius ditlttmfit, tamen non pigeb.it referre . Quic-
quid naturalem habet locum & alicubi continetur ad continenttm locttm itafe habere , inphyficis probatum
efl, utfe habet materies rerum ad eam, qus illam perfecit formam, quoniam uero calefliaffi cum inferrioribuf
conferantur, atlricem fkcultatemhabere cognofcentur, inferiora uero ab illis affici cere in modttm necejji efl
tttfuperiora inferiorumfiut loca, tanquam continentia, & ambientia, undefigillum , quod ia inferioribus hn-
60 primitur ab eaforma ortum ducit, qux, in cxksftbm uirtute continetur. prohatum quoque in phyftcis uidimus
, ., X z quxcunque

1J(S L l B E \

qitxcunq;feruanturuirtute continentiutn corporumferuari,ite quxcttnq; moucntur corpora, qitx retlis com-
mcnfibus dimetiuntur ad propria loca naturaferri , tanquatn ad initia eorum ortus.ldco nulli ditbium efjt de-
bet qn in ea nis m locorum proprietatibus reperiatur , qux ailrix, auflrixq;fit rerttm , nam & in corporib'4*
animantnm adfna quxq; membra alimentum trabi uidcmus tanquam adfedesproprias , undeformam conci-
piant eius membrt ad quod trabitur, necfieri potesl , ut alimentttm qiticqitatn agat , nift uim membri , ad quod
mouetur , omnino adeptitmfuerit . Eius igitur perfetlionis initium ejl membrnm ipfum . non immerito igitur
locus inter initia rerum a philofopbis collocatur.experimento qitoque uidemus corpora extra fedesfuas a natit
raprimo inditas coUocata,labi,&interire,qttoniama loco tanqnam aprinapio fiti ortus longc pofitafint.
Cxtcrum ne errorfenfimfubrepatin bis, qitx ditluri fumus , loci acceptione , cjr uocabnlo dtcemus quidper i©
locum intclligamus . Locus communi qnadam rationepro corpore ambiente almdcorpits fnmifolet ,habita
ratione adfuperficiem ipfum continentem uel contingentem . Dicitur & locus caua illa fttpcrficies , ad qitam
corpits aliquod mouctur . Si communi ratione locus fumatur , certe Jnmmiim illud corp:is , quod ncc ortitm,
nec interitum fentit in loco effe non dicetur,nam extra fe corpus nullum ambiens habent , quod magmtiidinem
tius circttnfcribat. Cxtera uero corpora a primo habent extrafe c orpns, qnod ea continet. Vcrum , qitia &
ipfa, nec ortum generationis babent, nec intereunt, continguntfe certe continentq;,fed eorii contatlus,mathe
matica quadam rationefit idesl non naturali, quia necpatiuntur propterea , nec agunt qiticqiiam inter fe. id
quodex eo efl , qitodeorum materiesquamprimiimpropriam confeqititur formam, quxindittidua est, cir irm-
pertibilis ante qudm magnitudinetn (fett qttbd dicttnt ) quantitatem habcat : hniufmodt ergo corportbns, nec
proprie necfecundum naturam debetur locns . Ideoq; natura perpetuitatem habent , & eontmforma , nec zo
per fe,nec per accidensmouetitr , ttt inphyficisprobatum cfl, & quemadmodum niilliis esl eor:tmfecui.d::m
naturam motits adformam , & ad locttm: & quod adformam non mouetur , neque ad locum mouetnr . Sed
tpfa potiusfunt aliorum corporum loca, nnde quod ita ordinatafint in loco , connenit eis exprxsiantia ejr ex-
cellentia qtiadam,fecundum qitem ordinem , caufxfunt eornm , qux natitra fiunt. in qno qmdem ordtne , q:tod
ejl uniuerfalis, cxterorumcaufa,ultimum efl,quodfuo circumplexu omnia continet.-Ideoq; altius in locofecun—
dum diflantiam a centro effe oportet,& coplefli omnia in orbe,ut xquabiliter in omnibits natitra consiantibns
uiresfuas exerceat,non omnis autemfuperficies locus es~inaturalts rei,fed eaquxtermimtsesl continentis
corporis comparata , & relata ad disiantiam, & caufam , in quaproprix esigeneratio rei, qitx contmetur.\
In ea enim fitperficie fic affetla fit , & ferua tur & attgetur , cjr extra eam , in aliafifiterit , qux contrari.is
qualitates habeat, diffolnitur, & interimit . HincfimpliciatUa corpora,qux aphyficis elcmenta dicnntur ,0
in eo loco feruantur, ad quem natitra feritntwr : permixtis ttero is locus debetur pro ratione fimplicium , qitx
motioncs habent adfua loca naturales , & extra fuasfedes intereunt , & locus quidcm fimplicium fimplex
esl, & compofitornm compofitus , hinc efl qubd bomincs ad ccsli inclinationes contrarus his ,in qitibns nati
funt accedentes debilitantitr, & infirmantur.^inimalia qitoquc gignendi ttires amittunt loci mntatwne. Vnde
elephantes extra prima climata raro generantttr,ultra quartum nunquam . Leoncs item infexto , cjrfeptimo
non reperiuntur . De plantis quoque ratio eadem ut Vitr. retld obferuauit. nttnc dicam amplius qitod cor-
porttm qu&dam continent, & non continentttr, quxdam contrario modo fe habent , nam contincntttr , cjr non
continent, alia detnum contmcnt,& continentur. Omnia continens , calum eft,ejr iilud quod extre.no ambitu
cmnia cingit a nitllo continetur, quo ttirtus omnis in omnia defluit , infimum uero terrs purx corpns , quod
centro proximum efl,continetm; & non continet. Cxtera ttero intermedia, fi infetioribtts comparentur,con-
tinent, fifitperioribus, continentur. Longum ttcro cffet de intermedus oslenderc quis propriws cuiqitefit locus 4a
a naturafignatus , & qua ratione tanta in loco virtus infit, & elementorum uarias efficiat qualitates. fimi-
liter in bis qit£ ex elementis conflant recenfere,qitis natttralis fit locus txdiofum ejfet.fatis esl dixiffe exphi-
lofophorum fententia, corpora quxfunt tantum loca, effe caitfas omnium locorum , & ratio qitod aliafint in
loco efl a ccclo , qui locus efl. nariantnr uero natitrx , proprietates, mores,atliones &fpecies etiam eoritm,qui
in eodem loco cjfe uidcntur, qttoniam non d? in his Locis pars ulla , ttel minima,qttx non habeat propriamfa-
cultatemauirtute fydertcm . T^amnelminimo pnnftoborizoritismittato, mutatitr cceli facies, a qua uirtus
omnis emanat, mittatur aitt hori^pn, ttel parua terrcni habitatione mutata ; ita enim ratioposlitlat, nam fi
fccundum fenfnm exiflimetttr , non omnisrnutatio Jbli hori^ontem immutat ,nam terminator illcfiniiorq;
circttlus, quifenfui eflmanifeslus, uifum terminat ad quingcnta sladia , unde fit , ut cittitas qitingentis ftadus
ab alia diflans alittm dicatur habcre hornontcm; habet enim alium ortum , alium occafum fyderum fcnfiii 5 °
temponim difcrimine interceptum . Ottoniam uero,& aduentitia qitadam ratione diuerfie locorum proprie-
tates accidimt, confiderandum efl, maris, montium, fylttarumq; proximitatem , eamfkcere in locis mntatio-
nem . Meridiana locapropcmare calidiffimafunt, & reflexit radiorum Solis, cjr ex luminis ad littus midti-
plicatione itnde loca illa arenofa fttnt, &ficca, &mare tpfitm ab impetu Solis infalem congelatur , & uitia
qux ibi nafcuntm; calidiffirna funt . Loca a meridie remotiora, proxima tamen ad mare , calida , & humida
fiunt. cxterttm quia htimor exccdit, peflifcraftmt , cjr ibi tonitrua fulgttra continenter generantur . Loca fnb
feptentrione admare pofita habitus crajfoshabcnt, &{rigidos, non adeopefliferafed nec falnbriafitnt omni-
no , nonfentiunt graues xfltts, necgraues hyemes, qnoniam uis aeris licet crajfafit , non tam facile admittit
caloris uel fiigoris itim. Montcs quoquefi uicinijint, loca immntant humiles non tantttm,Jed altifunt niuofi,
qitosft ab ^iquilone habeas calidiorem efficient regionem,fi dmeridie altos,& muhos frigora fenties into- 60

lerabil.a,

0 c T Jt V V S. ij;

lerabilia, tum propter eontinu-xs nittes, ttmi propter uentos fiigidos perflantes. Cxterum nifi alia de caufa hu-
miditas ingruat/fiigida illa,&fieca erunt loca, & ideo falubria. Montesab ortu frigidam fkciunt regionem,
quia Solemprohibent, & eraffos humores emittunt ob uentos occiduos. Montesab occafufrigora,& humi-
ditates, & atras mbulas Jpargent.VaUis, & profunda habitatio infaiubris erit ob craffos uapores continen-
ter exhalantes, qni nec uento diffipan poffunt ob craffitiem, necfhcile immutart queunt , quarefiet, ut locus
altus non ex montibus ,fed exfoli natnra optimusfit , &faluberrimus, quiafiigidus efl , nec mmiirmftccus,
frigoreenim reprhnuntur uapores , & caligines qu&fufcum calumreddere folent , & quamprimum recipit
temporum qualitatem. Stagna uero, & paludes inficnmt loca peflilentibus halitibtts, & craffitianebularum.

,j 0 qui uero in medijsjyluis habitant,habem acrcmjpiffum, & caliginofum , quiafolum ubifylutxfunt uaporofum
eji. Vapor autem cum emittitur , nonpotefl exire in apertum calum contigentibus undique arboribus , &
quaftfuffocantibus terrenos halitus . Vaporibus autem, & humoribus abundarc ealoea fcimus eo experi-
mento , quodplerunq;fitccifionefytiiarumjhtmi?iafint oborta. Diuerfitatem quoque fhciunt elementa in his,
auA ex tliis conftant,ex terra cnim habcntjirmitudinem, conflantiam , &fignorum conferuationem ; ex aqua
habent , itt contineantur , & colxereant qux terrena funt,cum ipfa aquafua humiditate proprietate intermi-
mbilisfit. Ignis in permixtione corporum aperit meatus ad Jpiritus ,& uirtutes extendit, & protendit
corpora . Acrfui commixtione materia efl fpiritus , & motu fuo ducit aquam, & terramfibipermixtam *
& generatorum uirtutes uehit , quare conslat ex elementis uarias rerum proprietates fieri , varietas quoq}
accidentium maxima eorurn, qu&fiunt ex-determinata aliqtta diuerfitate fierifolct,hinc qttx locis caltdiflimts.
nafcuntur caiidifiima funt, & mmiaficciiate rugofa, qualiafuntgrana piperis, qux item uigrafunt ob eorum
caliditatem, quales funt ^iethiopes quibits accidunt mtdtaob diuerfas rationes , funt cnim albi dentes,ha-
bent ora prominentia , agiltfunt corpore, corde timido, cito fenefcunt, atra bili laborant, mulieres eorumfit-
cilepariunt , xgre concipiunt . Qui uerofub aquatore habitant, uigent propter fubttlitatem fpirituum , ua—
lent inuentionibus, calore fpiriltts mouente , & acuente,unde futlum ut phtlofophi in Indiaprxflantes fuerint,
pnefertim Mathematici, & qni magicis rebus incitmberent . Validst enim in illis regionibus ob mintmas ca~
liinclinationes fyderum uires habentur , nam qui fecundo traclufub cancrofunt poftti propter ealoris in—
temperiemfttnt leues corpore, mentefiztui, colore nigerrimo, capilio crijpo: contrauero quibus comraria eil
eeeii inclinatio , ut fexto tibro dixit Vitr. albifHntcolore,magnacorporatura,fortiflomacho,hebeti funtin-
genio , febrium impatientes,& alios habent mores quales fupra defcripfimus . cum igitttr mnltaflnt,qu£ lo-
cis accidant, multa quoque ijs accidere oportet , qux in iliis locis oriuntur , unde nonjotttm , qun proueniunt

3° ex cceli inclinationibus , & radiorumimmiffionibtts conftderanda funt,fed etiam qux ex diuerfitate earum
rerum,quK, locis adueniunt . T^afcentes enim petrofts in locis , planis , frigidis , & ficcis , fortijfimi funt , &■
robuflupatientes laborum, amatores bellorum,obflinatis moribus, utfaxa eospotius , quam homines credas.
pulchri uerofunt qui humenf.bus &fiigidis locis nafeuntur, carnoft quoqite & pingttes , audaces ,fed cito in
tabore deficientes , itbidinofi tamen, & proni in uenerem . MonticoU autem uel Jubalpini ilrumofii habent
guttura,rudes quoquefunt,& infiatiombus laborant \ fimilis ratio de alus , neque folum homines ,fed bruta-,
piants, tapides, metalla contrahnnt naturates propxietates a iocorum diuerfitate, unde Vilr. ;

Haf.c nonita difsimiliter cfriccrentur, niii proprictates fingularum terrarum in regionibus ad
Solispoteftatcmtemperarentur. Suntenim Bceotia: flumina , Cephyfus & Melas > Lucanjoe Crathis,
Troia: Xantus,inq; agris Clazomcniorum 6V Erythreorum , & Laodicenfium fontes, cV flumina,cum

4° pecora fuis temporibus anni parantur ad conceptionem partus, perid tcmpus adiguntur eo quo-
tidie potum,exeoc|; quamuis fint alba > procreant alijs locis leucophxa, alijs locis pulla , al*/s lo-
cis coracino colore.

• Vidiin Scotia onesflauenti lana . id expotu , uelpabulo prottenire non dttbito . bifcripttmsfacris colorem
ouium immutari didtcimus cum lacob. Leucophxa cinerti coloris, noslri beretina , uel grifea dicunt , colon
mxtus ex albo, &fufco . Colorautem Coracinusctf qni nigerrimus , qualis coruisincfl,pullus uero terrx
eolor esl, non plane obfcurus.

Ita proprietasliquoriscum init incorpusprofcminatintinctam fui cuiufque gcneris qualitatei
Igiturquoniamin campisTroianis proximeflumen armenta rufa,& pecora reucophasa nafcuntur.i
jdeo id flumen Ilienfes Xanthum appcllauifle dicuntur. Etiamqjinueniuntur aqusegencra morti-

5° fera, qua: permaleficumfuccum terrx percurrcntia recipiuntin feuimuenen3tam ,uti fuifle dicitur
Terracin^ fons, qui uocabatur Neptunius , ex quo qui biberant imprudentes uita priuabantur : qua-n
propterantiquieum obftruxifle dicuntur. &apud Cychros inThracia lacus,cxquonon folamqui
biberint moriuntur , fcd ctiam qui lauerint. Item in Theflalia fons eft profluens, ex quo fonte ncc pc-
cusullum guftat,necbeftiarum genus ullum propius acccdit,ad qucm fontem proxime eft arbor
florenspurpureocolore. Nonminusin Macedonia, quo loco fcpultus eft Euripides,dextra,acfi-
niftra monumenti aducnientcs duo riui concurrunt in unum, accumbentes uiatores pranfitare folcnt,
propteraqua: bonitatem , Adriuumautem qujeft inaheraparte monumenti , ncmo accedit,quod
mortiferam aquam dicitur habere. Item eft in Arcadia Nonacris nominata terrx regio , qux habet
in montibus e faxo ftillantes frigidifsimos humores. Hx.c autem aqua ftygos hydor nominatur, quarrj,

9P nequeargenteum,nequeaureum, neque fcrreii uas potcft fuftinere,fed difsilit & difsipatur. Con-

T j feruare

158 - 1 B £ JL

feruare atitem eam,& continere nihil potcft, nifi mulina ungula , qux etiam memoratur ab AntipatrO
in prouinciam ,ubierat Alcxandcrperlollam filium pcrlatam cire,& ab eoea aquaregcm cfle ne-
catum . Item Alpibus in Cotti regno cft aqua.quam qui guftant, ftatiin concidunr.

H£c omnia iam diffa a Tlinio fumpta fttnt multts in locis . Qjut apponam non ut aliquid autloritati Vir
trumans, addam , fcd ut dicendi modus &fommLts dita rfts cflendam , quibus eadem res latinefcribi potefl,
cjr prirnum , ln Ecsotia amnis Melas oues nigras, Ctphfus ex ec dcm lacu proflucns albas , posiea alibi ru-
fits ones iuxta llium xanthum cfficere , undt, & nomcn amnv.Xanthos enhn rufumftgnificat . & alibi necare
aquas Theopompus , cjr in Tbracia apud Cychros diat,& de Theffalixfonte. Jlliter circa Thtffalica tempe,
qaoniam uifus omnibus terrori esl, traduntq; etiam as, acfcrrum trodiilla aqua. De hocfonte dicitur, qubd . 0
breui jpatioprofluat : & qubdmirum eft , Siliqua Jylueshris ampletli radicibus fontem eum dicitur ,femper
florens purpura . Ex ui apparet tas aqi.as multo atrair.cr.to fltorio ( grxci chalcanthum uocant , uulgus
Vitriolum) infetlas effe. Item Tlmius in Macedonia nonprocul ab Euripidispoetxfepulchro , duo riui con—
fluimt alter faluberrimi potus, altermortiferi . Itcm dt ftyge aquainxta TJonacrim ytrcadix ,flyx nec odore
differens, nec colort, epota illico necat. Vngidas tamer. mularum rcpertas,neqne aliam ullarn ?natcriam,qune
non perroderetur a veneno flygis aqus, cum id dandum jllexandro magno jlntipater mitteret , memoria di~
gnum esl, magna ^Ariflotelis infamia excogitatmu Quod autem dicit Vitr. \ in Cotti regno, § ita tnim Thi~
lan der ( exemplaribus etiam reclamantibus,in quibus Crobi legitur) legendum dicit:fciendum cfl Cottum ab
jluguslo Ctefare in amicitiam receptumfuijfe , a quo alpes Cctti<cqnibus hodie Cintflo monti nomcn tfl. agru
Cotti in Liguribus Strabo conflituit , ciuitatcsutro CottianasduodccimTliniusfuifftteftatur. ■

Agro autem Falifco uia campana in campo Corneto tft lacus, in quo fons oritur,ubi anguium , &
laccrtarum, reliquarumcj; ferpcntium' oflaiaccntia apparcnt . Itcm funt nonnulle acid.T uena; fontiu,
uti Lyncefto, &inltalia Vircna, CampanaTheano,alijsq; locispluribus , quxhanc habent uirtu-
tem , uticalculosinueficis,quinafcuntur incorporibushominum, potionibus difcutianr. Fieriau-
tem hoc naturaliter ita, idco uidetur,quod accr,& acidus fuccus fubcft in ea tcrra,per quamiegrcdien-
tes uena: intinguntur acritudine , & ita cum in corpusinierunt , difsipant qua: cx aquarum fubfidcntia
in corporibus, & concrefccntia oftendcrunt . Quareautemdifcutianturex acidis ex res.fic poflu-
mus animaduertere . Ouum in aceto, fi diutius impofitum fuerit , cortex cius mollefcer, & diflolue-
tur. Item plumbum, qu6d eft lentifsimum,&grauifsimum, fi in uafe collocatum fucrit,& in eo
acetum infufum, idautem opertum, & oblitum fi erit,efficieturuti plumbum difloluatur, & fiat
Cerufla. Eifdemrationibusxs.quodetiam folidiorecftnatura,fimilitcrcuratumfifuerit dilsipabitur, *T
& fietxrugo. Itemmargarita, nonminus faxafilicca, qua? ncque ferrum,ncquc ignis potcft perfe
diflbluere,cumabigneTunt percalefacta,accto fparfodifsiliunt, & difloluuntur. Ergo cum has res
anteoculos ita fieri uideamus,ratiocinemur,ij(dcmrationibusex acidis propter acritudinemfucci
etiam calculofos e natura rerum fimiliter pofie curari. Sunt autcm etiam fontes uti uino mixti,qucm-
admodumeftunus Paphlagonis,exquoetiam finenino potantcsfiunt tcmulenti.

De Lynceflo ,Tlinius Lynceftis,inquit, aqua , qu&uocatur Ucidula, utmmodo temulentos facit Ouid,.
ulti. Metam.

Huicfluit effetlu difpar Lyncettius arnnis ,

Quem quicunque parum moderato gutture traxit ,

Haud aliter titubat , quamfi mera uina bibiffet . 4°

Equiculisautemin Italia, &in AlpibusnationeMcdullorum eftgenus aquz,quam qui bibunt,
efficiuntur turgidis gutturibus.

T^oflri goffutos eos appellant, quibus tnrgent guttura . T^atioautem Medullorum habitat vallcm Cilli-
ram, qus dislat ab Oeno ( ifpruch dicunt) oclauum lapidem meridiem uerfus.

In Arcadia uerociuitaseftnonignota CIitori,incuiusagriscft fpclunca proflucns aqux,quam
qui biberint , fiunt abftcmij . Ad eum autem fontem Epigiamma eft in lapide infcriptum hac fenten-
tiauerfibusGrxcis, eam non efleidoneam ad lauandum.fcdctiam inimicam uiribus, quodapud cum
fontcm Melampus facrificijs purgauiflet rabicm Proeti filiarum, reftituiffetq; carum uirginum mentcs
in priftinam fanitatem. Epigramma autcm cft id , quod eft fubfcriptum.

Thilander e Tratenft , Epigramma uerfum in latinum , ponit hoc modo. 5°

Si te, fiq;pccusmediolitisorbediei

Ad fontis , Paftor , Clitorij antra premat , Ouidius uero ult. Metam.ita de Clitorio loquitur .

Indc tua rcftinguc fitim, quin & prope nymphas,

Naiadas omne tuum, tu quoque fifte pecus» Clitorio quicunque fitim defonte lcuarit

Membra lauanda tamen caueas comittere lymphc , Vinafugit ,gaudetq; mcris abslrmius undis.

Ne noccat uindis ebrietate potus . Seuuis efl in aqua calido contraria uino »

Viribus infcftas fuge aquas,ubi nempe Melapus Siue , quod indigena memorant , jLmdhaone natut

Luftrauit diras Prcetidasa rabie. Tratidas attonitas poilq; per carmen, & hcrbas ,

Arcana abftergens maculam,& fe protinus Argis Eripmt furtjs purgamina mentisin illas ,

Ad tetrica: montes contulit Arcadias. Mifit aquas , odiumq; meri permanfit in undis. 6o

Item

0 C T \A V ' V S. »59

- Item eflininfuIaCIiiofbnSjCquo quiimprudenter biberint.fiunt infipientcsj& ibi eft Epi-
grarama infculptum ea fententia; iucundam efle potionem fontis cius, fed qui bibcrint faxeos habitu-
rum fenfus. Sunt autem uerfus hi .
Gifcaferius uertit .
Sunt gelidi fontis latices , dulcesq; bibenti ;
Saxeus attamen hic illico fcnfus erit .
Svs i s autem, in qua ciuitare eft rcgnum Perfarum , fonticulus eft, ex quo qui biberint, amittune
dentes . ItemineoeftfcriptumEpigramma, qubd fignificat hanc fententiam. EgregiamefTeaquam
ad lauandum , fed eam fi bibatur , excutere e radicibus dentes . £t huius Epigrammatos funt uerfus
*6 Gracce. Moretus uertit.

Holpes aquam cernis metuendam , innoxia membris

Sumere mortales , unde lauacra queant :
Sin imum in uentrem nitidam deieceris undam ,

tAdmoris tantum labrafuprema l cet ,

Trotinns in terram labentur ab ore molares ,

Etfedes linquent mandibuU uacuas .

Deproprietate item nonnullorum locorum, & fon*
*& tium. Cap. II II.

Vnt etiam nonnullis locis fontium proprietates, qua» procreant , qui ibi nafcuntur egre-
gijsuocibusad cantandum , uti Tharfo, Magnefia», alijsq; huiufmodi regionibus.
Etiamq; Zama eft ciuitas Afrorum,cuius mcenia rex luba duplici muro fepfit , ibiq; regia
Ij fibi domum conftituit. Ab ea millia pafTuum uiginti efl oppidum Ifmuc, cuius agrorutn
regionesincredibilifinitsefuntterminatione. Cum cftet enim Aphrica parens,& nutrix ferarum
beftiarum,maximeferpentium, ineiusagrisoppidi nullanafcitur,& fi quando allata ibiponatur,
ftatim moritur, nequeidfolumibi, fed etiamterraexhislocis,fia!iotransIata fuerit,fimiliter effi-
cit . Id genus terra: etiam Balearibus dicitur elle. fed aliam mirabiliorem uirtutem ea habet terra, qua
jo egoficaccepi. C. IuliusMafinifla*fiIius,cuiuserant totius oppidi agrorum pofTefsiones , cum pa-
treCxfare militauit. Is hofpitio meoufus eft.itaquotidiano conui&u necefle fuerat dephilologia
difputare . Interim cum effet inter nos de aqua» poteftate, & eius uirtutibus fermo , expofuit efTe in
eaterraeiufmodifontes, utquiibiprocrearentur,uoces ad cantandum egregias haberent. Ideoq;
femper tranfmarinos cataftos emere formofos,& puellas maturas, cosq; coniungere, ut qui nafceren-
tur ex his, non folum egregia uoce, fed etiam forma eflent non inuenufta .

Zamenfes, & ifmuc oppidi ciues , cum uiderent natos in ea terra , idefl qui eorum in terra procrearentur ,

uoces baberead cantandum egregias , emebant fcruos idefl cataftas , uerbumfigmficat a catafta compede »

fvrmofos tranfmarinostfT puellas maturas uiro, ut in eorum terrafimul coniungerentur adfobolemprocrea-

dam, quoniamquiexillis nafcebantur exnatura fontium , e quibus bibebant,egregiaerantuoce ;<& quo-

40 niam parentes formofi erant,etiamnatinoninnenuslaformanafcebantur.

Cvm haectanta uarietasfitdifparibusrebusnatura diftributa, quodhumanum corpus eft exali-
qua parte terrenum, in eo autem multa genera funt humorum , uti fanguinis , laftis , fudoris , urina*»
lachrymarum:ergo fiinparua particulaterreni ,tanta difcrepantiainueniturfaporum, non eft mi-
randum fiintanta magnitudine terra*,innumerabilis fuccorum reperiantur uarietates,perquarum
uenas aqux uispercurrens tinfta peruenitad fontium egreflus,& ita ex eo difpares , uarijq; perfi-
ciuntur in proprijs generibus fontes, propter locorum difcrepantiam , & regionum qualitates , terra-
rumqjdifsimilcsproprietates. ExhisautemrebusfuntnonnuHa, qua» ego per me perfpexi . Csetera
in libris Gnecis fcripta inueni, quorum fcriptorum hi funt audtores , Theophraftus , Tima»us , Pofsi-
donius , Hegefias, Hcrodotus, Ariftides, Metrodorus, qui magna uigilantia & infinito ftudio locor
50 rum proprietates, aquarum uirtutes ab inclinatione cceli, regionum qualitates ita diftributas efle fcri-
ptis declarauerunt : quorum fecutus ingreflus , in hoc libro perfcripfi , qua* fatis efle putaui de aqua?
uarietatibus, quo facilius ex his perfcriptionibus cligant hominesaqua» fontes,quibus ad ufum falien-
tes pofsint ad ciuitates, municipiaq; perduccre . Nulla enim ex omnibus rebus tantas uidetur haberc
ad ufum necefsitates, quantasaqua. Ideo qubd omnium animalium natura , fi frumenti fru&u priua-
ta fuerit, arbuftisue,autearne,aut pifcatu, autetiamqualibet exhis reliqtiis rebus efcarum utendo
poterittueri uitam: Sineaquauero neccorpusanimalium, neculla cibiuirtuspoteftnafci,nec tue-
ri, necparari. Quare magna diligentia, induftriaq;qua;rendifunt,& eligendi fontes ad humana: ui-
ix falubritatem .
Toslquam in uentm, aqu&fuerint , neceffe efl easprobare , & eligere . quoniamuero eleftiofitmultispro-
60 fofitis rebus,ut ex omnibus melior accipiatur,ideo Vitr. pofl inuentionem aquarum multas attulit qualitates,

&na-

l<?

IP

160 L I S E T{,

eJr natttr.is aquanm , qms tttm ipfe expertus eH , tum ab alijs audita , uelfcripta cognouit , undetanquam
gratus, & ingemus gratias habet autloribus his , a qttibus aliqttid didtcit . Conclttdit igitur tales ejfe aquas,
qualisterra ,per quamfluunt }qualesq; herbarum, qnts lauant,fucci,& mxtmam ad humanos ufits aqu&
neccjfttatem ojiendit, quodfine aqua, nec corpus animalium, nec nlU cibi uirtuspoteft nafciy nec augeri, nec
conferuari,poslea de experimentis agit.

Deaquarum experimentis . Cap. V.

Xpertionej autem , &probacionescorumficfunt prouidcndz.Si eruntprofluentcs,&
aperti antcquam duci incipiantur ,afpiciantur,animoq; aduertantur, qua membratura
flnt qui circa eos fontes habitant homines. Et fi crunt corporibus ualentibus , coloribus
nitidis, cruribus non uitiofis, non lippis oculis, erunt probatifsimi .
Quia omne, qubd Ixdit, tempore Ixdit, & pojjttnt nimirumgrauius Udere , qux tardiusfentinntur.
Item fifons nouusfueritfoflus, &inuas Corinrhium,fiuealteriusgeneris, quod critex a:rebo-
no , ea aqua fparfa maculam non fecerit , optima crit . Itemq; i n ahcno , fi ea aqua deferuefacta , &
poftearequieta,&defufa fuerit, nequeineiusaheni fundo arena,autlimus inuenietur ,caaquaeric
item probata , Item fi legumina in uas cum ea aqua coniecta ad igncm pofita , celeriter percofta fue-
rint, indicabunteam aquam cflebonam ,& falubrcm .Nonetiam minus ipfaaqua, quarcritinfon-
tc , (i fuerit limpida, & pcrlucida , & quocunque peruenerit , aut profiuxerit, fi mufcus non nafcctur,
nequeiuncus, ncque inquinatus abaliqno inquinamcntois locusfuerit, fcd puramhabuericfpeciem,
innuctur hisfigniscfletenuis, & in fuminalalubritate.

Demum colore ,faporc , odoreq; ttacare debct qux bona <&■ falubris ftttitra cjl aqita , immota uero ubique
infalubris, ftagnanspcjitma , qux trudines alit, non tncommoda ucro , ubiangttilUJcatcnt.

JOe perduclionibus ,&hbrationibus aquarum ,£f inslrumentis
adhuncufum. Cap. VI.

Vnc dcperdu<5tionibusadhabicationcsmccniaq;utifierioporteat explicabo,cuius ra- *
tiocflprima perlibracio. Libracuraucem diopcris,aut libris aquarijs , aut chorobatc,
feddiligencius efficicurper chorobatem, qubd dioptra: , libr.rq; fallunt. Chorobatesf
autem cft regula longa circiter pcdum uiginci, ea habcc ancones in capitibus exrrcmis x-
quali modo perfectos , inq; regula: capitibus ad normam coagmcntacos, & intcr regulam, & anconcs
a cardinibuscompa&acranfuerfaria, quae habenc lincas ad perpendiculum rccte defcriptas, penden-
tiaq; ex rcgula perpendicula in flngulis partibus fingula, qua: cum rcgula fucric collocata , eaq; can-
genc arque ac pariter lineas defcriptionis, indicabunt libratam collocationem . Sin auccm uencus in-
terpellaueric, & mocionibus lines non pocuerintcercam fignificationem faccrc, cunchabeacinfupe-
riori parce canalem longum pedcs quinque, lacum digitum, alcum fefquidigicum , eoq; aqua infunda-
tur , & fisqualiceraquacanalisfumma libracanget,fciecureffc libracum. Ita eo chorobacc, cum per 4°
libracum ita fueric , lciecurquanrum habuerir faftigij. Fortafsisqui Archimedis libros legit,dicec
non pofle fieri ueram ex aqua librationem , qubd ei placec aquam non cfle libratam , fed fphseroides
haberc fchema, & ibi habere centrum , quo loci habet orbis terrarum . Hoc autem ( fiuc plana eft
aqua, fiuefphiroides) necefle eft extrema capitacanalis regula» pariter fuftinereaquam. Sinautcm
proclinatus eritexuna parte,qu«cericalcior,nonhabebicregula: canalisinfummis labrisaquam.
Necefleenimeftquocunqueaquafit infufa in mcdio inflationcm,curuaturamq; habcre , fed capira
dextra, ac finiftiainterfelibrataefle. Excmplar autem chorobatiseritin extrcmo uoluminc defcri-
ptum. Et fieritfaftigiummagnum facilioreritdccurfusaquae. Sin autem intcrualla crunt lacunofa
fubftructionibus eric fuccurrcndum.

Inuenta, & eletla aqua, necejfe efl ut p crdttcatur ad mania, £r ad determinatim locttm : perdnci uero no 5 °
poterit, nifi defcendat aqtta , & decurrat naturali motione ad imum . Vt igititr hoc reclt* cxpediatur formas
inftrumentorum defcrtbtt Vttr. quibtts ttttpofiimits ad aqttarum librattonem . Intcr alia prxctpue ttnum, qitod
minusfM.it , eligit , & defcribit . Libraru tgitttr nil almd eji , qitam altitudincm loci fumere , in quo aqua
esl , eamq; comparare , & referre ad eius loci altitudinem , ad quem perducenda cji . Cum igitttr locus , qito
xqita ducenda eft , deprefiior erit loco , a qtto crit capttt aqttx , procttl dnbio commode perducetitr . Libratur
aqua dtoptris, & libris aqttarv\s, & inftrumento , quod alij chorobaten uocant . Geomctrx aut(ut ^ilbertus
ait ) ajjirmant , quod filinearecla orbem terrx contigerit , & ad milie pajfus protenfa fuerit, intentallum ,
quod erit inter lineam , & ambitum , orbemq; terrx nonpltts denos excedere digitos , itndefiitlum , utfi qitis
fitlco aqttam dncerc uelit, aqua non moueatur infingulis tnilltbus, nifi deprefiiori Itbramento pedem integrum,
quamfuertt locus , uade pnmumfulcus fieri capcrit , qui locusa iuris pcritis incile dicititr ab inafioue prima 60
• .-. j itta*,

0 C T U V V S.

<.6i

illa, qu&fit aqux ducend&gratia . qubdfi locus ad milU paffusfex pedes declinauerit , rapidus aqu& curfus
fietita, utnauibusfitincommodus, &periculo. Declinationem, & deuexitatem alueipila infulcum immijft

16

:o

C H 0 H_0 B A T E S. probant imperiti,qu&ftdecurrat,decliuemlocum effe arbitrtntur .

C£terum alia ratio ejl peritorum,nam ijs utuntur inHrumentis, qux Vi-

___— _ tru' connumerauit, qu& omnia angulp retlo finiuntur , fed alterum alte-

^^£L—s;.^,.::^J-^^2s^ ro certius eft. Quamuis uerofecretioris indaginis ars libran difit , qu.im

modo explicare poflim, tamen non pr£termittam qiu ad uftmfpetlabut.
Locus quo ducenda es~i aqua,aut intuitu ab aqu£ capite cernetur, aut in-
tercipietur montium, uel adificiorum obiettu . Si intueri eum pojfumns,
autplanum,per quodducendaeslaqua,£quabiliter fehabebit, aut in tu
mulosinfurget,utriufquereiratiobabenda eft,in libramento montis,
uelrupis,uel£dificij;quodpoftea explicabo . Siuerocerni nonpoteft ,
obietlu aliquo,tunc tetrante cum dioptris utimur hoc modo. Tone ad ca
put aqu£,fifonsfuerit, uel ad incile tetrantem , ita ut perpendiculum ad
lineam lateris eitts, quod in hori%pntem cadit, pr£cife £quatu cadat, per
pinnulas, aut dioptramprofpice , & locu aliquemfignato in monte , aut

$° inrupe obieffa, quifontis capitipari libramento rejpondeat . ad eum lo-

cumpoftea accede , & eodem modo collocato tetrante alium locum qux-
rxs,ad quem afpiciendo per pinnulas ,fignum aliud xque libratu fhci.ts»
ita enim aparibits Libramentis ad diuerfa loc/t accedes , donec te confii -
tuas in eo loco, a quo profpicere, & intueripofiis locum,ad quem ducen
dam aquam fumpferis . Tofito igitur tetrante eo modo, qttofitpra p er pin
nulas , uideto locum, ad quem ducere aquam uoles. Qupdfi perpendicu-
lumfilo appenftm eidem line£ , cuiprius , adiaceat,fcito a capite fontis
ad emijfarium ( ita enim locum uoco, ad quem ducenda esl aqua ) £qui-
libratatam ejfe altitudinem . Qupdfifilum intra tetrantem incidat, de-
preffms erit emiffarium, quamfons, ucl incile, & aqua commode perdu-
cetur . Siueroextra tetrantemlineaperpendiculi cadat,fcito aquam tio
poffe duci , quoniam altius erit emiffarium , aqua uero ultra originem
fuam urgeri, & cogi nonpoteft,ideftfuafponte altius originefita non ex-
urget . Qupd autem dixi, fuperiori defcriptione ent apertum. Vbi B.
fontis eft caput , B C prima infpetlio . c. d. fecitndaposl montem;
qit£ plana eft, licet uideatur in defcriptione afcendere D. e. tertia in-
fpetlio a qua nonpotesl aquaperduci , quoiiiamfignmn e. altius eftfi-
gno D. fed d f. quartainjpetlioeft,&afigno d. ad f. ditciaqua
poteft, quoniam f. inferius esl , & depreffius d. igitur b. g. f. esl

50 ( |H ^ aqu&perduclio.Quandoigituremiffariitmafonteitideri nonpotesl ,ita

librandum eft . Si uero uterque terminus uidebitur, aut modicis inter-
uallisin librandofignaponimus ,aut longioribus ,fimodicis certe fiet,
ut minus aftexo terr£ ambitu diretlio abfcedat . Quo autem fpatiafue-
rintmaiora eocircumflexuterrtcaretlalibr&lineadecliuius effc inue-
nietur. quare in bis obferuandum eft, ut in otlonos fladios , decem ad mi-
nus digitos declines. Si uerofolum non omnino aquabile fuerit,fed inter-
furget terrxtumulus, tunc oportebit terr£altitudinem utprimumaca-
pite, & ab incili,poftea ab emiffario, & termino metiaris, ita enim cer-
tior fies, quantum infurget terra interpofita ,nam fi libella aut nor-

60 ma utaris duplicem lineam confiderabis, alteram, quam radium appello ab oculo fpetlantis dutlum ad

parcm

4°

l6i L l B E ^

parem ocitli altitndinem. ^Alteram ah ocido ad pedem diretle cadentem , quam & erefto baeulo notabis. cum
igitnr radius ad tcr.rx tumulum perueniens a capitefontis altior erit , quamradius aduerfus ab emijjarioad
eitndem terrx tumulum peruaiiens expcrpendiculisfhcile notabis excefjitm, dignofccsq; tumuli altitudincm,
Cxterum hxc iam nota libratoribus , & mcnfonbus plusfatis ,fedchorobatiformafupra defcripta , mcntem
yitr. fatis apert- monflrabit , ubi unitatis tiota ejl regula pedum i o. <Ancones binario numero fignantttr ,
tranfuerfarij uero ternario, perpendicula cernuntiir. Canaiisdcmumubi o. inquo xquabtliter qmefcere de-
bet aqua, cum plannm fucrit xquiiibratum. Si uero canalis erit proclinatus, qnx paxs altior crit, non habebit
regulx canalis infnmmis labris aquam , nam decurxet omnis aqua ad altcrum caput canalis momcnto, atque
impetunaturali , quo deorfumfertur , nec experimentum huiufmodi fallit , quacunque figura fit aqua,ftue
plana,fiue orbicularis, nam in medio licet titmeat , in cxtrems tamen xqni librata crit. Dioptra uocabulum
grxcum cslfdicitur, apo tu diopteuin qitbd efl infpicere, Galli traguardum dicunt , retlc uim uerbi cxprhnentes,
noflri miram a ynirando uocant. Libra aquaria notum cfl inflrumentum canali,dioptra,&-perpendiculis conflas
diretlefuper bacitlo collocatum. Chorobates dicitur , utputo quafipcr rcgionem meator, certinsinflrumentii
cb longitudincm fuam. Cum igitur altus locitsfuerit , undefons concipitttr , & longiusjit deducendo , fhcilior
erit decurfus aqux. Si uerojpatia erunt inxqualia non ob interccptos tumulos,fed propter interiacentes la-
cuncu, & deprejfionem terrcni : titnc ubi lacunx fuerint ,fubsirutlionibus crit fuccurrendum , ut xquabiliter
flitat,nam neque ob nimiam , neque ob paruam profunditatcm extoUitur aqua . fubflruendum igitttr cs~i , nbi
fum Ucunx, ut fundus canatis per qucm duciptr aquafit dircftits ,

Quot modis ducantur aqua. Cap. VII

10

•p

i*

Vctvs autcm aquac fiunt gcneribus tribus. Toflremo capite de ducendis aquis,fermo fit a
Vitr. eo modo utprimum doceat tres effe dutlus aquarum modos, aittper riuosflmLlilibns ca-
vahbus dutlos, aut pcr fislulas plumbcas,aitt tubuiis fitliiibus: poflea qttx ratio in fingulis ha-
beatttr cflendit , ac pnmum agit de modo , quo per apertos canales aqua ducititr >} docetq; quo
modo defluxum , & declinationem aquis dare debeamus , qitaq; ratione in unum locum adferuentur , & ad
ufum diftribuantur, & quomodo montium, rupium,faxorumq; impedimenta uitentur, &Jpecus cxcauentnr,
ac canales demum slruantur . poftea de aqua ducenda per plumbeas fisltdas tradit prxcepta . Caflella > qux
nosbafcas appellamus, adferuandas aquas conilituit, fiflularum menfuras dijponit, ojicnditq; quaratione
aqua , per montes, pcrplana, perq, ttallesperduccndafit , & qitomodoprouidendumfit,fi tubuli damnumfe-
cerint . Demum adficlilcs tubos reuertitur , teslasq; adglutinare docet , comparatq; modum hunc aqux du-
caidx per plumbeas fifiulas , oflendens cumfalubriorem & minoris impenfx . Quibus rebus abfohttis adpu-
teos excauandos progrediens, confidemt qua ratione noxios uapores emtemus , & imminenti ruinxprouidea-
mus, & quomodo aquam colligere debeamus, & coUetlamferuare, ne diffiuat. Latera putei mimit, & siru-
fturam circa puteum parat, prouidctq; aqux bomtati , atque ita uolnmini oclauofinem imponit.

Dudus autem aqua: fiunt gencribus tribus , riuis per canales ftrudiles , aut fifiulis plumbeis , feu
tubulis ficlilibus, quorum cx rationcs funt.

T{iuos efficiebant slruclilibus canalibus , nam formam siruclilem Taliadius pro canalifabrica conttante
dixit, & Vitr. quomodoflruendifint canales docet . Cxterum TaUadius quartumgcnits addit canales Ugneos, 4f
quo monticoU noslri utuntur.prxterea apertam e riitis duclionem, nam riui opw autfojiilc , autflrucnfilc cfl.

Si canalibus,ut ftructura fiat cjuam folidifsima , folumq;i riui libramcnta habeat faftigata , ne mi-
nus in centenos pcdes femipede. Earq; ftructurx conforniccntur , ut minime Sol aquam tangat.

Ita TaUadim hunc locum inteUigit,fi per pianum ueniet intcr fexagenos , aut centenos pedcs fenfmi recli-
netur flrutlura infefquipedem , ut uim pofiit habere currendi . Struclura igitur erit folidiflima , &fiet con-
fornicatio & declinatio canalis , nam ita tribus rebus erit prouifum primofolida slrutlura , ne aqita dilaba-
tur.-fecundo confomicatione,ne aqua Solibus tepefcat ; tertio dccltnatwne, ut aqttafhcilius decurrat . vunc de
ufus diflnbutione .

CvMq; uencritadmcenia, efficiatur eaftellum,& caftello coniunctum ad recipicndum aquam
triplex emiflarium,colloccnturq; in caftcllo tres fiftula: atqualiter diuifa: iritra receptacula coniuncte, ,J0
uti cum abundauerit ab extremis in mcdium receptaculum redundet . Ita in medio ponentur fiftula;
in omncs lacus, & falientcs ex altero in balneas , ut uc&igal quotannis populo pr*ftcnt:cx quibus ter-
tio in domospriuatas, ita utnedefitin publico.

T^unc ut dixi de diflributione aquA tratlat, aitq; ubi ad mania uentumfuerit , ejficicndum effe cafldium ,
idesl amplum receptaculnm , quod aquam fttjiipit , cui receptaculo tria alia receptacula funt coniungendx
hxc immijfaria dicnntur , unde poflea erogatur aqua . Tres ucrofiflulx in caflello erant xqttaliter dutijx in-
trareceptacula coaiuncJa,cadecaufa,ut abundante aquaab extremisin mediitm rcceptacuhim abundctt
nam in medio maior aqux copia effe oportebat , quoniam ibi erantfiflulx in pitbhca aquarum conccptacula,
qux lacus dicuntur, ubi I{omana plebs abhtcret lintea, &fimiha, & inde etiam aqua in omnes falientcs du-
cebatur. Suntcmmfatieutcs fiphitncitli ,& capitafijiiilarum,equibus aqua fatit , quorum ora fi pcrcn- 6c

nitcr

0 C T JL V V S. 263

rtittrfluunt, maflis ideft mammis tcguntur ,fedfi cum libet obturantur & laxantnr , idfit epifiomijs, quorum
mambria dum torquenturpatefkciunt nares , atque ita manat aqua , contraria uerfatione eafdem obturat.
bxc igitur a mtdio uttlita* . Ex altero uero in balneas , uel ad fullonum , coriariorum , aliorumq; necefsita-
tesproflnebat , quemadmodum e.x tcrtio in priuatas domos ad bortos irrigandos . C&terum animaduerten-
dum eji, quod Frontinus dlcit apttd antiquos omnem aquam in publicos ufus erogari folttam ejfe , legeq; cau-
tum , nepriuatialtam ducerent , qudm qum ex receptaculopublico in bumum dectdijfet , quam caducam uo-
cabant,& banc ipfamnon in altum ufum , quam balnearum , fullonicorum , ueciigalisq; slatutarn merce-
dem, qux inpublicumpenderetur aliquid , <& in domos principum darctur . Galenus att ne in ciuitatibus
quidem aquam mole , acpondcre jiqualem locis omnibus cffc difpartitam , balneo enim publico , aut dcorum
1 ° luco partem aqux maiorem tribuit ,fontibns uero biuiorum , & priuatis balncis minorem . Tublic.inorum
cnraerat,tdefleorumqui quid a fijco condnctmt , utpublicnm uetligal. Tublica autem uetligalia intcl-
ligere debemus , ex quibus ttetligal fifcus capit , quale efl uetligal portus , uel uenalium rerimi , itemfalina-
rum , & metalloram , &• pifcinarum . Erat autem Senatus confultum , quodaquam non ntfi ex caflello duci
permittebat , ne aut ritti, aut JijluLe pttblice lacerarentur . unde Vitr. \ non enim poterunt auertere,cum ba-
buerint a capitibus proprias dutlioncs. \ Vocabula uero, quee aqtiA dnfiibus feruiunt, a iurifconfulto ,ficfi-
niuntur . B^nus locus es! per longitudinem depreffus :feptafunt , qua ad incile apponuntur aqua deriuand<z
gratia: incile ut ab incijionc dicttur locus ttbt primum inciditur ad deriuadas aquas : caflclla receptaculafunt,
qu.£ aquampublicamjiifcipiunt :fpecus fublmis efl ripis locus,ex quo aqua defpicitur ; calix extrema efl du-
cli pars, quo aquafunditur, efl emm modtdus artcus erogatorius, cutfiflula applicabatur eius luminis , uel ca-
* 0 pacitatis , qu£ impetrata fucrat , <& longitudtnts mn minus digitorum duodecim . Is efl modus acceptorius,
Ita & noslrifolent aqttx unctam a publtco emere , ucl amplius ; diameter enirn fisltiLe menfura efl aqu<e .
Omnespartesiaiuenumcrat<£folidtffimasirutlura,jitte parietis,fiuefundi,finecamer<efint,Jiruend£funt,ut
dixi ; ne rim<e fiant , ne Soies adurant , ne Lefio ttlla fiat . Trimtim uero adfaucesfepti , ubifciltcet incile
efl, pcrta opponitur, qua obdttUis ualnis turbidnmfluentum excludas,cjr damnapperis reficerepofJis,fi quid
accidcrit, aqux citrfufemoto ad ualuas craticula fcrrea appcnitur, utfrondes, ligna, cjrfi quid esi buiufmo-
di intercipiatur ne cum aqua decurrat. jlfepto in centenos cubitos , caflellum fhcies , a caflello item eodem
interualloaliudcaFiellumstrueslatumpcdcs 20, longttm 30, profundumfub riuo dutlus ad pedes 15. ut
mixtiones terreni , qu<£ cum aqua deflttunt , babeant ubi confidant , & quiefcant , puriorq;, cjr nittdior aqua,
in riuum wflttat . Calix modum aquxfundendx exfluentis appulfu , ut ait ^dlb.atque ex fijlulx, qua uomat
3 o babtlu uartati. ?{am quo crit aqua ex largo , & celeri flucnto excepta, quoue eadem erit uia dntla expedi-
tiore , & preffura accumulatiore augebtt modum . Fisiula ad libram , atque in diretlis collata modum fer-
vabit ;fiilulamq; ipfam, qua mittas aquam compertum babent aqux defluxu,& proietlione abfumi,& quafi
dclimari, & nnilum metalligentis denfius refiflcre , qttam aurum . jLdtunxere etiam jlrcbitetli ornatus cau-
fa mttlta per fi-orttibus immij]ariorum,qu<e ad ufus auiles borarum & temports fiicerent fummafigillorumfe
fe mouenthimfcjltuitatc, ludosq; c> irtnmpbos, ejflcieniiajimulacbra ex <ere firigebant ab ijs deducla rationi-
btts, quxnosdecimo, uelfequentilibro explicabimus.

Si n autcm mtdij montcs erunt imcrmceniaj&rcaput fontis,ficerit faciendum,utifpccusfodian
tur fub terra,librenturq; ad raftigium , quod fupra fcnptum eft:& fi tophus erit , aut faxum, in fuo fi-
bi canalis excidatur ; fin antem tcrreniim,;iut arenofum erit folum,parietes cum camera in fpecu ftrua-
40 tur,& ita perducatur, putcicj;itafint bcli,utinter duosfintactus.

jLM pcr plant-.m expcditum ducenda esl aqua, aut montesfunt mcdij inter incile , & immtffarium. depri-
mo dttlum esl, nttnc fccmdnm exequemur . In bis omnibus , ubi lapts csl , aut topbus , aut etiam denfior
creta , aut huiufmodi qttod aquarn minimc abforbeat , slrutlura opus non erit ,fedfatis eflfodere , & fubter-
raneum mcatum fiicere , per quern aqua dticaturjibrcturq; ca rationc adfhsligium , quod fupra diclum efl,
fcilicct quod folumriiii libramenta babeat fiifligata neminus in centeuos pedes fefquipede. vbiuerofolum
latera nonfolidafnerint, uelpropterea, quodterrenumfitarcnofum , uel creta non foltda , uel aliud butuf-
modipcr quod effluataqua , tunc parutes cum camera infpecuflruantur, &ita perdticatur. Cxterum id ob-
feruandum csl,utputeos, idefl xfluaria, quibusrefpirarc pofftt perfluens aqua , & uis Jpiritus relaxetur ,ne
conclufus aer curfum aqu£ moretur ,fiiciamus eo Jpatio tnterfc diflantes , quo atlus efl , ideft Jpatio cen-
50 tumuigintipedes.

S 1 n autem fiO:ulis plumbeis ducctur, primum caftcllum ad caput ftruatur , deinde ad copia aquae
lamna: fiftuhrum conltituantur, cxq; fiftiilae ab eo caftello collocentur, quod erit in manibus, fiftu-
line minus longe pedum denum,qui'fi centenarixerunt, pondushabeantinfin^ulaspondo mille
ducentum, fi ociogenaria; pondo 940. [\ quinqua^enaria; pondo 600. quadragenarix pondo 480.
tricenarix pondo 560. uicenaria: pondo 211. Quintumdenumpondo 180. denumpondo no.
Oftonum, pondo 96. quinaria: pondo 60.

Fiflulas denum pedum longitudinis ejfe legitimum eft , inqttit Tlin. lajitttdine utro diucrfa conflant : &

ideo etiam diucrfas forttuntur appcllationes. narnfi lamina antcqnam in rotundum ducatur, lata erit dtgitos

centum,centcnaria dicitur. Si ottuaginta otlogenaria , &fic de altjs intelligendum . diuerfi quoqueponderis

60 erunt, nam ccntenaria: decempedum mille ducentas libras babcat ; oclogenaria noningentas fexaginta; quin-

quagenaria

1(54 L 1 B Z K

qua^enaria fmilitcr dccem pedumpondofexcenta;quadragenaria,& reliqita ut inquh Vitru. qui etiamfe
ipfttm dcclarat, & ca nomina boc rnodo cxplicat.

Ex latitudincautemlamnarum quotdigitoshabuerint, antequam in rotundationcm fleftantur,
rnasmitudinumitanomina concipiunthftula: . Namquequa: lamnafucrit digitorum quinquaginta,
cu hftula perhcietur cx ca lamna, uocabitur quinquagcnaria, fimiliterq; rcliqua;.

Fror.tinus dicit incertam ejfe Vitr. menfuram, quoniam cum circumagitnr laminaftcnt intcriore parte at-
trabitur,itaperi\\am, quxforas fpeclat, exccdit, maximeprobabilc efl quinarium diclum a diamctro quinquc
quadratuum & rdiqna. Hatlenus quxpcrtmet adfiflularum magaititdinem explicauit , rettat ut de ducen-
dx aqu£ modo prxcepta insiituat . Dicit igitur r 0

Ea autcmductio , quxperfiftulas plumbeaseftfutura, hanchabebit expeditionem,qu6dfi caput
habcat libramcnta ad mcenia, montesq; mcdij non tucrint aitiores , ut polsint interpellare, lic necefle
efteorum intcruallafubftrucrcad libramenta, qucmadmodumin riuis,& canalibus dictumcft.
Sin autcm non longa erit circuitio , circundu<5tionibus . Sin autem ualles erunt perpctus, in declina-
tolococurfus dirigcntur,cumuenerint ad imum, non altc fubftruitur,ut fic libramentum quam
longifsimum( hocautem erit uenter,quodGrj2ciappellant iwfJaf, )deinde cum uenerit ad aduer-
fum cliuum, quiaexlongo fpatio uentris lcniter tumefcit ,tunc exprimatur in altitudinem fummi
cliui; quod fi non uenter in uallibusfactus fucrit, necfubftruclumad libram factum ,fed geniculus
crir, erumpet,& dlfloluet hflularum commifluras. Etiam in uentre columnaria funt facienda.pcr quz
uislpiritusrclaxetur.Ita per hftulas plumbcasaquam qui ducent,his ratiopibus belliisimepotcrunt
cfiiccrc,& dccurfus,& circunductioncs, & ucntrcs , & expreilus.

Dttclus aqux perfiflulas plnmbeas, aitt nnpcditnr , aut non impeditur. T^on impedititr cum uel planuma
capitc ad mani a libratirm efl , & dccurjtrm babet , ucl montes adcb alti non fitnt, nt interpellantur aqux cur-
fus, tunc interualla fubflruantur ad ea libramaita,qux ditlafunt in riuis , & canalibus, tttfcilicet xquabiles
babeant decurfus, fhsligiaq; tempcrata . Impeditur montium obicclu ucl ctiam uallis depreffione nimia .
Cum obijcitur mons , ucl excauandus efl , uelft non longa erit circuitio ,fubftrucliofiicienda efl , qunc montem
circundet , ut per latns montis obliqua ducatnr aqua . SittaWisperpetua erit, cotifideranda hacfunt, a \ux
decurfus , libratio , & expreffio , nam decmfws fit a capite aqux ad uallem , libratio in profundo ual-
lis,& expreffio , cum ad clituon cogcturafcendere.vnde Vitrn.inquit \Sinua\ks ernnt perpetux tn de-
clinato loco curfus dirigentur . § Cum ucro aqua ad uallem , & imnm peruenerit , tunc fubfl.rutl.io fa-
cienda efl},nontamen alta ntmisfediongiffimolibramento,bxcuenterappe\\atur,quoniamtanquaminuen *
tre aqttas continet, &fublcuatur in tumore qitendam . Vnde Talladius ita inquit,fife uallis interfcrat, ere-
(las pilas, uel arcus nfque ad aqux iufla ueiiigia conflruimtts , aut plumbeis fiflults claufam deucipatiemnr,
& explicata ualle confurgere. Explicata aittem ualle confurgere , e(i id quod Vitr. dicit \ tttnc exprimatur
in altitudiuemfuTmni clim l quodfit cirm a monte defcenderit in ualiem ,ji in adtterfum montem cogatur con-
fcendere . Kleccfe autem efl uentrem , & libramentum fhccre , ut longi uentris fpatio leniter intttmefcentis
aqua non magno impetu in altitudinem exprimatur , namfi non ttenter,fed genicitlus , &fiexus canalis fk-
ilusfuerit impetti nimio , dum confcendct aqua , erumpet , & diffoluet fiflularum commijfuras. Etia in uentre
cohmmria,ideflputei,&fpiramcntafuntfacioxda,perqtt£uisfpiritusrelaxetur.

Item hacrationccum habcbunta capitibus ad mcenia faftigij libramenta,intcrac~rus duccntos
noneft inutilecaftellacollocari, utli quandouitium aliquislocustccerit, non totum omncq; opus 4°
contundatur,&inquibus locisfitfactum faciliusinueniatur: fcd ea caftella ncque decurfu ,ncquc
in uentris planitia,neque in exprefsiombus,nequc omnino iu uallibus,fed in perpctua fiant x-
qualitate.

Quoniam duClus aquarum magnofitfumptit,ideo prouidcndum csl,ut cum uitium aliqitod in fislulis fhclitm
fuerit, continno ipfum deprebcndamus , r.e totum opus contundamus in explorando loco, itbi ititmm erit. Qua-
re tlludanimaduertendum efl, ut caftella ducentos aclits diHantiafiruamus; cum enimad caflellum aqna non
perucneritifcicmus nitiumfupra id in tttbulis fatlum effc, & tnnc reficere potcrimns. Cauendum uero esi, ne
caftella in decurfu , av.t in uentre , attt in exprcjfione uel uallc siruamus , quoniam mitlta incommodacxea.
ftrHC?urafenties,&danma.

Sin autemminorcfumptu uoluerisaquam ducere,fic erit faciendum. Tubuli craflo corio ne JQ
minus digitorum duorum liant cx tcfta , fcd ita ut hi tubuli ex una parte fint lingulati, ut alius in alium
inirc, conuenircq; pofsit. Tumcoagmenta eorumcalccuiua exoleo fubada funt illincnda , & in
dedinationibus libramenti ucntris.lapis cft ex faxo rubro in ipfo geniculo collocandus . isq; pcrtcre-
batus utiexdccurfutubulusnouifsimusinlapide coagmentetur,& primus fimilitcr librati uentris
incauofaxirubrihoercat,& primuscxprcfsionis,ad cundcm modum coagmentetur. Italibrata pla-
nitiatubulorum,ac decurms,& exprcfsionis.non extolleiur. Namq; uehemensfpiritus in aqua; du-
dione foIetnafci,ita utctiamfaxa pcrrumpat,nifi primum leniter,&parccacapiteaquaimmitta-
tur,& in gcniculis, aut uerfuris alligationibus.aut pondere faburrx contineantur . Rtliqua omnia uti
fiftulis plumbeis.ita funt collocanda. Item cum primo aqua a capite immittitur antc fauilla immitte-

tur,ucicoagmentafi quafuntnon fatisoblita,fauillaoblinantur. 6o

Tubults

0 C T J. V ' V S. i<5j

Tnbulis teUaceis minore fumptu aqua ducitur. Qua menfura eorum , quxueforma & modus , quo coag-
mentatur, confiderandum efl . Menfura efl ut crafiifint non minus digitorum duorum, longitudine mediocri,
forma , ut fint lingulati , & ex una parte reddantur angufli , ut palmi fpatio unusin alterum pofiit intrare ,
lembellum noslri eam formam uocant ; modus , quo coagmentantur, esl ut calce uiua ex oleofubatla illinan-
tur,calx enim efornace in cellis uinanis reflinguitur , deinde oleo macerata &fi<batla unguntm tubuli , &■
etiam sneis nexibus alligabuntur. Sed anteq; in tjs aqux, curfus admittatur , anis in qua extinclorum car—
bonu reliquiiefiiperfunt,per eos mixto exiguo liquore decurrat, utglntinaripo(iit,fi quafunt uitia tubuloru.
Quoniam uero in eaaqua dutlione etiam decurfus eft,& ucnter , & expreffus , & circunduclio ; maxime
aduertendum cfl in bts omnibus, quo modo tubuli coagmententur , & alligentur , nam tanta esi aqu# uis , ut

1 ° nifi prouidcatur,tabuli extollentur , uel difrumpentur. Tubuli igitur coagmentabuntur eo modo , quo ditlum
eft :fedpofleapondenm gratii accurnulatione firmabuntur pnefertim in decurfibus ,flexibus , <&• exprefiio-
nibus. Li periculum ut euitarent periti , maxime in geniculis lapide rttbro perforato utebantur,ita ut uideri
pofiint in antiquis monumentis marmora plns duodenos pedes longa perforata ad palmi latitudincm , qux in
decurfibus, uentrs,& exprefiiouibus collocabantur in bisfaxis h&rebant tubuli,& optime coagmentabantur
ingeniculis aut uerfitris, nam & qui nouiffiiuus tubulus in decurfu , & qui primus in uentre , & ultimus , &
qui primus in exprefiione erat in lapidibus , qui in bis omnibus locis perforatiponebantur bxrentes , & coag-
mentati firmifiimeq; alligati, &aqua lenitcr cjrparcea capite immittebatur.

Haef.nt autem tubulorumducl:ioneseacommoda,primumin opere,quod fi quod uitium fa-
£tum fuerit, quilibet id poteft reficcre: ctiamq; multo falubrio r eft ex tubulis acjua quam per fiftulas,.

20 quod pcr plumbum uidetur efle ideo uitiofa , quod ex co cerufla nafcitur. Harc autcm dicitut efle no
ccns corporibus humanis, itafiquodex eoprocreatur,ideft uitiofum,non eftdubium quinipfum
quoquenonfit falubre. ExempIaraLUemabartificibusplumbarijs poflumusacciperc,quod pallori-
busoccupatoshabent corporiscolores.Namquecum fundendo plumbum flatur, uapor excoinli-
dcns corporis ar:us,& in dies exurcns eripit ex membris eorum fanguinis uirtutcs. Itaque mi-
nimc fiftulisplumbeis aqua duci uidetur, fi uolumuseam habere falubrem . Saporcmquoqucmelio-
remex tubuliseflequotidianus poteftindicareuichis, quodomnescxtructas cum habeant uaforum
argenteorum menfas, tamen propter {jporis integritatem fi&ilibus utuntur ,
H£c fucillimafimt, nec noftra indigent cxplicatione . Modo ad reliqua.
S\ n autcm fontesnonfunt, undeducrionesaquarumfaciamus.nccefleeft putcos fodcrc.In pu-

3° teorumautcm folsionibus noneftcontcmnendaratio, fedacuminibus,folertiaq; magna, naturales
rerum rationes confiderandx , quod habct multa uariaq; tcrra in fe gencra . Eft enim uti reliqua: res
exquatuorprincipijs compofita, & primum eftipfa terrena, habctq;cxhumoreaqiia2 fontes,item
calores unde etiam fulphur , alumcn, bitumcn nalcitur, aerisq; fpiritus immunis , qui cum graues per
interueniafiftulofi terraperueniunt ad fofsionem putcorum:& ibi homines offendunt rodientes,
naturaliuapore obtur.mt in corumnaribus fpiritus animales, ita quinon celeriusindeerfugiunt.ibi
interimuntur. Hoc autcm quibusrationibuscaucatur, lic erit faciendum. Lucernaaccenlademit-
tatur, qua^fi permanferitardens, fine periculodcfcendetur: Sin autcm eripietur lumen ui uaporis,
tumfecundum puteum dcxtra , acfiniftra defodicnturaftuaria,ita (quemadmodum pernarcs) fpi-
rituscxzdtuarijsdifsipabuntur. Cum ha*c fic explicata fuerint ,& ad aquam erit peruentum , tunc

40 puteusitafepiatur ftruftura neobturenturuena; . Sin autem locaduraerunt, autinimum uena* pe-
nitusnonfucrint,tunc (igninis operibuscx teftis, autafuperioribus Iocis excipiendafunt copix. In
figninis autcm operibushec fant facicnda.uti arena primum purifsima afperrimaq; paretur, c.t-
mcntum dc filicc frangatur, ne grauius quam Iibrarium, calx quam uehementifsima mortario mifcea-
tur,ita ut quinque partes arena ad duas calcis refpondeanr, mortario ca?mentum addatur, ex eo paric
tesin toflaad libramcntum altitudinis futura deprefla calcenturuectibus iigneis ferratis, parictibus
calcatisin mcdioquoderitterrenumcxinaniaturad libramcntumimum parietum , & exsequato folo
cx eodem mortario calcerur pauimcntum ad crafsirudincm, qua; conftituta fuerit . Ea autem loca fi
duplicia, aut triplicia fada fuerint uti pcrcolationibus aqua: tranfmutari pofsint , multo falubriorem
cius ufum efficient, limus cnim cum habuerit quo fublidat, limpidioraqua fiet, & fine odoribus con-

<fo feruabit faporem, ii non.falemaddineccfleent, & extcnuari. Quapotuide aquxuirtute, & uarie-
tate,quasq;habeat utilitates,quibusrationibus ducatur, & probetur in hocuolumincpofui.Degno-
inonicis uero rebus& horologiorum rationibusinfequenti perfcribam.

Duplicem nobis proponit rationem Vitruuius qua aqux. mopixfuccuramus , altcra efl putcorum,altera ci-
slemarum.Fit cnim quandoq; ut aqua carcamus,unde uel clafiem,uel exercitus aquemus,quare ingenio,& in-
duilr.a comparandu eft auxiliu in puteis maxime fodicndis, quod cjj- benefciunt metallici omnes qitantum ineli
periculi, & a peftifero balitu , & a ruina diruti montis, & collabentium laterum,fiiieputeos,fiue cuniculos
ducant , boc eftfiue inprofundum ,fitte in longum eant . Vapores igitur malieo experimento nofcuntur&
nitantur , qucmodo dicit Vitru. nofcuntiir accenfa luccrna appofita in eo loco ubi cauandum eft , prutfquam
ad intima defi endatur : namfi extintla nonfuerit , pericnlum non timebis , nam uaporis leuitatemfacile ab-

60 fitmet ignis. (i uero extinguctur, cauendus esl locw ">uem &iritus mortifer occupabit , ut ait Talladius . Vi-

Z tantur

!•

z66 LIBER^OCT^tVVS.

tantttr autem ac primum uaporum pericula , autfi locttm mutauerimus , & aliunde aauam qtufierimus > aut
fi utrinquc ad dcxtram & fintflram ad latera putei foderimus xftuarta , qttibus ufquc ad aqnx hbramentum,
& ab hisforamina binc inde pattfktla , uelut mrcs intus agtmus , qua nocens fpiritus euaporet , quo fh~
tlo latera pnteorv.ru flrutiura fujcipiat,ita tamen utuena obturentur . Toil uitamus laterum rninam flru-
tlura foiidify.ma pencs puteum fhtla , qu&fit tantx amplitudinis , quantum puteum habere in circuitione uo—
luerimus, quxftt tanquam baftsfuturiparktis. hanc infojlioncm deprimes, iterumq; fuperjlruito , t&foflione
profundiori fkt?a deprimetur , atque ita fodiendo , &fuperslruendo deprimetur slrutlura ufque adfundum
finc ptriculo corruentium latcrum. Sicumcuiumfkciesuaporibusmalis eo modo prouidcbis , quo ditlum eft.
Bjiinam ttero fnlcris, armamentis , & tcsiudinibus uitabis , xfiuariaq; & ad perpend.cuium , & obliqua in
linea facics plurima . Qjtxrentibus aqv.as tnter fodiendum ne afiiduo bumenticresgleb<e rcfpondeant , drfer-
ramenta faciltns defcendcrint fruflrabiturfpes aqtts inuenienix , quarc ad cisiemas confugiendum ,interim
animaducrtere debemus, non ar.tefodientibus aquamfeprxbere , qudm adflummts libramentttm defccnderit.
Vnde apttd Volfiuium montamtm oppidum Etrurix ad ducentos, & niginttpedes puteos foderunt , antequam
ucr.as ullas attingerent : quoniam aqua nonprius reperta efi , qudm ad fontium libramentum uentumfit , ttt
ait ^/ilbertus : quxfuis locis dc montis laterefcaturiat . Cxternm maxime intereft quo fodias loco , ut idem
ait,namcum habeat quidem tellus cutes diuerfas , fit ut interdum imbrium aquafub congeftittateUureiUico
in prima denfiore cute inuenta contineatur. Eandem qitod impuraftt, afpernabimur. Contraq; interdum eue-
niet , ttt aqua inuenta ubi adhttc profundius fodcre profequaris , euancfcat : quodideofit , quia uafts , qtto ea
aqua conttnebatur ,fundum perfoderis. Quare ad h&c omnia animaduertito diiigeater,& optima , aptaq; ma-
xime slrutJura pittei prouideto. J^uncde cfttrnis dandafunt prxcepta ,in quibus ex teftis areareaqttxpiu-
uia colliguntur, & tttnc faciendx funt , cum aut Loca ad puteorum effoftioncm dura erunt , attt in imum ueiut
penitus nonfuerint. Cisicrna fundo, & lateribus benejtrutla, &folida, cjr conftans efie dcbet : curandumq;
eft ut in ea aqua retle immittatur, afferuetttr, retle miniflrctur ad ufus . Ciflemarum uitiafunt,uei qttod aqua
efftuat per interuenia rimofic, & nonfirmx slrittlurx , uel quod aqua faditate mifceatur . Triori uitio rnedc-
bimur flritclurafirmifiima parietum , & opereftccifjimo antequam aqua immittatur : namgrauis aqua cum
fit,premit & inttcntis vel minimis meatibus humetlando , & fitUando eos amplos reddit , eir libenus effluit .
^Albertus ait maiores huic incommodo prouidentes in angulis partetum muitipiici arcnationum illmimcnto
curajfe, ctttimq; operi obditxifjefitmma diligentia marmorato . Sed nulla re commodlus aqux proruptioncs
uitabuntur, qudm creta inter cislemxparietem, &foffur<s latus ingejla, & denfata ualde itelltbusferratis.
jllteri uttio prow.dendum es~i, ut uitiofam aquamfaie corrigamus,extenuat enimfal. mittunt etiam anguillas, *
pifcesq; fluuiaics, ttt horum natatu aquajians agilitatem currentis imitetur, aitj addunt , & Laurifoita, qu&
aqitam lam corruptam emendare dtcttnt mnoxumq; , ac bene oicntem reddere , & aduerfus uenenaprxfenti
attxilio effe. Strucluram ttero fatis aperte Vitruutus ponit , & priori locomortartum inteUigit iocum,ubi
arenatum rutro fubigititr, fecitndo pro arenato . Libranum uero lapidem inteliigit pondere unius libra. Ge~
minis atttem ttel ternas cisicrnas cjfe oportet, v.t in priori uitia aqute confidant, atque percoiationibus inpro-
xtmam,tranfeataquamaximepura, z?fahibrior efflciatur.

Fir.is Libri Otlaui.

10

M. Vitr.

i<?7

M> V I T R V V I I D E

ARCHITECTVRA

LJBER, NONVS,

Trocewiurru.

ao

/°

Obiltbvs athletis , qui olympia, Pithia, Ifthmia,Nerneauiciflent,Gr«-
corum maiores ita magnos honores conftituerunt, uti non modo in con-
uentu ftantes cum palma, & corona ferant laudcs , fed etiam cum rcuer-
tanturinfuasciuitatescumvi&oriatriumphantes quadrigisinmcenia ,&
in patrias inuehantur , e rccj; publica perpetua uita conftitutis ue&igalibus
fruantur. Cumergoidanimaduertam,admiror, quod ita non fcripto-
ribus ijdcm honores , etiamq; maiores fint tributi , qui infinitas utilitates
xuo perpetuo omnibus gentibus przftant. Id enim magis erat inftitui di-
gnum , quod athletae fua corpora excrcitationibus efficiunt fortiora, fcri-
ptores non folum fuos fenfus perficiunt , fed etiam omnium, libris ad difcendum, & animosexacuen-
dosprarparantespratcepta. Quidenim MiloCrotoniates ,quodfuitinuiftus,prodeft hominibus,
aut caeteri,
nobilitatem .

quotidiana perpetuis mdultnjs
& floridos reddunt fruftus ; c quibus qui a teneris anatibus doftrinarum abundantia fatiantur, opti^.
moshabent fapientiajfenfus,inftituuntq;ciuitatibus humanitatis mores.arqua iura, lcges:quibus
abfentibus nulla poteft efle ciuitas incolumis . Cum crgo tanta muncra ab fcriptorum prudentia pri-
3 ° ua tim, publiceq; fuerint hominibus praeparata, non folum arbitror palmas,& coronas his tribui opor
tere , fed etiam decerni triumphos, & inter Dcorum fedes eos dedicandos iudicari . Eorum autem
cogitata utiliter hominibus ad uitam explicandam c pluribus fingula paucorum ,uti exemplaponam,
qua* rccognofcentes neccfTario his tribui honores oportere homincs confitebuntur . Et primum Pla-
tonis e multis ratiocinarionibus utilifsimis unam, qu zmadmodum ab eo explicata , fit ponam.
■ Expedita iamparte illa,qu£ ad xdificationempcrtinet, qu&pnma ex tribus erat, quibus J.rchiteHura con
fiat, ad alteram uemendk m eH, cuius uis omnis ingnomonicis rationibus eft collocata , ex qua lucentmm cali
corporum effetlusin rnundo toncipimus : egregia, excellensq;fauepars, quippenon terrenxs fabncas ,non
materiatas <xdes , non caducxs , & ruinofas ftrutluras , fed caleftes , incorruptas , & nobiliffima conftantes
materiafedes contemplatur , ut calum in manibus homtnum ( ut ita dicam )ponereuideatur . Qua refutlu
esl, ut Vitr. cum id optime cognojceret, proormium uolumini huic nono propofuerit , rei , qua de agttur , con-
uementijfimum , cum ilii uifimifit eos homines, qui rerumpulcherrimarum, <&■ fuhtililfimaru inuentiones pro-
tulerint, diuinis honoribus dignos effe , quoniam non tantum proprus commodis ,fed communi ornniutngentiu,
utilitati confuluerint. neque tempore aliquo, ucl xtate, uelf<£culo,fed continenter profuere , profunt , acpro-
futunfunt omnibus,& quato ammus eft praftatior corpore, tanto uirtus acteris bonis pr<ts~lat. Felices igitur»
ac beati exislimav.difunt, qui pulchris, utilibusq; muentionibus eam fibi laudem,&- gtoriam comparauerunt»
cuius Jrucius tcternobeneficiogentibus extitit , & eofeiiciores , ac beatiores inter alios reputatifunU quo no-
biliora, <&pr&clara magisfuerint eorum inuenta. nam quemadmodum iucundius, &fuauius esi rerum, quas
amamus, uel minimas partes ajpicere, qudm c&terorum corporum membra tratlare, ita dignum magis iudica-
tnus minimam reconditarum rerum ratwnem cognoftere , quam in eorum cognitionem uenire , qus, ufu quot-
5 o tidiano ante oculos obferuantur. hinc illa poetx. carmina celebratijjima,
Felices anim<s,yquibus h&c cognofcere primum ,

Inq; domosfuperas fcandere cura fuit .
Credibite eft iliospariter uitijsq; , iocisque

uiltius bumanis exeruijfe eaput .
2s(o« Venus,<& uinum fublimia petlora fiegit»

Officiumq; fori , militxvc labor .
J^ec leuis ambitio , perfufo <&gloria fuco »

Magnarumq;farnes follicitauit opum .
jidmouere oculis dislantia fydera mftris

<o

^ietheraq; ingenio fuppofuere fuo ,

Z l

Suis

168 L I B E H.

Quis igitur cum exceUentibus illis uiris atbletas uel forti/flmos , & gladiatores comparabit f qui cos
cutnusccmferety qui memorabiti betieficioprxfenteuillortafibi aliquxs gentes deuinxerit? Merito igitur
cum Vitruuio adiudicabimus diuinos bonores his , qui puicbra , & honefla inuenta reliquere , potiws qmm
Crncisillis, qui robore corpore floruerey & pr&fentes uires in certaminibus Dijs dedicatis oflendere, cedant
Otympij uitlores, nec glorietur luppiter. cedant Tithu, nec glorietur Tbcbas. cedant 7$emei,nec glorictur
jtrchintorus . cedant iflhmu, necglorietur Talamon, nam Mincrua omncsiUos deos h&roesq;. in quorum ho-
norcm ludi eiufmodi cetebratifunt,gloria antecellit, cum rerum inuentores cum tllis ccrtatoribus compara-
tos uiderit . Sed nos ad inuenta, & rationes prxclarifflmortmi hominum eorum , qui bene uiuendi inflituta,&
doclrinarum prxcepta poilens reliquere; nam fl infaltu , & curfu agilitas requirttur , quid agilius , quid ue-
locius animo erudito, & in rerum contemplationeuerfatot qui terrena,& calesiia quafi uolando pcrcurrat ?
Si in difco, & iaculo quis glorietur , quid aget mens eius, qui humana omnia impedimentaproiecerit, &fub-
uerterit * Si lutla robur, & uires quxrit , quidfapiens fkciet , qui cumfortuna continenter lutlando , uires
eius infringity& uirtute itlus repeUit,& dexteritate infultus dcijcit , ac profternit i T^on oleafter , non po-
tnatnon pinus,non apiumprxmtafunt bonoruniy& dotlorum hominum,nonpublicumalimentum,noneorum
dduentu murorumproietlio. nullum enim par prxmium uirtutis habetur in terris : Sed calum,ffienior,glo-
ria, felicttas eos perpetuo tnanet,

TUtonis inuentum de agro metiendo. Qip. I.

IO

IO

Ocvs, aut agcr paribus lateribus, fi crit quadratus , eumq; oportuetit iterum ex paribus
Jatcribus duplicare , quia id genere numeri , ac multiplicationibus non inuenitur , cx de-
fcriptionibuslinearum emendatis reperiuir . Eft autem eius rci lixc demonftratio.
Quadratus locus, qui crit longus , & latus pedcs denos , efficit arca: pedes ccntum . Si
ergo opus fuerit eum duplicare, & aream pedum ducentorum item ex paribus lateribus facere, quae-
rendum eritquam magnumlatuseius quadratifiat, utex coducenti pedes duplicationibus arcs re-
fpondeant, Jd-autem numeronemo potcftinuenire; nanque fi 14. conftituentur, erunt multipli-
catipedes 196. fiquindecim, pedes 115. Ergo quoniamidnonexplicacurnumero ineo quadra-
tolongOj&Iatopedesdecem ,quar fuerit, linea abangulo ad angulum diagonios perducatur,uti
diuidatur in duo trigona sequa magnitudine , (ingula arcx pedum quinquagcnum , ad eius linear dia- $ *
gonalislongitudinem,locusquadratus panbus Iateribus dcfcribatur. Itaquam magnaduo trigona,
in minore quadrato quinquagenum pedum linca diagonica fuerint defignata , eadcm magnitudine,&
eodempedum numero,quatuor in maiore erunt etfecta. Hacratione duplicatiogrammicisratio-
nibus a Platone.uti eft fchema fubfcriptum, fuit explicata.

Quadratum menfuratur dttorum laterum interfe multiplicatione fhfta . Dupticatur quadratum fumpta
tius dtagonia linea prolaterequadrati,quodduplexfaciendum erit. Diagonta hoc modo inuenitnr ,duo
latera quadrati per fe finguta infeipfa uertendo multiplica,fummam collige ipfius mtdtipiicationis , & eius
fummx quadratam radicem quarito , tanta erit diagonia . Sit quadratum a, b, c, d, m fmgulis latcri-
bus pedes quinque,duc unius tateris quinque infe reddentur z 5 . & iterum alterius lateris quinque infe du-
citoreddentur zj. h.tc coUeda cum prioribus z%. fummamefflcientquinquaginta, quorumquadratara- 4°
dix eilped. 7. & unius quartx,eadem ratio in alijs reclangults quadratis inuenitury ut in oblongo quadrata
e, f> gy h, latus, e, gt pedum oclo, ducli infe efficiunt 64. tatus e, f, pedes fex. hi Kdufti in fe red-
dunt 36. quicum 64. coUecliefficiuntcentum,quorumradix quadratafunt decem,tanta igitur eftdia-
gonios, & duplicis quadrati latus. ExemplumfcbematisVitr.fhcileefl.namquadratum, a, c, b, d,du-
ptum efl quadrato a, d> quoniam eius latus fit ex diagonali a, d, minoris quadrati , & quod numeri ge~
nere nuUo efficitur , idgrammicis rationibus abfoluitur. Vtilifflma uero,& huius rei ratio in piurimis objer~
«ationibus quotidiani ufus, ut experientibus erit mamfeflum.

De norma Pjthagoricum inuentum ex orthogonij trigoni
deformatione. Cap. II.

50

Tem Pythagorasnormamfineartificis fabricationibusinuentamoftendit, & quamma-
gnolaborefabrinormamfacientes uix ad uerum pcrducere poflunt.id rationibus, &
mcthodiscmendatum.exeius praeceptis explicatur.Nanqucfi fumanturregula: tres,e
quibus unafit pcdcs tres, alterapedesquatuor, tcrtia pedesquinque, eaeq; regulse intcr
fe compolita: tangat alia aliam fuis cacumimbus extremis, fchema habcntes trigoni.deformabunt nor
mamemendatam. Adcasautemregularum lingularum longitudincs, i\ fingula quadrata paribus
lateribus defcribantur , quod crit pedum trium latus dre.t, habebit pedcs nouem , quod crit quatuor,
fexdecim, cjuod quinque erit, uigintiquinque . Ita quantum arcae pedum numcrum duo quadiata, ex 60

tribus

JLO x v s. 169

tribuspedibusJongitudinislaterum,& quatuor efficiunt;£quetantum numerum reddit unum ex
quinque defcriptum . Id Pythagoras cum inucniflet, non dubitans a mufis fe in ea inuentione moni-
tum, maximasgratiasagens,hoftiasdiciturijsimmo!auifle. Eaautem ratioqucmadmoduminmultis
rebus, & menfuris eft utilis,etiam in xdificijs fcalarum a»dificationibus uti temperatas habeant graduii
librationes, eft expedita. Si enim altitudo contignationis ab fumma coaxatione ad imum libramentu,
diuifa fueritin partes tres, erit earum quiuque in fcalis fcaporum iufta longitudine inclinatio. Nam
quam magne fuerint inter contignationem & imum Iibramentum altitudinis partes tres,quatuor a per
pendiculo recedant, & ibi collocentur intcriores calces fcaporum. Ita enim erunt temperata: graduu,
, - &ipfarumfcalarumcolIocationes: Itemeiusrei erit fubfcripta forma.

IO J^orma inuentionem , & utilitatem ponit hoc loco Vitr . l^ormam Tytbagoras inuenit , Gr&ce yvupuv
uocatur, efl autem inslrumentum ad exigendos angulos accommodatum , in qua inuentione artificibus exceU
lentibus multisTytbagoras prxfhntiorfitit . efficitur autem ex compatlione trium regularumintrigonifor
mam, quarum una tribus , altera quatuor , tertia quafubtend.it angulum,quinqne partibus conftet . Quodfi
qudibet regulapro latere quadratifumatur , quadratum illud , quod latus habebit ex regula triumpartium ,
nouem partibus conjiabit. Qjtod uero latus habebit ex regula quatuor partium,fexdecim partibus conjiabit.
Denique quadratum reguU quinque partium co njians, 1 5 . partes habebit. partes autem itt& aut pedesfint3
ant alia menfura conftet, modo aquales fint .lUnd ttero mirum eft,&ad multa utiliffimum, quod tantum ares.
continebit quadratum confians ex regula quinque partium , quantum duo illa quadrata fimul iuntla con—
tinebunt. tanta uero efi anguli refli uis in rebus emetiendis, in adificijs slruendis , in machinis inHituendis, in

20 horologijs formandis, in omnibus denique ailronomicis infirumentis componendis, ut nihil atit fieri , aut intel-
ligipofiit finerecTt anguli ufu,& ratione . ExceUentifJimum igituromnium inftrumentum normam retti
dixeris, cuius ea quoque commoditas eft a Vitr. obferuata , utfcalarum dijpofitio ad norm£ formam optime
temperetur . Cum uero defcalis ponendis hattenus a nobis , & a Vitr. nibil ditlumfit ; respoflulat, ut non-
nulLz dicamus, qu£ ad remfaciant . Infcalarum collocatione iudicium , & experientia requiritur . difficile
enim efi aptum adfcalas ponendas locum inuenire, quoniam caterarumpartium , & membrorum dijpofitiones
facile impediri pojfunt . quare qui afcalis impedimentum timet , impedire fcalas non debet . Solutas enim &
liberas collocationes habere fcalas oportet , nam fatis ibi commod&erunt , ubinil dabunt incommodi, ut ait
^tlbertus . C&terum nos hoc loco de kdificiorumfcalis mentionemfkcimus , non de ijs , qttx ad bellorum ufum
pertinent, dequibusfequentilibroferrnofit. De fcalis igitur Mificiorum tratlantes ,genera,fitum,fi^uram3

3 o apertiones, & partes confiderabimus . Afcendimus igitur autpergradus , aut per accliuia . J.ccliuia com-
modiorafunt , quoniamfenfimfcandimusfinemagna motione .prafertimfi Jiudiumpofuerimus, utquam le~
uiffimas afcenfiones habeant ,&hoc modo in montes opera hominumfit afcenfus . SedfcaU Ul£ , qu&gradus
habent, commodcc ejfe debent, & luminofe. Commodx erunt,fi(utdixi ) minus erunt incommodx. . inadifi-
cifs enim tocafubfcalis prabent commoditates nonparuas . Sedfi ad eos,quifcandunt, & defcendunt fcalarii
commoda referamus, UU erunt commodx, qtt£ ita temperabuntur tum in uniuerfum , tum ratione graduum ,
uti a Vitr. ditlum eji, fcilicet ut afumma contabulatione ad imum perpendiculum tres fint partes,ab imoper-
pendiculoin receffu quatuor , ab ultimo recefftt adfummam contabulationem quinque . Ita enim adnormje
rationemfcapi fcalarum tanquam fubtendentes trigoni linea temperabuntur . Qraduum uero numerus , &
ratio retra&ionum , quas noflri requies uocant,fic habenda eH , ut non multos gradtts fuciamus fine retra-

40 clionis, & plani cuiujpiam interpofitionv, quoniam fi eritplanum commoditati inferuiemus , & periculo pro-
uidebimus, nam afcendentes fe/Ji in retraclione refrirant , & qtti cafupracipitant, locum inueniunt planttm ,
in quo firmaripoffunt . altitudo autemgraduum , & retratlio itafunt temperanda, ut quam minime pes labo-
ret, dum eleuatur. Cochlides fcalx , qu£ ad limacis modumfktlx., uocantur , minus arex tenent. Sed diffici-
liorem prsbent afcenfum , prtefertim cum neceffitate fiunt. inepte in angulis xdium in totafere Germania col-
locantur, & ea ratione uitiofe , quafunt feneslra , & apertiones alitz , qutx. in angulisfittnt . Scalarum mul-
titudo improbatur ob impeditiones, qttxsfaciunt in adificus , &gradutim multitudo oneroft eft, &grauis.
Tres uero apcrtiones habent ( ut plurimum) fcalx, imam, mediam, &fnmmam.ab ima inceptto eslafcenfus.
in media afcendimtts, a fumma in auiasfnpra ingredimur. ima pars ita in projpetlu efie debet, ut quamprimu
ianuam ingredientibus uideatur . rnedia luminofafit , & lumen aquabiliter gradus omnes contingat , boc ita

^o fitt , ut qua ratio fuerit umbrx in planum proictla altitudtnem totiusfcaU eadem in gradibus reperiatur .
Sumrria pars in medio attla nos exponat, ita ut uniuerft eius partes aqttabiliter cernipofiint , & feneilrarum
lumina in medio coltocata impari numerofint , omnes autempartes , & apertiones und in eo confentiant , ut
ampUfint,&magnific£,ut fere utdeantur muitari adafcevfum accedentes . conueniunt ret~t£ cum cocbli
dibus in proportwne graduum , in apertionibus , & alijs rebus ,fed hoc differimt , quod retlarum fcapus eft
tanquam linea tr<infuerfa a fumma coaffatione adplani receffum proietla , ut tinea dtagonios,uel hypotenufa.
Cochltdis uerojcapuseftad perpendictdum collocatus ,&circa eumtamq; circaaxem gradusponuntur.
Cochlides autem ab antiquis fht~l£ erant, ut in alttffima confcenderent , cotumnas , pyramides , & moles ma-
xirmas £qua rent. Vesitgium cochlidis eft tanquam uoluta ,fed orthographia a certis uolut&fignis erigitur.
lAlbertus Durcrus utranqtte ponit dtjpofiticnis ideam, qttam nosboc locofubiecimus.

60

Z j Quo-

■n

L l 9 E K.

lo

19

3»

4°

3

1 «V

~f/

Jo

Quomodo portio argenti auromijla inintegro opere depre-
hendi , difcernify poftit. Cap. 111.

Rchi medi s uero cum multa miranda inuenta , & uaria fuerint , cx omnibus etiam infi-
nitafolertiaid, quodexponam , uidetur efTe exprefTum nimium . Hiero enim Syracufis
auctusrcgiapoteftate, rebqsbcnc geftis cum aurcam coronam uotiuam Dijs immor-
talibus in (juodamfano conftituiflet ponendam, manu pretio locauit faciendam , & au- 60

rum

rum ad facoma appendit redemptori . Is ad tempus opus manufactum fubtiliter regi approbauit , &
ad facoma pondus corona; uifus efl: pra;ftiti(Te. pofteaquam inditium eftfactum, dempto auro tanr
tundem argenti in id coronariu, opus admixtum efle: indignatus Hiero fc contemptum , neque inue-
nicnsquarationeid furtum deprehenderet , rogauit Archimedem.utiinfe fumcret fibideeocogita-
tionem. Tunc is cumhabereteiusrei curam , cafu uenit inbalneum, ibiq; cumin folium defcende-
ret,animaduertitquantumcorporisfujin eo infideret,tantum aquse extra folium effluerc. Itaque
cum eius rei rationem explicationis offendiflet , non eft moratus, fed exiliui t gaudio motus de fo!io,&
nudus uadens domum uerlus lignificabat clara uoce inuenifle quod quxteret . Nam currens identi-

I0 dem gra;ce clamabat Eurica, Eurica . Tum uero ex eo inuentionis congreffu duas dicitur fecifle maf-
fasa:quopondere,quoetiam fuerat corona,unam exauro,alteram exargento. Cumita feciffet, uas
amplum ad fumma labra impleuit aqua, in quo demifit argenteam maffam , cuius quanta magnitudo
in uafe dcpreffa eft, tantum aqua* etrluxit, ita exempta mafla, quanto minus faiftum tuerat refudit,fex-
tariomenfus, uteodem modo quopriusfuerat, ad labra cequaretur. Ita ex eo inuenit quantumad
certum pondus argenti certa aqua? menlura refponderet . cum id expertus eflet , tum aurcam maffam
fimiliterplcnouafe demifit, &ea exempta, eademratione menfuraaddita,inuenitex aquanon tan-
tumdefluxiffe,led tantum minus, quantumminus magno corpore eodempondere auri maffa elfec
quam argenti . Poftea uero repleto uafe in eadem aqua ipfa corona demifla, inuenit plus aqure deflu-
xifle in coronam,quam in auream eodem ponderc maffam , & ita ex eo, quod plus dcfluxerat aqua» ia

, corona , quam in maffa , ratiocinatus , dcprehendit argenci in auro mixtjonem, & manifeftum furtum
redemptoris.

Ignis inter elanenta leuifiimus eft , quoniam omnibus fuperftat . Terra graniffima , quoniam om-
nibus fnbflat. aer, aquaq; ncn abfolute , fed refpetlu grauia , & leitia elementa fnnt . aer enim aqutS
fuperfertur ,igni fubiacet ;aqua terne fuperlabitur , aeri deprimitur . K!on minus res ,qux ex elemen-
tis componuntur , motum eorum confequuntur , ita ut qitti maiorem ignis , uel aeris portionem habent
fuperuolent , qua uerb aqua , & terreno abuvdant , deorfum fcrantur . pmterea elementum omne in
fede a natura fibi covttita , quiefcit , aqua in aqua , aer in aere moratur . I\atio l)£c non refpi-
cit ponderis quantitatem, fed fpeciem grauitalis,aliud enim eftdicere trabemmagnamplusponderisba-
bere tenui plumbi lamna, aliudplnmbum ejfe ligno grauius . nam &fi trabs quantitate & molefuapondere
pr<tBet, leuior tamen eft plumbo fecundumgrauitatis formam, nam lignum in aquafupernatat, plumbum uero

* ad fundum delabitur . Vt tgitur grauitatis fpeciem cognofcamus , necejfe eft moles perfeclorum corporum
/equales fumere , qutefipondere ttquo inueniantur, dicemus tas ejfefpecie tequegraui. Sedfi alteramaius ha-
bebitpondtts , etiam affirmare poterimus corpus illius fpccie grauius altero effe . Cape tantum marmorete
molis, quantum lignem, aut aque<s,aio quatenus ad magnitudinem fpeclat, marmorplus habere ponderis , qua
lignum, uel aqua, lignum leuifiimnm , quoniam aquxfuperftat , marmor grauifiimnm , quoniam in aqua de-
fiendit. ideo poteft concludi aquam marmore leuiorem , lignofpecie effe grauiorem. Vndefit ut corporum di-
uerforum, & tequalis ponderis illud erit mole maius , quodfpecie leuius erit . hinc eHquod e.x mafiis duabus ,
qitaw.m altera ex aurofit , altera ex argento , licet tequofint pondere , argentea tamen maffa maior erit mole,
quain ea, qux ex aurofa&afuerit. Ex huiufmodi fpecidatione adiutus Archimedes furtum eius deprehendit,
qui attream coronam Hieroni Syracitfantm I{egipro uoto faciendam fumpferat , nam maffam ex auro in vafe

4° aqua plcno collocanit, nota uitq; quantum aqittc e uafe effluxerat, poslea & maffam ex argento aqitalispon-
deris in vas itenim plenum aqua demifit , aduertitq; fimiliter quantum aqu£ ex vafe deftuxerit, cumque ui—
diffet plus aquA ex argcntex mafjk mietlione dcfiuxifjc, auream coronam in eodem uafe pleno collocamt,fen-
titq; pltts aqu.-e, quam ex auretx, mafftt impofitione effufmn, unde coUegitfurtum ineffe. & ex regida triumpro -
portionum comprehcndit etiam furti quantitatem . Occafio & ingrefjus ad eam rationem inuemendam fuit
aqua exfolio, hoc eft labro,r^r uafc in quo lauabatiir,effluens ad magnititdinemfui corporis, ideo ea uolupta-
te,& letitia permotus, qitam rerum pulcbrar; m inuentio facit , itt ail Vitr. lib. primo,nudus accurrens cla-
mabat ingemmans grxca uoce Eurica. Eurica. hoc eft inueni,intteni. Qnpduero Vitr. dixit \ manu pretio lo-
caitit faciendam \ intelligendumeft quod nos dicimuspro manufa&itra .pretium enim est quod teflimationis,
emptionisue caufa consiituitur, diclum a peritis ( ttt ait Varro ) quod hifolum poffunt facere relie :fiquid

50 datumpro opera, ant opere, merces a merendo . Q^odmanufaclum , & datumpro eo ,mannpretiumama-
nibus & pretio . Corollarium fi quid additumprttterquam quod debitum , eius itocabidnmficlum a corollis,
quod h£, cum placuerant aclores in fcena darifolitte erant . I{edemptor quisfit dixi librofeptimo . Sacoma
autem tsquipondium, attt quod lanci trutmtefurfum addititr, utgrauion fiat xqualis . ^ipud ^irift. in Mech.
eftficomaptin , ideft tcquilibrium facere.

Transferaturmensad Arrhita» Tarentini,& Eratofthenis Cirenan cogitata. Hi enimmulta,&
grata a mathematicis rebus hominibus inuenerunt . Itaaue cum in caueris inuentionibus fuerint gra-
ti, in eius rei concertationibusmaximefunt fufpcfti. Aliusenim aliarationeexplicarecurauit, quod
Deloimperauerat relponfis Apollo, utiarseeius, quantum haberct quadratorum, id duplicaretur,&
ita fore, ut hi, qui eflent in ea infula , tunc religione liberarentur . Itaque Architas hemicylindrorum

60 dcfcriptionibus, Erathoftcnes organica Mefolabi ratione idem explicaucrunt.

lucundas

3°

171 L 1 B E \

lucundcu > &grat.is bominibus .Arcbiu , & Eratoslbenis inuentiones fuiffe , dicit Vitr . Sed cum ambo
eandem qu£sitonem traftarent, nitereturq; alter , atque alter ratione diuerfa eamfoluere, ambofufpeclifue-
runt , non quta res eadem diuerfis modis tnueniri non pofiit,fcd quia , qui nefcirent , cum uiderent JLrchitam
ratione una , & Eratoftbenem aliauti, ob eorum contentionem fufpicabantur , cogitantes eosfludioje mterfe
contendere. Quod permde efl, acfi quis turris altitudincm quadrante,alius radio, atius ailrolabio, alius fpc-
culo, atius alio inftrttmento metiretur , cum vtttgus nefciat eandern effe omnium horum inflrumentorum ra-
tionem, & viam , qtt£ ab angulorum menfura difcernitur ,ftt(picatur menforum contentionem , atqite £mu—
lationem uerum inuoluere , ac confundere inftrnmentorum diuerfttate . Simile euenit ob Erathoftbenis , &
jLrchitx contentiones. Tropofita quxflio erat, qtta rattone cubus dnplicari oporteret. Cubtts eft, (ut dixi li- , Q
bro quinto ) foliditm corpus, planisfex , & iateribits conftans aquatibits . Metiemur cubum ,fi duxerimus
aliqitod unum exfitis tateribus infeipfum , & eamfummam quoqite ditxerimus per idem latus . Detttr cubus
cuiuslatera fingntaoclo conftet pedibus, duc ocloin fe,reddentur 64. ducitorurfus 64. perotlo,redden-
tur 511. tot igitur quadratis pedtbus conflabit citbns. Cum igitur cubus iam 511. pcdtbus conftare cogni-
tumfit, utxta propofitam qit&slionem ditpticandiis efl. Qupd ut commode faciamus , neceffario e{i fcire , qna
ratione duabits propofitis reclis , cjr in&quaiibns linets , duas medias inueniamus , qu£ interfe & cnm primis
continuaproportionerefpondeant. Vtigitur inneniretnr ea mediarum linearum comparatio ,modi undecim
ab antiqitis repertifunt. jLiu euidentibus mathematicorum rationibus uf/funt , atij , & prxter demonflra-
tiones mflrumenia ad id apta initenere.jLrcbimedes organo ufus , quod mefotabium, idefl medicapium ,fi iicet
ita dicere, nuncttpaitit. nam eo mcdi£ intcr ditas datas comparabiles tnuemmiis. Tlato quoque alio inflritnieto zo
ufus cfl , quodparirationc mefolabutm itocarc poffumus . jLrchitis demonftratioiics attitlit lineis a dimidio
Cylindro fumptis , qttas in opus redigere nunquampotiiit . Ego rationes, er inflrumenta expticabo , ofien-
damq; quomodo ad duplicationem ciibi, mcdiarum lincarum inuentio nos ducat . Q^£slionis primum afferam
occaftonem , e quafumma utditas erit manifcfta , quam habhuri fuxit Arcbitelli m egregus eorum operibua
deformandis. Legitur ergo Epiftola Eratotfbenis ad Ttolemaum l\egeni in hitnc modnm perfcripta.

TTQLEMAEQ FJEGI ER^AT OSTHET^ES . S.

Diciturex antiquis tragxdiarum compofitoribus unum introducere Minoa Glauco fcpulchrum excitare
uolentem, citmq; diciumfuiffet illnd quaqua uerfits cffc pedes centum : Dixitparuam fore arcampro R^egio
fepulchro , duplicetur igitur , & cubus non mutetur . certc qui unitm quodqite latus duplicare uoluerit , non
erit erroris expers.nam latertbits duplicatis pianum quodtibet quadritplitm efficietur , ipfum uero folidum
ocJitpium. Qu&fitnm igitur eSiageometrts , qua ratione folido in eademfigura permanens dttptum efficeretur.
Qufiflio h£c citbi dnplicatio nominata eft . nam propofito citbo qnxrebant , qua uiaaltentm illi dttplum effice-
rent . jLmbigentibus , & laborantibus acteris , prius extitit Hippocrates , qui indicauit idfieripoffe ,fi con-
flitutis dttabus lineis , quarummaior minoris cffet dupla , du&medix in continua proportione inuenirentur .
Quare ca res dubia in maiorem difficultatem uerfa esi. ^itiquanto poft Delij morbo laborantes , cum oraculo
jLpollinis iubcrentur aram ipfuis duplicare, ncqtte qua idfienpoffet rationefatis uiderent,in eandem dubietate
incidere, & obiurgante Ttatone eos geometr.ts, qui erant in jlcadcmia, ab vjs quxfitu eli, nt inuenirent quod
fropofttufuerat. ij cum labori fcfe dediffent,& conantes inuenire dnas medias proport.one refpondentes dua-
bus propofttis lineis : dtcitur Architam Tarentinum eas inntmffe bemicylindrorum ratione. Eudoxus iterofle- 4°
xis quibufdam lineis, csterumuterque fane approbatam barum rcrum rationeminuenire , fedneuter eas ad
ttfitm potuit accommodare, & manibus expenri, excepto uno Menecbmo, qiti tamenpanrmfecit , & idparu
maxima cum difficultate.Sed nos excogitauimits per organafitcilcm inuentionem,qna nb tantum ditas medias
proportionabiles duabus datis,fed quotqitot propofitumfuerit, ut inueniamus , & eo inucnto, poterimtts <fc-
mum ad cubum redttcere propofitum fotidum lineis teque diftantibus contentum, attt etiamex una aliam
figuram formare, qus. aut xqualis, aut maior fit feruata fimilitudine. Qupniam nulli dubiitm eft , qitin hitiuf-
modi inftrumento dttplicari pofiint arx, ddificiaq;, & ad citbum refem liquidorum, cjrftccorum menfurx, itt
modiorum, & fimilium, qitarum menfurarum lateribus uaforum capacitas dignofcitur. & utfummatim dica,
(jti&ftionis huitts cognitio utilis csl uolcnttbus dnplicare,aut maiora rcddcre organa , e quibus tela ,faxa , aut
ferredt, piUmittuntnr. namneceffe eft omnia inlatum, & in longum crefcere proportione quadam,fincfo- 5°
raminafmt, ftue nerui, & imniiffa alia , attt qnicquid opusftterit ,fi totum proportione augeri cupimus . quod
fteri non potejlftne medij inuentione . Dcmovftrattomm igitur , & apparatum prAdicli organi tibifubfc ripfi,
ac primum demonftrationem. Troponantttr du£ reclx, & inxquales iinex , quarum altera fit a b, al~
tera c, d, quxramtts inter duas medias comparabiles ratione continua,itaqutdemut quemadmodumfe ha
bet prima adfecnndam, itafe habcat fecunda ad tertiam , & tertia ad quartam . Detur utranque cxpro-
pofitislineisadperpendiciilumcadereinre£lam,qu£fit b d, &maiorfit a b, minorttero c d, ab.at
autcmad c, ducatur linea , qu£ ulterius producla cadat in Itneam b d, ibierit e. Dncatur etiam ab a,
figno in lineam b d, linea, quxftt a f, & ab f, rurfitm ditcatur linea a b, aque* dislans , quaftt f g.
qu£ lineam a c, in punclo , g, tangat. Simiiitcr dncatur linea a figno g , xquidiftans tincx a f, &
ftttUa g h, qtt£ Imeam b d, tangat,in ftgno hy a qtio figno crigatur linca £quidiftans ipft a bj&ftt 60

illa

10

T^ 0 "K V S. 273

iUa h i. qu* lineam a c, tangxt, infigno, i, a quo figno cadat xquidiflans ipft a f> & in fignum d,
terminet, & fit illa i d. Hispofitis,utfaciiiusresexplicetur,uocabimus ItneasiUas a b, f g, b i, d
t, primxs xquidifiantes ,fcd linias a f. g b. i d. fecundas xquidifiantes ,fim:litcr duoermt maiora
trigona,quorumprmumerit a b c, cuius angulus b, redusesl.aiiuduerotrigonumesl a f c, &il~-
liid primum , hoc fecundum trigonum appellabimus .in primo inerant trigona , quxaprimis xquidiflantibtis
fiunt , &funt g f c. i b e. c d e. &b.ec quoniam xquis angulis conftant, ut patet ex vigefimanona.
frimi, proportione refpondentia latera babent, ut ex quartafexti elicitur. Similiter qiioniamfecunda tftgona,
& fecttndis xquidislantibus lineisfkcla, xqualibus angulis conftant,fine dubio latera quoque habebunt mtt
tua ratione comparabilia. Igitur quemadmodum in primk trigonis xquidisiantibus proportione fibirefpon-
10 dentexiinex,itautficutifehabet a e, ad e g, itafe habent b e, ad e f. itainfecundis xquidislan-.
tibus,ut fehabent a e, ad e g, ficfehabet f e, ad e h, & iterum quemadmodum inprimis ,utfe
habet f e. ad e h, ita g e, ade i, ita infecundis parallelis , utfe babebit g e, ad e i, itafe ha-
bebit h e, ad e d, funt igitur continuo proportionales a b, f g, h i, c d, quoniam ficut eft b c,
ad e f, ita eft a b. ad f g, &ficutife babet f c, ad c h, itafe habet f g, ad h i, & utife ha-
bet h e, ad e d, ita h i, ad c d. Tropofitis igitur duabus reclis a b, & c d, duas mediasin-
uenimus fcilicet f g, & h i, quodfhcerepropofitumfuit . Hxc Eratoflhenis demonslratio esl , & licet
uelit ipfe lineas a b, & c d, retlas ejfefupralineam b d, nontamenefldubitandum,quineademcon-
clufio colligatur quocunque modo utraque linea cadat in b d, modofimiles utraquefaciat angulos ,& (i-
milifint ratione xquidis~iantes. Qupniam res omnis in eofita es~i , quod ex bis trigonorum angulos xquales hx
bentium, latera proportione fibi refpondent. Quarefipiuresduabusmedusmterduasdatasa b, & c d,
inucnire mensfuerit , eodem modo plures paraUelas ,fiue ex primis , fiue exfecundisformabimus . Organum
uerb quo demonflrationis prxhabitx ufus haberipoffit huiufmodi fabrica ilruttur. Lamnam xream ; uel li-
gneam tabeUam fume quadrangularem oblongam reclis angulis quadratam ,fitq; ea in exemplum a b d

c, fi deformare duas medias ratione comparabiles duabus datis , uelimus,aliquot lamneUas fuper eam opor-
tebit aptare hoc modo. Sume lamnellas tenues ex aliqua materiafolida quadrangulares, unam ex ijs in media
tabula obfirmato ita, utmouerinequeat ,fitq; ea e f g h, &infignis e, & f, affixxshabeatregulas,
ut circumuolui poffint in fuis axiculis . Efioregula una e m, altera f n. Sed lamnella altafit k d e,
ita in maiori lamna coUocatautadmouertpoffituerfusobfirmatamlamneUamefg h, atque etiam ab ex
amoueri, ita ut laterafemper habeat xquidifiantia lateri f h, fitq; in ea etiam regula infigno k, qux item

30 comoluipoffit,&fitiUa k 0, quxcumalusreguiisfcilicet e m, & f n, itaponatur,ut omnesfintpx-
raUeLe,&earumcommunesfecltonesinlineis a g, f h, & l, figno ,fintineademrecla m n l 0, fi—
miltter a m, fitxquaiis d k. quoniam a m, uet minimo difcrimine accedit d k. Hxc cum itafint ex-
pedita inter duas reclas a b, & c d, dantur dux medix comparabiies rationecontinua,quxfunt e n,
& f 0, quodmanifeflumeflobfupradiclasrationes. Cxterumfifortedux propofitxlinex , quales funt f,
e£r t, quibus opus fitmedias comparabiles inuenire ,non erunt xquales lineisinorgano pofttis ,quxfunt a
b, & e r. efficiatur ut quemadmodumfe habet f, ad t, itafe habeat a b, ad r d, efficietur autem
filameUa k d e, pro re proprius iamellam obfirmxtam admouebitur , uel retrocedet iu pari femper , &
aquidisiantilaterum ratione.& quoniam ipfi a b. & r d, qu£ funtin organo dux medix compara-
biles inuentx fioit , confequenter ipfi s. ipfi t. propofitis , dux erunt medix comparabiles inuentx .quo

40 igitur maiori artificio elaboratum organum feceris , eo facilius duas inuenies medias proportionc conti—
nua refpondentes , ideo capita mobilium lamneUarum in fuos utrinque canales immittentur , ita ut per
lamnam dectirrant leniter , & xquabiiiter . Quod fi plures qudm duas medias inuenire quis ueiit,
lamnellarum , & regularum additamento id commode faciet . ammaduertendum autem oportere ion—
gas effe regulas , ut cum opus fuerit lamnellas abfcedere * media , regulx ad fecliones linearum prxdi-
tias pertingere poffint , tangantq; fuperius organi latus regule omnes , e m, f x, r u, immo ( ut me-
liusdicam)tamiongxfint,quantumeffetdiagoraaiamneUxobfrmatx e f g h. Atquehxc inuentio fitit
Eratofthems.Sed utfaciiior ufus inflrumenti appareat,nec folum inter duas duas,fed inter duas piurcs compa-
rabiles inuenire pojfimus. Sint dux reilx a b. c d. incidant ambx in reclam , & xquidifient , tantumq;
addaturlinex c d. ut&quafitlinea a b. cuius fummum fit e. jlb a, ufquead e, ducatur iinea , &

50 ita ciaudatur fuperficies a b c e. Tartiatur inde b c. inpartestres,quarumunxfitubi f. uitra f ali-
quanto amplius notetur g. utapunclo b. ad g. fit plufquam tertia pars iinex b c. fimiii rxtioneinli-
nea a c. notetur fignum , quod ab a dislet quantum g. ab ipfo b. etfit iUud h. neclatur g . cunt
a, & h. & a. cum d. & g h. fecet a d in i. fimiiiter fecetur tantum de a b, quantum esl x g.
ad i. & fpatium illud fit b k. ducaturq; iinea ab i ad k. donectangat iineam g a. in l. Q^o-
ttiam ergo ex trigefima tertia primi elementorum a b. xquidifiat g i h, & ex pofttione g i, & b k.
funt<equales,fequitur b g. xquidiflare i i. Trxtereadeiineis g c. & b c. auferantur xquaies par-
tes du<e uerfus i l. &finti\ix g m. & b n. iunganturq; i m, & m n, exprxaliegata propofitione
g l. & m i. erunt xquidiflantes, & eademratione g h, & m n.fecetquoq; iinea m n. lineam x

d. in 0. &fumaturde b k tantum,quantumefi m 0. & fitparsiUx b p. & ab 0. uerfus p. du-
60 catur iinea, donec tangat i m. in q. Siergoiinea m e, erit xqualis iinex 0 q. beneerit. Sedfim c.

erit

20

3<>

174 L I B E l^

tritminor,ergo b g. iuflomaior fumpta fuerit .propterea b g, padomlnorfmiendaerlt,&e*demdt-

fcriptioeritrefumenda,&e6ufquetentandoexperirioportebit,donec o q. xqualts fiat Unex m c. Eil»

ergo m c xaitaUs o q. & m q. xquidiilantes erunt ex pofitione, &> ex trigeftma prinii eUmcntorum.

Demum a b. g i. m o. c d. eruntprimxxquidiiiantes,fed a g. m i. c o. posieriores : aio lineis

a b. & c d. mcdias effe comparabiles g i. & m o. Eflo igitur a d, & b c.produclx ad r, &

quoniam proptertriangulorumfimditudmem,utefl a r. ad r i. in primis xquidiflantibus , ita b r. ad

r g. <&• ut m fecundis a r ad r i. ita g r. ad r m. grutinprimis g r. ad r m. ita i r. ad r

o, & infecundis,nt i r. ad r o. ita m r. ad r c. Sunt ergo continenter comparabiles b r. r g.

mr.ro. Sedfubeadem proportione per quartamfexti ekmentorum etiamefi ,utftcut a b. ad g i. Xp

ita g i. ad m o. & m o. ad c d. Inter ergo duas datas rctlas a b. & c d. tnuentx funt dux

mcdix continentercomparabilcs,utpropofitimfint. ^itqtte bis fimilibus rationibus quot libuerit medtas in-

uenire potenmus . Vt igitur duas etiam medias inter duas retlas inueniamus , b f. erit tertia pars linex

b c. quoniam b g, excedittertiampartem linex b c. aliqitantum,& nnnquamminor efl,nequexqna-

UsUnex b f. vt uero tres medias inucniamus b f. erit qttarta pars b c. & b g, aliqitarito maiorip-

fa b f. uelutquintaparsipfms b c. atqnc hoc rnodo ipfa b c erit diuifa uua parte amplior ,quamfunt

medix linex, quas quxrimus inuenire, & femper una ex tUis erit b f> & b g. aliquanto mawr , quam

b f. & propterea b f xque fumitur ac b c, ut fkcilins longitttdo b c. conieciari poffit. ^Accedamus

deniquead jlrchitx Tarcntini inuentionem difficilem fane ac fubtilem , adeo ut inflrumento nullo exerceri

poffc hatlenus credhumfit, cxterum ^intqnius Maria Taccius uir dotlits , &probus insirumentum eins rei,

& ttfum ad me mifit , quale in fnbietlis defcriptionibits ofiendam , ut amico gratias habeam . Trimum a:t-

tem demonsirationem fccitndum aliorum fenfum apponam, deinde prxditlum inftrumentum defcnbam. Tro-

ponantur duxretlx,quxfmt a d, quidemmaior, c, uerominor,intereasduasmcdiascomparabileun-

uenire oportet . Sumaturergomaior,fcilicet a d. circum quam ducatur linea circimtionis ita, itt ipfa a

d. fiat eius diameter, ac circinationis linea fit a b d f. in eaq; circinatione exprima tertij elemcntorttm

line a xqualis ipfi c. aptetur, & ftt illa a b. qitxultracircinationemproducatur,ufq;adfignttm p. quod

erit cxtremum Unexcontingentis circinationem infigno d. cuius alterum extremim jit ubifignum o. ttaut

integra lineafit p d o. cui xquidiflans protrahatur , quxfecet Lineam a d. infigno e. Intelligatitrpo-

iiea hemicylindrium retlutr, fupra dimidium circitlum a b d, & deinceps imaginemur in paraUelogramo

bemicylindri fuper a d. defcnptus femicirculus , qui tanquam paraUelogramnm hemicyltndri. ad rellos

angulos efl ipfuts a b d f circuli defcripti in plano. Is femicircitlitsduilusa ftgno d. iiifignitnl b. im-

mobilis pcrmanet inftgno a. qrtod terminus efl diametri a d. abfcindet in eius circitndittlu eamfuperficiem

hemicylindri,&ineaquandam lineamdefcribet.prxterhxcftprima a d. linea trigonum a b d, circttn-

dutlum contrariamfeceritfemicirculo motionem , conicam fuperficiem linex retlx a p, defcribet , qnxft

circttnducatur iungetur in aliquo ftgno eius linea, qux prius defcripta fuit exditclu femicirc.di in fuperficie

hemicylmdrij. pariforma& b. defcrtbet femicirculuminfuperficieconi. tpfe tandem femicirculns ade.

poft motumftum coUocetur in loco, ubi Unex cadentes concurrunt, & trigonum, qitod contra mottetur habeat

hanc pofitionem d l a, & figmmi in quo incidunt, fit k. defcribaturetiamper b. femicirculus b m f.

& commwne fegmentum eius, & ctrcuU b d f a. fit b f. inde afigno k. adfupcrficiem femtcircub b

d a. cadat perpendicuUtris, certum efl quod in circuU fuperficiem cadet , quoniam in fuperficie circuli eittf-

demerctlumfuithemicylindrium. Cadatigitttr,&fit k f. &linea,qitxafigno i. ad a. fignttm dttci- 4°

tur, inftgno h, iungatur cum Unea b f. Sed quoniam uterquc femicirculus tdefi d k a b. & b m f,

eretlus esi in fubieflo pUtno circidi a b d f. Ideocqmmune eorum fegmentum in h. esi ad angitlosre-

ilos in plano circitli a b d f. unde etiamfupra b f. ere&a efl tpfa m h. Igitur qitod efl ftb b h f.

idcflfuo a h i. xqttale efl iUi, quod ab h m oritur. Ergo angulits a m i reclusefl ob conuerfionemco-

roUaruotlauxpropofitionislibrifexti,&trigonum a m i. Simileefl utnfque tngonis m a h. & a k

d. &\quomam angidus d k a. per trigefimam primam tertij clementorum retlus efi , nam infemicirculo

fonifubtetlimifuit t&qiiemadnioduminnotmtangidus a m i. retlitsefl,ideoperuigefimam nonampri-

mt d k. m i. funt xquidiflantes, & per eandem propofitionem k /'. m k. funt xquidiilautes, quoniam

&perea,quxfitbiccimus,&perea,quxdemoniirauimus, k i, & m k, adperpendtculumcadttntinpla-

tiumcirculi a b d f. ratione tgitur comparabde efi,ut fit d a. ad a k. ita k a. ad a i.&ita ia. 5°

ad a m. Qupniamtrigoni d a k, b a i, i m a. fimilesfunt , ex quartafextt elementorum, ergocon-

feqnitttrqiiatuorrctlaslineas d a. a k. 4 /. a m. mutiiaratione inter fe efle comparatas . Eii uero

a m xqualis ipfi c. ex communi fententia , qux itni, & eidemfunt xqua, iuterfe etiam xqita ejfc. quoniam

a m> ipfi a b. xqualisefl. Duabus igitur propojitis retlis Uneis duas medias comparatas initcnimns fci-

Ijcet a k. & a i. M patet ex diagrammate V '. infertus pofito . TSIunc utroaddemons~irationem&or-

ganum Taccu ucniamus . Ita erge inquit iUe . Sit „4. B D femicirculus in plano imaginemnr hemicylin-

drum eretlumfitper jl B. D, femicirculum, &fttpra diametrum A D, aliumfemicireulum cretlitmfla-

tuamus in hemicylindri paraUelogrammo ,femic:rcuUts is circumatlus, tterbi gratia a D, uerfus B. ma-

nentein jl, figno extremo diametri ^f D. firmo , in circumatlione fecabit fnperficiem cylindri , & linea

fnx circumaftionis circa eius fuperficiem dcfcnbet quandam luieam , cuins Uneationem muenire oportet. 6o

Q^vntam

7t 0 :K V S. 275

Quoniamlinea U D, dismeter efl femiciradi JL ' B D, & diametcr etiam t$l femkirculi eretli fupra
jL B D, ideo dummouetur ■ femkirctdtts eretlus d D, uerftis B, &d B. uerfies .A. immobili perma-
nentefigno jL, tanquamcardini,ftcumferctfuamdiametron,&itaexduabusdiametris,qu£priusinunam
lineamconueniebant,alteranon difcedet alocofuo,nimirum jL D. femkirctdiplani,alteralocipermuta-
tioned D uerfus B, &aB. uerfus jL, und cum femkirculo eretlo diuerfas partes bemicylindrij feca-
bit, donecfiet jL C. extrafttperficiem btmkylindrij,& retle cadetfuper ftgnum jL. quod esl extremtm
diametri jL D. cuminintegraillauerfationefigno D, defcripferit ciradi tetrantem. & quoniam diame-
tros ji D, translata d D uerftts B. & d E. uerfus jL, ubicunque fiflitur fecat lineam femicirculi

Xo Ji B D, fecet igttur eam infignis E F G H I K L M 7S^0 T Q^t{_ S T- &ab jL. adfmgula
eaftgna,ducanturfaltemimagmationeretl£ jl F. JL G. jL H. JL l. jL K. JL L, jl M. jl 'A£.
jt 0. j£ P. Jt Q^ jL B^. jL S. JL T. & producantur ad tetrantis circumferentiam in figna.
e. f. <?. h. i. k. <?. m. n. o. p. q. r. s. t. SinguU ex his linem referent diametrum femktrculi
translatam circa cylindrifuperficiem . Diuidatur media diametros JL D, in X , & centro jL, inter-
uallo jL X, tetrans circuli defcribatur x y, lineacircinationistetrantis x y fuigtdas diametros me-
diasfecabit , & occafionem dabtt terminandt fmgulas illas lineas, qu£ afigno D. omnium communi termi-
no proficifcentes fefe confequentes alio eorumextremo ad circinationis lineam , qtu fupra diametrum de—
fcriberetur ,peruenirent.fupradiametrumdico,quamqudibetcarumfecatincircinationc JL B D. ima-
ginemur itaque femkirculos fitpra fingulas diametros a e. a f. a g. a h. &reliquasqu&ab jl. pro-
gredientesad circinationis tetrantis B C. perueniunt.&afigno D, per ftngida pitncla ,inquibus linea
circinationis jL B D, fecat fingulas diametrosmobiles,&inquibusmutuo ab ipfts fecatur,& erigantur
line£,qu£adcircinationesfemicirculort'.m,quosimaginatifumus,perueniantadfigna «■• $• y- £• i. £ ».
St. i. k. a. m- v- $. o. t. jtio ftngulas lineas E *• F &■ G y. H cT. 1 t. K £. L ». M £. ?<_, '.
0 x. T a. Q^,v- B^ v S B. T o. V t. effemediascomparabilesintereasdiametri partes,quasinilla
fecant in aliquo diciornm fignorum. Dcfcribatur fupra diametrum jL <? femicirculus jL » <?. aio lineam
« L.effcmediainterpartesdiametrijL L. & L <?.quamdiametronipfafecatinfigno L. &quoniaman-
gulijL L D. » a tp.oppofitifunt,ideo£qualesfunt,exdecimaquintaprimielementorum:tSedangulusjLL
D, quia efl infemkircido,retius ejl ex trigefima prima tertij: jLngulus ergo » L c reflus erit. Exfigno L.
eretla eH diametro jL <? ad angulos recios linea retla L *. quxperuenitadcircinationemcircumferen-
tia jL » o. ergoretla » L erit media proportionerejpondens inter lineas jL L. & L <?. extertiade-

* cimafexti. jLio prMerca lineam » L fupraplanumftmkirculi jL B D. inftgno L. ad refios angulos
ilare.Qupniamfemkirculus jL » <? retlus efl adplanumfemkirculi jL B D. & ab uno circinationis ft-
gno jL » <? fcilket ».dutlaeflrefla » L, quxpcruentt adplanumfemiciradi jl B D. ergo [x L re-
tleflabit adplanum femkirculi jL B D. Sed » L quonixmcomparabiles esiinter ^i L. & L <?. ad
re&os angulos cadit in L, communercilarum A <?, & D L ftgmentum-Jdeo » L adretlos Habit an-
gulosfuprafemkircidi jL B D. plammfm figno L. V quoniamad idplanumfemicirculijL B D, re-
Cium &hemkylindrium,ita quod eius bafis dtamitros, diamctroftmicirculiquadrat, & circinationis linea
unius conuenit Linex circtnationis alterms. » L. pariter retle cadetfnpra Imeam circinationis bafis hemky
lindrij in figno L. & bacrat.onerccla » L inftpcrficiehemkylmdryrcpcrietiir.atqueetiamin planofe-
mkirculi jL » <?. itautpariterinittroquepLmoflarecontinget . Semkirculus ergo jL » <?. tangethe—

40 mkylindriumivfigno H. Simihrationeacuiademonflrabiturfingulas reclarum linearum. E *. F P.
G y. & reliquas effe mcdias comparabtlcs inter diametri partes , & rctlas cadere confequenter u—
nam pofl aliam fuper lineam bafis i.emicylir.drij . & quod qudibet erit tn utroque plano , quam pri-
ynum perucnerit adbemicylindrij fuptrficiem, adfuam qiiaq; altttudinem infignis fiilicet. *• fc- y- <?• *• C'
»■ 8- 1. x. >.. fj.. v- £. 0 v. inqi!ibusfigaisfemkircuiusnwbilistranj]atus,(utditlumefl)neceffariobe-
micylindrij fuperficiem tanget, & qutxfvtam Imcam illi circumfcribet. Vnde (i ducatur linea, qtteeperfingula
tllafigna tranfeat, & eam bemicylindry partemfecet, qu& illi fnbiacet , abfque ullo impedimento circumagi
poterit difius femicirculus circa fuperftciem hemicylindru, &ftmperfua circinationeperftngulafigna tan-
get lineam nnper defcriptam in hemicylindri fuperficie. Jlfingidis autem ftgnis E. F. G. H. I. K. L.
M. J^. 0. T. Q^, l{_. S. T. infuper planum jl B D, fecundum fuperficicm bcmicylindrij erigantur

50 fubfequentis retlx linex xquales fmgnU fingulis ijs, qtne ab eodemfignodutl&funt,in plana eorum circulo-
rum, quos imaginatione finximus, & que ofienf&fimt medix comparabiles inter fuarum diametrorumpar—
tes.Tofl hiec defcribdtur li)ie.e,qu£pertnnniaextremaearumfignatranfeant,qutefuperinsterminumbabent
circa hemicylindrij fttperficiem,& itaperfetlum erit, qttod qiurebatur. poterimus qttoque fupra diametrum
IA B. £quareparaiklogrammum ,A D <r v, quodrcferetbemkylindriiim,&a(in%idispr&dit~lisiamfi-
gniscircinationis JL B D. parallelas ducere lateribus jl <*. D v. qitte fuper latus <r \> cadant, at-
que incipiendo a fignis E F G H. & reliquis defcendendo ad baftm <* v, excipere lineasftngulispm-
ditlarum medias comparabtles , & inde lineam defcribere, qu£per fingula extrema ftgna tranfeat,qit£ ftgna
tcrminifunt ditlarumiineafum ad baftm <r v. & babebitur boc modolmeatio cylindricAlme.tanobis qu&-
fitx, quemadmodum in diagrammate cemi potesi.

<Jo . Tfunc

zji

L I B E \

figura ex mefolabio Mcbiu ad inueniendas medias *

10

so

30

40

5°

"Hunc uemam ad vlatonis inuentum, demonflrationemq; & inflrumentum eius afferam . Cmungantur itt
b. ad retlum angulum du<c retlx, inter quas dux comparabiles , ac ratione respendentes medias uisinuenire.
Eslo b g. maior e b. mmor,utraqueueroextraangulum b. producatur ,maior ad d. minorad c. &
ad duos retlos angulosunumin c. alterumin d. infuisrefpondcntibuslineis,esloq;an^ulusunus e c d.
alter c d e. Jliointerduasdatas c b. & b g. effe duas medias comparabiles inuentas b d. fcilicet,
<& b c. quoniampofuimus angulum e d c. recJum,& c d. sque diflantem ipfi c e- idco feqmtur
exuigefimanonaprimi angulum g c d. rettumejfe ,& squalemangulo c d e. quetnfimiiiterretlnm 6q

effe

H. o x v s.

*77

effepofuimus,fed a b. exconHruliione fupra c b e. adretlos cadit fimiliter e b. perpendicularis ejl
ip/i d b g. excorolarioergootlauiefexti b d. efl comparabilis iUi qu<e cadit inter c b. & b c. pa
ri quoque ratione b c. efl media inter b d. & b g. Tofita igitur ratione & proportione communi li-
ne£ b d. & linex b c fequitur quod g b. eam comparationem babebit linea b d. quam habebit c
b. tpfi c b. quoniam utraq; proportio , ut patuit, efl ut b d. ad b c. ex undecima quinti .igitur ut g
b ad b d ita b d. ad b c. ita c d. ad b e, Datis ergo duabus retlis b g. & e b. inuenufue-

10

3©

3°

Vefligium mefolabij Archita.

Orthographia mefolabij jlrchitx.

runtdu/e mcdittproportione refiondentes. b d. & b c. atque ea efl Tlatonis inuentio. Inslrumentunt
uerohuiufmodieft.Eslonorma k m l. in cnius altero ancone accommodetur regula n o adretlos angu-

4° los qu£ progredi , ac regredi pofiit . hoc fimphcifiimo inslrumento du£ medix comparabiles facile inue-
nientur.eflo e b. & b g. utin demonflratione pofuimus in b adretlumangulum cadentes, &produ-
cantur ut fupra. tunc accommodetur organum lineis c b. & b g. ita ut latus normx k m. cadatin g.
&angulus m. applicetur line£ b c. angulus o. fitfupra b d. &regula mobilis per puntlum e ue-
niat,itaquodtamenfuperponaturpun&o e & ocadatfupra d. ita collocato organo habebis duasme-
dias b d. & b c. comparabiles inter duas datas e b. & b g. cuius rei eadem, quafupra efl demon-
ftratio. 7{tcomedes alia uia,& inflrnmento utebatur ,fubtiliterfane\& maxime ad artificum utditate acco-
modato, Inflrumenti conslrutlio es~i huiufmodi. Hegulxdu&informam litenx, T ad angulos retlos poneban-
turitaututriufq;idemutrinqueplanumeffet,regula a b. retiaregula c d. tranfuerfa. in re£l<i a b.ca
nalis erat in quo cuneusfurfum ac deorfum mouebatur,per medium autem c d tranfuerfe linea in cuius ex-

5o tremo d fixus erat clauiculus g h. adrefiosangulos extrafuperficiemreguU c d. in claniculo foramen
erat in quoregulaparua e f mouebatur coniunt7acumcuneoincanalipofito,esloigiturcaputregul£par
tm k. fimouebis cuneumper canalem aut ad a. autad b. fimul cum regula e f. femper e perlineam
retiam mouebitur, & linea e f in clauiculi foramine ingredietur , & egredietur . & retia media reguU e
f. fuo motumouebitur tperforamen clauiculiobferuabitur ergo ecceffum e k. reguU e f. femperidem
& einfdem longitudinisfere. quarefi in k apponetur aliquid quod defcribere aut fignarepofiitplanumfnb-
ietlumreguUparuamotudefcribeturflexa qu<edam linea ut l m n. quamT<{icomedes primam Conchoiden
uocat.&interualluminter e & k. magnitudinemregul£appellat,punfiumuero d. polum.inflexailla
lineatresproprietatesinueniri:quarumunaeslquodlineaflexa l m n. quo plusproducitur,ebminusdi-
ftataretla a b. ut uidetur nota c. plus diflare ab a b. quamnotam n. & n. plufquam m. &de-

tfo nique m. plufquam l. quodaperte uidebis ,fi anotis e n m l. cadant perpendicularesin a b. fe-

jLjI cunda

IO

:o

178 L 1 B E H.

cunda proprietas cfl : Quodfi inter regulam a b. &flexam lineam ducetur linea , illa tandem flexam feca-
bit. Ejio ergo reguia a b. polus c. atque in interuaiio d e. defcribatur flexa,quxconchoides dicitur . &
inter hanc & rcgulam a b. ducatur retla f g b. dico f g b. flexam lineam fecaturam. fit f g h.
xque diflans iinex a b. autnonfit.pofttoergo priiisquodftt&fiat,Htftcutfehabet d g. ad g c. ita
fehabcat d e. adalinm,puta k. & conffituto centro c. interuallo k. fecet circnnferentiam defcripta
in f. atque iungatur c f. qux fecet ab in l. erit ergo utflcut d g. fe habet ad g c. itafe habent l
f. ad f c. Sedficut efl d g. ad g c. ttafe habebat d e. ad k. idefl ad c f. ergo d e. inuenietur
aqualisipft l f. quod fieri non potesl , ita enim pars equaiis toti ejfet , quod manifeftum fit produtla linea
c f. donecfccetftexamiineamper e in 0. quoniam l f 0. rctla xqualis es~i ipft de ex diffinitione con-
choidis. I\eliquum igitur esi, quod recla f g h. fecctflexam lincam modo ad eafdem partcs ducatur. Ve-
rutn xqitediflet linca iila, qux mter a b. & flcxamproducetur ,&fttea mg n, ducalurq;per g. xque-
dijians f g. reguix a b. ergo f g. concurret cum flcxa , & ideo multo magis concurret m n. Cum
ergo huiufmodiproprietatcs organo coUetlxfuerint,ufus eius adpropofttu oftedendus erit modo tertia proprie
tas adducatnr,qitx esl huiufmodi, I{effa a b.&primaflexa concboides cum defcripta iila nunquam con-
currcnt , etiamfiininfinitumprotrahantur,hocfhcilcinnotefcet,fiadformamorgani attendatur , quoniam in
eademformalineamediaregulx e f. in dcfcribenda ftexa fecat femper lineam a b. in e. quofitutnota
k. nunquampernenietad a b. iicet ad eam continenter accedat ,per primam prxdittam propnetatem.
Hoc J^uomedis affumptum utile eyi demonftrationi fequenti . Si anguius fiet ad reclamquxalterapar-
te in infinitum tendat , & fi a puntlo extra dato ducatnr linea,qux circa eundem angulum fecet duas
retlas , cuins retlx linex particuia inter duas , qux retlum continent datum angulum , equaiis fit da~
t£ lincx. quod hoc modo fkcies . Efio data linea a b. ex parte b, infinita ffnpra quam datus an—
gnlus b a g. nota extra fit c. retla autem data ftc d. ab c, ad a b. dncatnr perpendicula-
ris c e. cui addatur e f. xqualis ipft d. <&■ ex organo a polo c. & interuaiio e f, ad regulam a
b defcribatur linea ftexa conchoides prima . Ergoexfecunda proprietate a g, primx conchoidis produ-
tlacoincidetcumconchoidi f g. coincidet ergo in g, &lbiea c g, produtla,fecabit a b. inh. aio li-
neam g h. effe xqitalem ipfi d. quod inde patet, quoniam ex conchoidis primx diffinitione , g b, eft x-
qiialisipft e f, fed ex prxfumpto e f efl xqualis ipft d. ergoex communi fententia qux xqualia tertio,
aqualiainuicemdicuntur,ret7a g b,efl xqualisipfi d. propofttum ergo habemus. Ex^comede igitur dux
rnedix comparabties hoc modo inuenientur . Sintdnxretix a b, & b c, ad angulos reclos pofitx , inter
quascomparabilesduasmediasinuenireoporteat-.perficiaturparailelogrammum a b c d. fecetur utra- 5°
queinditaspartes, c d,qnidem in e. d a. ueroin f. coniungaturq; b e, <&• tranfeat ufque ad a d.
produtlam in puntlum g. fed in linea a d. cadat ad retlos angulos linea f h. &producatur a b. qux
fit xquaiis ipft c e. & iungatur g h. cui xqne diflet, a i. ita ut angulus k a i, fit xqualis angulo
f g h. &exprxcedentiaffumptoducaturretla g i k. quxfecet a i.^irt i. & d a. in parte a.pro-
dutlafnpra k. ita ut. i k. fit xqualis ipfi. a h. & iuntla k b, producatur in l, donec cadat in d c.
produtlum. Dico iam quodficutfe habet a b. ad a k. ita a k. ad l c. &l c. ad c b. quoniam
c d. eft in duas partes diuifain e. & buic apponitnr k a. ergo ex eadem fexta fecundi elementoritm,
quodeflfub d k a. cum eo, quod fit ex a f xqualeeslilli,quodfit e x f k. Apponatur communc, qitod
efi inter f h. ergo quod eil fub d k a cum eo, quodfit ex a f &ex f b. boc efl cum eo , quod fit ex
a g. xquale eslilii, quod fit ex k /. &exfb. idefl iili , quod fit ex k h. ■& quoniam ficnti fehabet 4°
l c, ad c d. itafe habet d a. ad a k. fed c e. efl dimidium ipfius c d. & a g. eslduplaipfi d a.
quoniam ex quartafexti elementorum utfe babet a b. ad d e. itafe habet g a. ad a d. ex fuppoft-
tis b a, efi dupla ipft d e. ergo g a. esi dupla ipfi a d. fequctur ergo , ut ficuti l c. fe habet ad c e.
ita g a. ad a k. ex xquali & permutata proportione,ex uigeftma tertia quinti elementorum.fed ut g a.
ad a k. ita h i. ad 1 k. exfecundafexti elementorum. quoniam exfubieclis g h. & a i. funt xqui-
dislantes, & ex decima otlaua quinti elementorum componendo fequitur , quod ficut fe habet l e ad c e,
itafe habeat h k. ad k /. fedpoftta eft i k. xqualis c e. quoniam i k. eft xqualis ipft a b. & a h. ipft
c e. ergo e l. eft xqualts ipfi b k. & confequenter xquale efiiilud, quod fit e x l e, illiquod fit,ex h
k. & quod fit ex l e, xquale cft ilii, quodfitfub d l c. cnm eo quod fit ex c e, per fextam fecundi ele-
mentorum. Ei autem quod es~i ex h k. demonftratwn eli xquale effe id, quodfitfub d k a . cum eo,qttod f o
ex a h. Quorumid,quod eftex c e, xquale eftei, quod ex a h. jLequaiis nanque pofttaesi a h. ipfi
c e. Sed ex communifententia, ft ab xqualibus auferantur xqualia, xqualiafunt reliqua, igitur quodfitfnb
d l c,xqualeeftei,quodfitfub d k a atqui per decimam quartam fexti xqualium , & xquiangulorum pa-
raHclogrammornm lateramutua fe proportione confequuntur . ergo ut ipfa l d. ad d k. & k a. ad c l.
veru ut d l. ad d k. ct a b ad a k & l c . ad c b.&utigitura b, adak.& a k. ad lc. & ipfa l c,ad c b.
Duabus igitur datis reclis lineis a b. & b c. medix dux inuentx funt comparabiles , & refbondentes a k.
& i c. quodfacere propofttum fuit. Cxterummodi alufunt antiquorum inueniendt duasmedias compara-
biles, quos ne moleftusfim, omittam, prxfcrtim cttm eos in commentarus jlrchimedis uidere poffis , & a Ver
nero diligenter expiicati ftnt. nam Vhiioponus, Dion Bii^antius, Diocies,Tappus in mechanicis, Torus , &
Menechmtts de us multa dixere . Veniam ignur ad id > quod quinto iibro poUicitHsfum , & modum ponam, 60

quo

*c F J.

179

quofolida condtiplicari, & multiplicaripofiint, ut ufus organorum ac demonfirationu nobisfhcile innotefcat.
jlc primum ad dattmfolidumfub data proportione aliud conflituere dcmonslrabo . Eslo igitur propofttum
folidum a, uolo aliud folidum consiituere , qnod cumprsdiilo eam habeat proportionem , quam babet li-
nea b, ad lineam c. furnatur igitur linea. squalis alicuilateri ex his,qu& habet folidum c, & efto illa

Demonflratio Eratojlhenis.

Cubus.

10

■3

S

tt;

%o

40

*o

i, &quamrationembabet b, ad c, eandemhabcat d, ad e, fttie dupla ,fiuetrip!ex ,/iue a!io modo
adipfam campxtetw,-, & iitxtaprxcedentium aliquam demonflrationum inter re£tx.s d, & e, duaimtenian-
tur medi* comparabdes, &ftntilla f, & g, itaut d, & f, g, & e, ftnt continua proportione inuicem
refpondentes. in ie ex alhjuarccJa aquali ipfi f, per uigefimam fiptimam libri undecimifiat folidum,quod
€0 fit b,funile,&- fimditer pofttum folido a, quoniam per tngefvmam tertiam eiufdem,fi quatuor linex eruntpror

JLA a fortione

i8o

l 1 B E ^

portione interfe comparatx, ficutfe habet prima ad quartam, ita foliditm quodfita prima fmilc efl illi, tjux
jit a fecimda, & fimiliter defcriptum.ighur ratio folidi a, adfimilefolidumh, eil,ut d, ad c, exfubie*
clione autern d, ad c, comparatur ut b, ad o, Vropofito igifurfolido a, fub data ratione ipftus b, ad c,
(onjlrutfumefljimilefolidum h, quodfhceremensfuerat, AmpUusfi cubumfolido quadrangulari x-

Inftrumentum TJkomedis.

Vemollratio ter
ti£ proprietatis ,
& ajjumptionis
T^comedis,

10

zo

3°

40

5°

qualeconficereuelimus,hocmodoagendumeft. Sitpropofitum parallelipedum a b c d, cuius latitudo
a b, altitudo b c, longitudo c d, oportctcubum AqualemdU conftituere . imeniatur per ultimam fecundi
Ixtusquadratumplani a b c, ideft linea recla , cuius quadratum xquum ftt plano a b c, qu£ Uneafit e,
& iuxtaaliquem exfupradiclismodismueniaiiturdu^meduecomparabilesinter e, & c d. &fmtiUef. 60

7^ O "^l V -S. 281

& g. jtioeubumfaclumexlinea f. foresqualem propofito folido a b ed. nam ex corollario. ro./mi
quadratumex f. ad qmdratum ex e fatlum fe habet uti c d. adf. & quoniamex ^.undecimi folida pa-
rallelipeda,quorumbafesaltitudinibusmutuacomparationere^ondent,iequaliafunt , ideo confequens efl,
utcubusex f.fit&qualisfokdoparaMipedo a b c i, &itanoftrapatefintentio. Hinc quoque colligitur
quod abfque difficultatelateribus conftantem columnampoffumus in cubum transferre , nam parallelipedum

Secunda proprietas line&ftex$.

IP

10

quod habet pro baft quadratum £quale baft columnx lateribus conslantis, ejr eidem columnx squalem alti-
tudinem,£quale efl eidem columna. Hoc quoque loco effet uagandum,& oftendendum qua ratione diuerforum
generum figurs mutuo conuertantur , & quomodo e&dem duplictntur, & triplicentur , atque etiam multipli-
centur.fed longum hoc nimium effet , quare ad mathematicos remittamftudiofos , & ipfe ad Vitr. accedam.

3° Cvm haecfinttammagnis doctnnarum iucunditatibus animaduerfa , & cogamur naturaliter in-
uentionibusfingularumrerum confiderantes eflfectus moueri: multas res attendens,admiror etiatn
Democriti de rerum natura uolumina, & eius commentarium, quod infcribitur chirotoniton , in quo
etiamutebaturannulo,fignansca:raex miltoqua: eflet expertus.

Chirotoniton. Commentarium eft feleclarum comprobatarumq; rerum . Tlinius chirocineta uocat. Her~
molaus etiam legeret c&rocinauon , quafi ex cs,ra , & imagine exemplari, nam cinnauon imaginem dicitfi-
gnificari, quamftatuarij ante oculos tenent. ita Democritus in asrapingebat exprimenta , ut ea ante oculos
tenens memoris. commendaret . unde hoc quoque innuit Vitr. cum dicat , | in quo etiam utebatur annulofi-
gnans cxra ex milto | miltongrsece , miniumfignificat, ut dixi.

Ergo eorum uirorum cogitata , non folum ad mores corrigendos , fed etiam ad omnium utilita-

4° tem perpetuo funt prarparata.Athletarum autc nobilitates breui fpatio cum fuis corporibus fenefcunt.
Itaque nequc cum maxime funt florentes, neque pofteritate , neque inftitutis hi , quemadmodum fa-
pientum cogitata, hominum uita: prodefTe pofTunt . Cum uero neque moribus, neque inftitutis fcri-
ptorum prxftantibu s tribuantur honores, ipfe autem per fe mentes aeris altiora profpicientes memo
riarum gradibus ad ccelum elata: , aruo immortali non modo fentcntias , fed etiam figuras eorum po-
fteris cogunteflenotas. Itaque quiliterarumiucunditatibusinftru&as habent mentes, non poflunt
noninfuispe&oribusdedicatumhabere, ficutiDeorum, fic & Ennij Poeta:fimulachrum . Accijau-
temcarminibus, qui ftudioie deleftantur, nonmodo verborum uirtutes,fed etiamfiguram eius
uidentur fecum habere praefentem . Itcm plures poft noftram memoriam nafcentes cum Lucretio
uidebuntur , uclut coram , de rerum natura difputare : de arte uero Rhetorica cum Cicerone . Multi

5° pofterorumcum Varrone conferent fermonemdelingualatina. Nonminusetiam plures Philologi
cum Grjecorum fapientibus multa deliberantes fecretos cum his uidehuntur habere fermones ,& ad
fummam fapientium fcriptorum fententia: corporibus abfentibus uetuftate florentes , cum infunt in-
ter confilia, & difputationes maiores habent,quam praefentium funt authoritates omnes. Itaque Csefar
his authoribus frctus fenfibus eorum adhibitis & confilijs , ea volumina confcripfi , & prioribus fepte
de xdificijs, oftauo de aquis , in hoc de Gnomonicis rationibns quemadmodum e£ radijs folis in mii
do funt per umbram gnomonis inuente, quibusq; rationibus dilatentur , aut contrahantur explicabo.

Certe ego haclenns proamium effe putarem , quoniam idem fenfusper omnes eiuspartes confyici potesl .
Scdhoc parum refert,

tfo

J.A $

De

IO

zo

z8i L 1 B E H.

T>e Gnomonicis rationibus ex radijs Solis per umbram inuen-
tis, & mundo , atque planetis. Cap. II 1 1.

A autem funt diuinamentecomparata,habentq; admirationem magnam confideranti«
bus,quod umbra gnomonis sequino&ialis alia magnitudine eft Athenis,alia Alexan-
dria:jaliaRom2,noneadem Placentia;, canerisq; orbis terrarumlocis. Itaque longe
aliterdiftant defcriptiones horologiorum locorum mutationibus. Vmbrarum enim
sequino&ialiummagnitudinibus defignanturanalemmatorum form«e,exquibuspcrficiuntur ad ra-
tioncm locorum, & umbra' gnomonum,horarum defcriptioncs.

Mirabilis efl ea, qux hoc loco de rcbus \Aflrononitcis dotirma traditur a Vitrmtio,fed admiranda magis cji
breuitas , ideofiimma cum diligentia , & animi fagacitate confideranda funt ea , qux boc volttminc pertra-
clantur, in quo breuiffime , qu& ab alijs multis uoluminibus uix explicantur, &facillime cxiguntur. l^e igi-
tur confundamur, ponam ego ordine fmgula fecundum Vitr. verba, qux non uerba,fedfcntenti<£ potius iudi-
candxfunt . ^Agit ergo i n hoc uolumine de ratione horologiorum , quxfolis radijs , & umbrarumprodutlio-
nibus defcribuntur. Qupniam uero umbra non cfl nifi ubi luminofum corptisfit , a quo radij emiffi ab opaco
impediuntur corpore , ideo de corporibus caltftibus agit , e quibw radij emittuntur . Et hac occafione cali
motionem ampletlitur, figuram quoque, & menfuram totius. Inducit hoc negotium hoc modo, quod uidentcs
nos diem nocliparem, qnod tcmpus xquinotlmm tiocatur, Martio , & Septembri menfe mediofere aduenient,
omnibus,prxter ijs , quifub dquinocliali, & us quifub axefunt , quoniam illisfempcr , ijs nunquam esl <equi-
n otlium. Videntes inqnam huiufmodi noclium , & dierum <equabilitatem , confiderantesq; meridianam um-
bram diuerfis orbis regionibus uario , ac diuerfo modo rejpondere xdifiaorum , arborum,& aliarii rerum ere-
tJarim altttudinibus, nam nonnullis in locis pars , alijs maior , alijs minor umbra meridiana s.quinotlialh ui-
detur, magnam fumimus admirationis occafionem. inde naturali impetu , & appetitu ad inuesligationem Lvi-
ius rei diuerfitatis ferimur. Cumq; uideamus umbrarumdiuerfitatemnonpoffe aliunde itenire ,nifi ab ipft
Solis altitudine, cum Sol eo tempore alibi altior, alibi prcfftor efl, aggredimurad conftderationem curfus So-
lis : itaque quod in caslo efficere non poffumus , id in terra lineamentu , &figuris defignamus , ratione totius
ad unguemferuantes . Qui uero fubtilius , & melius eas defcriptiones imenerit , is ingenio prope diuino efle
futandus eft. jLtquehoc eft ,quod hatlenus aVitr.diclum eji.nam alia umbra meridiana alibi tcmpore *
aquinoclij cognofcitur,& ex hac diucrfttate umbrarum fiunt analemmata . Quid ucro fit analemma decla-
rat hoc modo.

Analcmmaeftratio conquifita Soliscurfu,&umbrarcrcfcentis, abrums obferuationeinucnti, c
qua per rationes Architectonicas circiniq; defcriptiones cft inuentus effcdus in mundo.

jlnmim ueteres a bruma incipiebant, nonmdli hibcrnumfolflitium uocant, quod cfl a mcdiofere Decembri
menfe. animaduerterunt in meridie\ brum<e umbram effe longtorem,quam in reliquo tempore meridiano : idco
colligebant tunc temporis folem minus effefupra hori^pnta. Defcribentes igitur tn plano circulos, & crigentes
gnomones , lineas a dcfcriptis circnlis ducebant ad acumcn gnomonum ,&eas lineas producentcs adjitbic-
ftam lineam, tanquam adplanum, comparabant umbrarum longitudines gnomonum altitudinibus , atque ita
fingulis diebus meridianam Solis altitudinem fumentes, confpiciebant a britmx tempore Solem quotidie magis
in meridiefupra hori^pnta confurgere , & ita mnbras meridianas colligentes , in plano defcriptiones fkcie-
bant,oslendendointcrris calieffetlus . Hanc dcfignationem uocabant analemma , quod efl tanquam pr<e-
fcriptio curftts Solis fecundum diuerfas orbis rcgiones . Quoniam uero in analemmatis finitione Vitr. dixit
fuiffc inuentum casli effctlum in mundo, ideo declarat hoc loco quidfit mundus, inquiens.

Mvndvs autem cft omniumnaturx rerumconceptiofumma, ccelumqjljderibusconformatum.

Duo mundus ampleLlitur ; calum,& quodfnb calo continetur. T^ecefie efl in tnnndi finitionc calum col-
locare, quoniam in calo luccntia corpora pomtntur, quorum radij effe&us fkciitnt in mundo . Mundns ergo
eft maximus, & fnmmus rerum conceptns, qnoniam perfetlum corpus eft . nam perfcCium esl, cr.i nihd deeft,
& cui nihil addipotcft. Mnndo igitur, qnoniam ex tota materia conftat , cr omnia completlitur , principio,
medio, crfine tcrminatnr, continet, & non continctur, perfecli nomen conuenit , quod illi tribuit Vitru. cv.m 5 o
dicat, l conceptiofumma. \ namfi fnmmmn cft, extra ipfum nihil cfl. in ipfo omnia concipinntur . Mundus
ergo maximus efl omnium natnrarmn rerum agentiv.m , Jiuc patientium complexus , ttnde elemcnta , & qux
ex elementisfinnt, fiue abfoluta, fiue impi lfctla fomaJint;calos quoque in quibus agendi ttis incsl , in mun-
do contineri neceffe efl. h<e autem naturx omnes contigitic funt, ut omnis eorum uirtus a calcftibus formis diri-
gatur,& effingatur. Vitr. calitm appellatfyderibus conformatum, quare de calo tratlat.

Id uoluiturcontincntcrcircum terram,atquc mare, peraxiscardinesextremos.

Trwrem mundi finitionis partem omittit Vitr. quoniam ad ncgocium non pertinct . alteram uero maxime
neccjfariam fnmit. paticis ucro uerbis multa complctlitur , qunc nos ordine explicabimus . Caltim igitttr mo-
ueritfenfui patet,nam corpora caleflia locirm mut.ire confpiciuntur , quoniam modo nidentur hocmodo alio in
loco. Qi±od mro continenttr , at fme cejjatione moueatur,itcm apparet. Qupddemumin orbem moueatur 60

circA

40

10

20

7^ 0 7^ V S. 285

circamare, &terram , & motus fiat per axis cardines extremos, multis rationibus comprobatur . Tfamfi
calum omnia completlitur, omnem occupat locum, omne Jpatium terminat, fi alio modo, qttdm in orbem mo~
ueretur, certe aittjpatium, aut inane extra fe relinqucret, qttoda ratione esl alienum . Trxterea multafunt,
per qua cognofcimus calum in orbemferri , &• quodfimili figttrafux motioni conflet , quorumplenafunt uo-
lumina,& experimentaqttotidie fiunt ir.flntmentis , & quoniam continuam motionem cernimtvs inpanem
unam, ideofirmijsimafigna duo imaginamur oppoftta , continua linea coniuntla, per qux uoluatur cahtm, &
puncla illa cardiv.es uocamus, quoniam u's tanquam cardinibus ccelum inniti, &per eosuohd nidetur. lineam
uero illam axem nominamus. citius extrema fttnt cardines ipfi , qui & poli dicuntur . Cxterum quicquid nos
defignis, lineis, circulisq; in calo dicimus , id adeuidentiortm declarationis modum dicerefolemm , natura
enim in calo nonfunt, quodperperam nonnulli putant.

Nanqv e in his locis natuialis poteftas ita Architeftata eft , collocauitq; cardines tanquam centra,
unumaterra, &amari in fummomurdo, acpoft ipfasftellasfeptentiionum.Alterumtranscontra
fub terra in meridianis partibus > ibiq; circum eoscardines orbiculos, tanquam circumcentra,utin
torno perfecit, qui grarce v^t>, nominantur, per quos peruolitat fempiterno ccelum.Ita media terra cii
mari, centri loco naturalitcr eft collocata.

Duofunt cardir.es, & poli, qui in mundoper diametrum opponuntur , fed quod alter femper fublimis, alter
deprejfusfit, non efl abfchtte uerum, nifi ratione,& rejpetlu habitantittm. ideo velfic intelligtndum esl, quod
ait Fitr . iselfi bcc non dicit , ut ex eius uerbis apparet,cum dicat , naturalem poteslatem ita jlrchitetlatam
ejfe in bis locis , & collocauiffe cardines tanquam centra alteru m in fummo mundo , alterum fub terra : nos
tamen ita intelligere debemus ; nam qui in mtdio orbefunt ab utroque polo pariter diflantes , neutrv.m habent
fublimiorem, fed utrimque ad labrum hori^ontis coUocatum . K[on minus qui ultra medium incolunt poLum,
ab lila partefubl imem habent , & a noflra , qui citra medium incolimus deprejfum , & nofier cardo iiiis me~
ridianus eft, quemadmodum eorum nobis meridianus efl . Ergofitus huiufmodi ratione , & refpctlu non ab-
fohtte intelligendus efl , narn ut Vitr. ait, ttrra , & mare in mcdio centri lcco natvraliter collocatur , quare
fequitur , ut aliquibus regionibus polus extcllatur , nonnullis deprimatur , & alijs teqvabiliter in hori^ontis
labro uterque collocetur . Quod autem terrafit in medio ut centrum, patet ex eo, quod omnium aslroncmo-
rum confenfu quacunqueparte fit homo, femper eius fimtor ac teminator dimidium cahtmpartitnr . organa
etiam quibus utimur , nobis xque inferuiur.t,ac fi in centro ejftmus ccUocati.parilas dierum arguit terram in
medio collocari, r> multa alia, qu& ab as~lronomis,& mathematicis fubtilflimS colliguntur . Velociff.mus

30 autem calimotuscx curfu Solis, & Lun£,reliquorv.mq; fyderum aperte deprchenditur .

H 1 s natura difpofitis ita uti Septentrionali parte a terra excelfius habeat altitudine centrum , in
Meridiana autem parte inferioribus locis fubieftum ea terra obfcuretur , tunc etiam per mediu tranf-
uerfa,& inclinata in meridiem circulidelatazonaduodccim figniseftconformata, qtis eorum fpecies
ftellis difpofitis, duodecim partibus peraquatis, exprimit deoiftam a natura figurationem.

Cum multa breuiter explicare velit Vitr.fubobfcurus efl , quare dilucidius ab his me expediam . Cum ui-
dercnt antiqui certam &xontinentem cali motionem ab oriente in occafum , duos cardines, & axem certis in
locts inuenerunt. cum uero motnm Sclis annuum perfpcxiffent, uidiffentq; Solem modo in una, modo in altera
hori^ontis parte oriri,& in meridie quandoq;v.ertici ncflromagis imminere,& interim deprejfiorem ejfe,
diesq;, & ncttes mqmbiliter uariare , uiam Solis inuenerunt , per quam Sol quotidiano curfu permeando,om-

40 nem illam mutationcm fubietlamfenfui fiiccre folet . 7<[on minus animaduertentes al.orumplanetarum cur-
fum infequi Solis iter , Jed non itaftmper tquabrfiterab eo abejfe , ui<e Solis & reliquorum errantium fyderii
nomen dedere, atque eam ?onam appellarunt , nam qucmadmcdum %ona cingcndo non folum circv.mflecii-
tur,fed latitudinem qv.andam habet, ita errantium v.ia lata & circularis ejfeffa c[i, ex unaparte in unum,ex
alia in altervm polorum i>.clinare,& orbem uniuerfnm circumpletli. In ea etiam cognouere aliquasjiellarum
figurattones, & quafi focietates , unde figmrum nomen inuentum efl. & quoniam duodecimfunt depreherfs
huiv.fmodi imagines, ideo dncdecim figna, qu£ Vitr.duodecimptrxquatispartibustribuit, quoniam triginta.
gradibus finguU conflant, ejfe dixere : Tlanetarum uia -zodiacus uelfignifer afignis efl nominata. Via uero
Solis ecliptica dicla eft, quoniam in ipfa Sole & Luna consiitutis certis inpartibus defi tlus , qui edipfis di~
citur, eorum fyderum fieri Solet . Habet uero latitudinemfignifer , quoniam errantium citrfus id exigit , &

5 o quemadmodum circitlus omr.is imaginatione conflare dicitur partibus. 3 60. qtt&gradus uocantur,ita etiam
figniferi ambitus eandem partium diuifwnem habereputatur, infigniferi latitudine media efl uia Solis,fed li—
nex extremxftgniferi latitudinis ab ecliptica diilant utr.nqtte fex gradus , ita ut uninerfa figniferi latitudo
conftet duodenis partibus, ultra qitas errantiafydera pcrmeare non folent ,licct Venertm,& Martem ob
amplitudiuem epicyclorum quandoque exire cognouerint aflrorum contemplatores,fed idperraro fierifolet,
qu£ resforte occafionem fkbuU Martis, & Veneris dedifje dicitur . Signifer etiam uocatur obhquus circu-
lus, quia non xqualiter fccundtimfuas partes afcendit , & defcendit, & quoniam non xque omnibusfuispar—
tibus apolis abesl, & demum,quia reliquos circulosnon adretlos angulos abfcindit . SedquodVitnt.ait.
\ His natura dijpojitis , | hoc certe non natura conflat ,fed horizpntis ratione,& refpetlu qiiodam,(ut dix -
mus , )quanquam natura calum in his puntlis, & cardimbus firmetnr \ %ona dttodecimfignis ccnformata.\

60 Huius ■zonaproprietatesfunt h.e . primum efl lata, pofiea inclinata , inde duodecim fignis confa mata, licet

autera

»84 L 1 B E II

autcm natura iUxftcllx conflant, obferuatores tamen ita eas dinifere. Duodecim igiturftgna duodecim menfi*
biis tnbuuntirr , quodlibet triginta gradus occupat, ideo annus, 3 60, diebus conJtat,cjr eo ampluts, quo mo-
tn obliquo Sotprxterit in ucrfatione contrarvjmotus, ut infia declarabo .

Itaqve luccntiacum mundo, relicjuoc];lvdcrum ornatucircum tcrram,marcc'];peruolantia,cur
fusnerficiunt ad cceli rotunditatem ,'omnia autcm uifitata , & uifitata temporum ncccfsitudine
funtconftituta, ex quibusfcxfigna numeio lupratcrram camccelo peruagantur: cxtera fub tcrram
fubcuntiaabeiusumbra obfcurantur . Sexautem exhis fcmper fupra tcrram nituntur, quanta pars
enim nouilsimi figni dcprefsionc coacta ucrfatione fubiens fub tcrram occultatur, tantundcm eius
contraria: uerfationisnecefsitate fuppreffa, rotationecircumactatransex locisnon patcntibus.&ob- IO
fcuris cgreditur ad lucem. Nanquc uis una,&necelsitas utrunque fimul oticntcm,& occidcn-
tcm perficit.

Duofunt ccelomm motus experimento cogniti, alter qito ab ortu in occafum fcnmtur , qnemadmodu quo-
tidiana uerfatione Solem, & SteUas oriri,ad mediitm confurgere, cjrper occafum rnrfusfub terra media ad or
tv.fcrri uidemtts,qui motus primus,et diurnus nommatur.fupra ipfum uero nibil est,quodfit fenfibus fitbietlu,
Jpatio autem horarum uigintiquatuor uniuerfum orbem ambit, diemq; naturalcm conflitmt. De boc motu tie-
lociffimo bailenus loquutus csl Vitr. dixitq;per eumfcxfignafemperfupra, fex ttero infra horijontemferri,
qv.od cjr ucrum efl, nam in quocunque hori-^onte fts,fempcr dimidium fignifm fupra terram habes , cjr dimt—
dittm infra. cumq;fi<zniferfit unus e maioribus fphxrx circulis, & duodccimfignisfit conformatus , equibus
fex dimidium cius circuli occitpant,neccJJ'arioJcmperfupra terram fex figna crur.t,fcx ucro infra delitefcunt,
&quantum ex uno oritttr , tantumex attcro deprimitur fub occafum . Mtcr mottis cfl dcquo infraratioct*
natnr Vitr.htmc in modum.

Ea autcm figna cuin fint numero duodecim, partcsq; duodccimas fingula pofy.dcant mundi,ucr-
fcnturq; ab oricntein occidentem contincnter, tuncpereafigna contrariocurfu Luna,Stella Mer-
curij, Veneris.ipfeSol, itemq; Martis, Iouis,& Satuini ,ut pcr graduum aiccnfioncm pcrcurrcntes
alius alia circuitionis magnitudine ab occidentc in oricntcm in mundo peruagamur.

Declaranda funt hxc, qux breuijfme a Vitr.ponuntur . ji.it enimfigna effe duodecim, cj-fingula occupa-
re duodecitnam catipartem , & omnia ab ortuin occafum ferri , & planetas contrario motu per ea flgnU
fcandcntes ab occafu in ortum moucri, cjr dcmum diffcrentes efjc eorum circuitiones . Trimnm igititr fi-
gna duodena funt, quorum nomina hxc habentur, jlries,Taurus, Gemini,Qancer, Leo,Virgo, Libra,Scorptus,
Sagittartns,Caper,jLquarms,Tifces. J^iimerantur Jigna abeofcgmento ,quodcciipttcafacitin eqnino- >
cliali , nam cum circulo neque principiumfit, neque finis uUusnatura babeatur,rationi confentaneitm esl,
ut initium ab ea parte fumatur, qux communis eji ortui , cjr occafui locornm onininm , cjr in qua cum fit Sot,
arcits dieimaior fieri incipit arcu noclis. Signorumnomina fumpta fnnt ab anirnati , ant re aliqita, quatenns
Solfub ea figna fubiens, efficit in hxc inferiora affettiones fimites ijs animalibns , ucl rcbus, a quibus nomina
iUis impofitafunt. jLries cornibus duobus defignantitr hoc modo V , Taurus etiamfimiliter duo cornua re-
fert cj y Gemini duo iuncli traclus cxprimunt U . Caslora , & Toliucem dicunt effe . Cancer oppofitis
ociilis,cjrprominentibusdcfcribititr <%> , Leocaudapatet Q, virgo ex fibitla ueflis nP , Ltbra Jita for-
mainnotefcit s±, quemadrnodum Scorptus articulo m, & Sagitt artus teto ■$-. Caper ucro genuaUi-
gatumhabct ~}o. jtqttarius fluxit oflenditur «s;. Ttfccs dorfofe commum nincttlo tcnent X* H£c ^e
fignis, eorumq;numero, nomimbus, & caratlertbws dttlafint. Qupd ncro fingula duodccimam cozli partcm 4°
occupent,uideturex eo, quodtriginta dierum fpatio Sot uni figno uidetur fubtfci , quafi triginta partibm fi-
gnitm conflet,quas gradusnoflri appeUant, quoniamper caspartes, tanquam per gradus afccndttSol,^
defcendit, unde etiam VitruJixit \vt per graduum afcenfionem pcrcurrentes.\ Signiferergo es~l partium
360. quoniam fi ducts 30. in 12. colltgcs 360. qninitmcrus ob maximam diuidcndi commodttatcm
ajfumptws esl, ac parum afumma dierumtotim anni unlctur abeffe. Commoditas item numcrt fexagenarij
effecit,utis numerus caperetur. nam 60. habct dimidium,tertiam,quartam, quintam , Cj-fextam parttm,
&circulusomnis fiicilc infexpartes diuiditur , quoniameadem dtdnclione c'trcini,qua circuius ditiiditur,
eadem inquam inflcx partes dtuiditur . ideo circinnm noflri fcxtam uocarefotent . Cxtcrutn tertia , & quar-
ta conclufio crat,omncs planetas per ea figna uagantes ab occafit in ortnm )noueri,cJr id facere contrario
curfu. Hxc longo ujit, cjr expcrientia cognita fitnt ,nam qncnadmodum continuam ucrfationcm abortuin 5°
occafumexperimento cognofcimus, qux omnibus orbibus comunis efl,& iuxta ordincm tUiim nonfolitm ca~
kflcs orbes ,fedctiam elementa,qux rariora fitnt, in orbem feruntur,ita &fecunda,aduerfaq; moito perjpe-
ila efr, dum rerum indagatores obfernarunt ortus,& occafus ftcllariim, cjr Solis motiones . J\am ttidcrunt
Solem cjrfydera in orbe meridiano modo fitblimia, modo deprejfa, intertm in una, interim in alia parte orien-
tia, & cadcntia, ttnde axcs alios, cardinesq; & motus excogitarunt . Videntcs etiam fteUas orbibus hxren-
tes, quas infixas dicunt, eodemjemper mterfejpatto diftantes, & unam atque atteram , qux lucentior,& ma
ior ejfet, objeruantes, ex ea coUegcruntfeptem errantiafyderafuccefiione qnadam in orientem ferri , cjr pro-
ccdentc tempore eandcm hxrentcm SlcUam quafi comttantia ccrnentes, ab eaq; dtgredientia , itermn cum ea
iitngi, idq; in Luna, quxproxima terris, & quam citijfima efl, prxcipue obferttantes,fecundum motum inue-
nere, & etiam mctitifunt . Inuenere inquatn cx unica obferuatione,metiti autemfunt ex plnribus,nam ob~ 69

fcritantes

IO

lo

H, 0 VT. V S. 28?

firuantes Lunamratione alicuius JieUx fjx<e modocum ea , modo ab ea , interim ante eam ferri , contrariam
motionem cognouere,fepius autem idobfcruantes,etiammotum Lurne metitifunt . Vadequintaconclufio,
tninifefla efl, quam Vitr. ponit , dum dicit £ alius alia circuitionis magnitudine ab occidente ad orientcm in
numdoperuagantur . \ Toslea cuiufque motus examinat,inquiens.

Lvna dieo(5tauo,&uigclimo,&ampIiuscirciterhora,CQeIicircuirioncmpercurrcns,exquo cce-
peric figno ire,ad id fignum reuertendo perficit lunarem menfem. Sol autem figni fpatium , quod cft
duodecima pars mundimenfe uertcnte uadenstran(it,itaduodecim menfibus duodecim fignorum
interualla peruagandocum reditadidfignum undecceperit, perficit fpatium uertentis anni. exeo
quem eirculum Luna terdecies in duodccim menfibus percurrit,eum Sol cifdem mcnfibus femel
permetitur.

Solannum,Luna menfem,primusmotus diem'facit. Quaremotus huiufmodi funt diligenter examinandi.
Toflquamigtturofienfumefiin motibus cceleftibus effe diuerfitatem , quatenus ad eorum motuttm terminos
Jpet7at,nunc oflenditur etiamineffediuerfitatemeorum, quatenus ad celeritxtem , & tarditatem pertinet.
Quaretemporisinterualla metitur , quibus tmitmquodq; fyderumintegram uerfationem circum cccli ambitum
jkcit . T^ps ut hac fkcilius inteiligantur , quadam examinabimus non indignafcitu , ex quibus ordo , nume-
rHS,pofttio,&motus orbium caleflium, &fyderum dignofcentur . Cceleflis natura corporata , & fumma
080 continet ccelos feparatos , contiguos , & idem centrum cum mundo habentes , extra qttos nulhts eH mo -
tus,nifiimaginatione efficlus,utmultay qum nobisin bis orbibus apparent , aliquo modo feruemus. Septem
orbeserrantibusfeptemconceduntur, citimaterris Luna efl,fummus, & remotiffimus efl Saturnus ,reliqui
fuoordinecoUocantur,Htdicemus.Carac7ercs,quibttsdefcribuntitrfuntbi, ~y Satumus. %. Ltppiter.
(f Mars. & Sol. § Venus. \\ Mercttritts. §j). Lma. otlauum ccelitm , quod firmamcntum ap-
pellant, infixis HeUis , & b&rentibus efl attributum, maximum & capaciffimum ,quoniam reliqua omnia
continet, tanquam omnium locus . T^umerus orbium ex celeritate inferiorum, & ex tardttate ftperiorumfy-
derumdeprehenfus eft,namfydera,qu£inmundo lucent , (itperiora tardius mouentur , inferiora uerb cele-
rius . Sumitur quoque ordinis argumentum ex eo, quod altiora corpora ab infcrioribtts occultantur, nam cmn
nos in imo habitemus , quod ocuiis noftris proximum eft, occultat ea , qu&fuperiorafunt, cttrn inter oculos, &
corpusfublimius interponitur , addito eo difcrimine, quod eft inter terminum uifionis,& loctm, in quo uerefi-
tum eflfydus. quod quidem difcrimen ajpetlus diuerfitxs uocatur . qus, nil aliud efl ,quam maioris circuli ar-
cus, quifupra uerticem tranfit dttabus lineis interceptus , quarum alteram ab orbis centro , alteram ab ocu-
lofupraterrx planumproduciimaginamttr,itautS' per centrum jyderis tranfiens inarcttm pr&ditlum ter-
minetur. LineaueroiUa ,qux ab orbis centro per mediumfydus adarcum in fignifero prodttci imxgiitamur,
ueri locilinea nuncupatur, eft enim tanquam indcx ueri fyderis loci,fed ea , qit£ ab oculo per msdium fydus
Adfigniferumperuenit, apparentis loci linea nominatur , quoniam apparentem non uerumfydens locum infi-
gniferoponit . Vnde angulus inter duas prxdifias lineas interceptus , difcriminis eius interuallum erit,quod
tanto maius erit, quanto deprefiiori locofydus erit collocatum, <jr ad hori%ontem proximum . Sed cumfy-

dus imminet uertici, nuUumdifcn ^~~ ""*>.

men ajpetlus es~l , quoniam linex, X\ ^*\ a' centrum mundi.

iUa in unam coeunt,ideo difcri- /\\ J \ ^* oculusinfuperficie terrs.

men huiufmodi in Luna mxximu / /*C^ ^""N. \ c' & '

40 eft,paruuminSole,uix fenfibile f /V r \ \ d. uertex.

inMarte,&nuUomodo infttpe- [ / \\ \ \ b c a. angulus diuerfitatis.

rioribus dignofci potefl, quoniam *

ab ocults,& a centro maxime ab-

funt. Defcriptio autem diElorum eft h&c. Luna igitur, quoniam uelocifiimo curfufertttr, maioraq; habet ui-
ftonis dtfcrimina, & quia demum Solem impeJit , proxima terris eft , quoniam uero aliqua ex prxdiclis ra-
tionibus concluditur , Martis, louis, & Saturnifydera fupra Solem coUocari , ideo Martis , & Veneris or-
besfub Sole effe coUigemus .C xterum & ea ratio cogitnos infra Solem duo illa fydera collocare , quod
feruatur proportio interuaUi a Sole ad terrs centrum , quoniam nimium effet tnteruaWtm inter Lunam,
&■ Solem , nifi fydera illa cum ftis orbibus interponerentur . unle diamitrorum rationes , qua tabu—

50 lis cotlccl.c uidentur , feruari poffunt . ^ationi quoqtte confentaneum eH Solem medium effe & ju -
periores planetas ab inferioribus dinidere , quoniam inferiores una inter fe uerfationum , <&■ motionum
ratione, &fimititudine conueniunt, alia uerojuperiores. illi in epicyclis, bi in deferentibits orbibus. Sol igitur
oculus,&cormundies~l,&tanquamrex,&dominusin msdio coUocatur . Difficile uerb esi iudicare de
Mercurio, &Venere, quiseorumfuperiorfit,quoniampariferme*uolubtlitatcuerfxntHr,paruunies~l ajpc-
Gus difcrtmen,nec percipitur quis eorum altentm occitltet. Qw uerojpeculationibus aptiores fterunt, natu ra
intentionem conieclantes dixere . naturam efficiffe planetarum orbesab ecliptica indinatos ut in coitu, &
obietlufyderum idpuntlum euitare pojfent, quoddiametro obijcitur, namSolis uicinitas iUisforet noxia,quo
niam luminis defeilum parit,qnem combuflioae barbari uocant . obietlus ctiam , qttem oppofitionem dicunt,
fi toto diametrofiat , eclipfimfkcit , qualem Ltna fingulis menfibus pateretttr , nifi ab ecliptica iter defle-

4o Eieret . Hinc eji quod rerum natura parens magis hanc noxam euitare uoluit in hisfyderibits , quxfunt circa

Solent

30

*s«

L 1 E E K

Solem mxgis proximcidco epicyclos mxiores Veneri , & miximos Mxrtidedere , qttibus & extra Solis iteri
gjr tdtra latttndtact fignifi ri fcr.tntnr , ttnde propter bxc nonnulli dnos utrinque gradis ftgnfcri latitudini
xddiJere. perfkafkm igw.tr habem/ts cos plxnctxs b ol>. mxximc propinquos effe , qtti epiciclos mx'ores bxbent*
ideo Mars, & Venns proprwres Soli perc/trrent caltfpatia. Qvpdfi toci dtgnitas attcadatitr, certeVenus arit
proxtma Sol:,nam cius cpicycli centvum fempcr a Septcatrione ponitur, qu.c pars cceli dextra ei~l . Merciirins
ttcro meridianxs tenet partes , quas ftnisTras dicimits . Mercurius quoqnc htnxftmitior e(lt& orbium ntt-
/uero, or motionum uanetate, qitarcftprx Mcrcuritim Venns , pojlea SoUfttprx Soiem Mars . inde Ittppiter,
fuprcmus omnittm Saturnus ejl, qui cum minorem bxbcat cpicyclttm , qttam luppner, <&■ fimilwrem epicyclo
Lnux ,fupra louem certc ponendus efl , qitia qus iongifftme abfunt , minori indigeut epicyclo . louis aittem
cpicyclus fimilior cst cpicyclo Mcrcurii, idcofttprx Martem luppiicr ponenatts. Atquc is cji ordo , zjrnumc-
xtis, fitttsq; ccelorum . Qjtod uero ad motionemperttnet, inquit Vitr. Lunam dic otlauo, cjr ttigefimo, cjr am -
pluts i lrciitr bora, ccelt circititioncm pcrcttrrcntem , cx quo ccepcrit ftgao ire , ad idftgnum rctiertendo perji—
ccre innxrcm ;)tcn\im . Maxtmapxrs orbts terrarum menfcmfitcit craDinx rnenfem nominant ,dicuntq;
dtixs Lunas, tres Lunas , qitatuor Lunas, cnm dnos, tres, quatiwrq; menfesjignificare ttolnnt. Qjtatuor autem
ntodis ir.tcll gitur menfts , primo dtcititr communis menfts ,fecnndtrm qitam nominationcm dnodccim dicimus
tffe menfes, & a lanuxrio ordicntcsprimnm,ttrtium,qmntum , feptimttm , oclauum , cjr decimum dies babere
dicunt itattm & triginta . Reliquos itno die miaores rcliqtt 's cffe, prxter Februariumy qtti viginti oclo dies or->
d narie, cjr vtgintinor.em anno bijfcxtilt bxbct . Btjfextilis atnem annus cfl tn quo dies quartus & vigefimus
fcbruxrij bis nwneratttr, is cflfcx. Cal. Mxrt. numi ratitr autcm,quia mcnji illi additur dics tmits quarto quo-
quc anno. jldditnr autcrn objpxtinm illttd , qstod esl amptiits qttxm 565. dies , qtto jingulis annis Sotjtgm-
feruiii pcrcttrrendo cxccdit pnm.tm, xc diumummotum. cognofcitur atttcm biffextilis aantis ex diitifione mil
itjimi , nam ft partcs pari numero ex diittfione conjlabitnt , annus iilebijfextdiscrit . Menfts ctam uocatur
Jpattinn, qito Sot unum cx duodccim fignis fnbicns percurnt . ita menfis duodecima erit annipars . Vocatitc
ttiammenfisinteruallnm iutcr duos Lttnx coitns curn S.ote , qucddiebus conflxt 29. citm dimidio , & am~
pltas qitid. Dcmum mcnfis tiocaturfpatiiimillitdtemporis,quo Luna figuiferum pcr figna pcrcitrrens integra
circ:'.uionemfhcit,quoifpatiitmVitr. 1$. diebtts , &qttafi boraficri dicit,crbic rttenfis Vmxris xnatts
uocari potefi,fed Vttr. Lunaremmcnfem nominat .Tabdlam boc ioca ponam dtflinclam motuumcalcs~littm%
iuxia iioflrorHm traditioncm, qui oilauo tcelo alws orbcs fttpcriom addidirc ob alias rnotnum obferuationes.

TAZVLJL MOTVVM COELESTIVM.

19

20

30

Decimum inhora.

In die.
Tionttm in hora.

In anno

Inannts 49000
Firmxmenttm in die.

Inanno.

lnannis 7000
Satttnvts in die

In anno.

In annis jo.

Inannis i<).&dieb. 363.
luppiter in die.

In anno.

Inannis 12.

Cir 314. diebus.
Mars in die.

ln annis ditobits.

Inannis uno & 3 n.dieb.
Sol Venus Mercurius

In bora.

In die.

ln anno.

Inanno boris 6.
Jjtna in bora.

Indie.

ln diebus 22. & horis.t.

s

j

G

15

M\

2

5 ]
1

11

16

4
*5

l

4
3°

1 1

3

T 2

13

34

1

35

41

12

7

1

^

-7

12

1

4

■» ■y

5 9

15
15

I

iO

:8

59

I 2

4

20

41

46

12

1
3'

-4
26

22
38

I 2

^ 2,

34

10

■* ^

I 2

z

40

59

44

-7
8

'7!

19;

I I

'-9

45

391

^ ^

26

:6

>-

56

27

J3

10

35

1

12

9

'7

14

20

5'

56
*4

58

,2|

17:
5°

'7
44
!*7

59
1 1

5o

40

40
M

49

37
i

J<$

$3

'3

1 s

15

41
9

34
49

5

3°
4-
l7

34

1

7
59

57

5

jo

3

19

i9

i^

7
u

2

I

45

>7
48

5

J5>
1

45
34

57

4
45

1

4
S<S

40

4
4i
JS
13

49

5o

60

T^ 0 ^, V S. t*7

Mercvri i autem, & Veneris ftella» circum Solis radios , Solem ipfum uti centrum itineribus co
ronantes regreflus retrorfum , & retardationes faciunt . Etiam ftationibus , propteream circinatione
morantur in fpatijs fignorum . Id autem ita efle maxime cognofcitur ex Veneris ftella , quod ea,cum
Solem fequatur poll occafum eius apparens in ccelo , clarifsimeq; lucens Vefperugo uocitatur, alijs
autemtemporibus eum antecurrens, &oriensantelucem,Iuciferappellatur,exeoq;nonnunquam
pluresdiesinunofigno commorantur.aliascelerius ingrcdiunturinakerum fignum. Itaquequod
non xque peragunt numerum dierum in fingulis fignis , quantum funt morata: prius, tranfiliendo ce-
lerioribus itineribus perficiunt iuftum curfum . Ita efficitur uti quod demorentur in nonnullis fignis,
nihilominus cum eripiunt fe a necefskate morf, celeriter confequantur iuftam circuitionem . Iter au-
1° teminmundo ftella Mercurij ita peruolitat, uti trecentefimo ,&fexagefimo dieper fignorumfpatia
currens,perueniatadid fignum,ex quo priorecirculationeccepit facerecurfum,&itapera;quatur
eiusdiesutcirciter tricenos dicsin fingulisfignishabearnumeri rationem . Venerisautemcumeft
liberata ab impeditione radiorum Solis triginta diebus percurrit figni fpatium, quo minus quadrage-
nos dies in fingulis fignis patitur.cu ftationem fecerit,reftituit eam fummam numeri in uno figno rao
rata. Ergototamcircuitionem in ccelo quadringentefimo,& oftogefimo &quintodie permenfa,
iterum in id lignum redit, ex quo figno prius iter facere ccepit.

Hac parte non connenit Vitr. cum alus , &forte in textu mendum efl . "plinius quoque qui integrasfcha-

das a Vitr. mutuarefolet, ab eofuper bis dijfentit . Tonit igitur Vitr. Tlanetas cogi necefiitate commorari,

eosq; a necefiitate liberat, & quafifoiutos uult eos iter celeritate curfus &quare in aliofigno , quod morando

l o in alio fecerunt . T^ec oslendit unde htRc necefiitas proficifcatur,& unde eorum libertas (ut ita dicam) pro-

ueniat. Quare mihi uidetur utile lumen his addere, & eosfequi , qui poft Vitr. firmioribusfundamentis c<de-

ftiumrerumftrucluramftabiliere. Explicandx prius igiturfunt mihinominum quorundam rationes,utfa-

cilius uniuerfum opus abfoluatur. TSlominafunt hxc. Epicyclus, Deferens, Eccentricum , Concentricum. Iu-

gum, Antiiugum,longitudo media eccentrici, longitudo media epicycli, Statio, Trogreffus, R£grejfus, Argu-

mentum, & jLequat.o . Epicyclus igitur, qui a Ttolomao diuerfitatis circulus nominatur , paruus eft circu-

lus excogitatus, tanquam additus maiori circulo unde nomen habuit, cuius circa circinationem uolunt Aftro-

nomiconuoluifyderis corpus . Epicycli centrum in circinationeponunt, qu&fydusaut epicyclumdefert orien-

tem uerfus, quot, circinatio Deftrens ab officio deferendi nominatur . cuius centrum non eil eodem loco , in quo

esl centrum orbis, ideo Eccentricum,quafi extra centrum vniuerfi dicitur, quemadmodum concentricus orbis

1 o dicitur, cuius idem Ivcus efl , quod esl uniuerfi centrum . Quare fi in plano epicyclum , & deferens uelis de-

fcribere, itafiicitofit centrum C. a quo linea ducatur,cuius extremum alterumfit a quodfit centrum epkyclh

manente C.firmo, defcnbantur circinationis linea , extremitate aio ita in plano fuperficiem ejfe defcnptam,

qux deferentis circinatio nuncupatw , ita Sol ecclipticen format , qus, tanquam Solis deferens dicipoteft , a-

qua deferentia aliorumfyderu diftant, & a lateribus declinant, & produila eadem linea ad cauumprimi cce-

li eiufdem nominis circinationern defcri- l

bit. Cxterum centrum epicycli femper e(l ^^"^ ^^x^/\

in circinatione deferentis . circino igitur / \ y^ \ & b deferens.

coUocatoin a. &diduCio adfydens cen- / /^C—X °' deferentis centrm-

trum d. ducatur circinatio , htec epicy- I / 1 ^ e' ePicyc^us-

^o clumformabit. Hxccum itafint,noneft, j j.fy J a. centrumepicycli.

quinonuideatdeferentis & epicycli cir- \ /* J f. mundi centrum.

cinationes disiare ab orhis centro f. ins,- \ y/ / a. iugumdeferentis.

qualiratione . Trater hxc epicycli parti- ^^ J b. antiiugum.

bus diuerfanominaimpofueruntaslrorum v^^^ ^^^ d. iugum epicycli.

periti , re(picientes interualla , quibus illa ^^ ■ ^""^

partesa centro mundi uidentur abejfe.

Cum uellent ea ratione feruare multa, qus, nobis apparent . Hincfktlum eft, ut fignum, quod in circinatione
deferentis, aut epicycli remotius eft ab orbis centro , iugum uocauerint . Barbari augem uocant , & fignum ,
quod per diametrum opponitur Iugo, antimgum quafi oppofitum iugo dixerint . quoniam uero Soli epicyclum
*0 non dedere, ideofignum illud oppofitum iugo deferentis , ^intiiugum uocabitur . lugum , Summitas , ^Auges,
jLbfidesidemfignificant . Longitudo uerb mcdia eccentrici eft dimidium diametri. Longitudo autemmedia
epicycli eftjpatium interceptuminter utrunque centrum. Vocantur autem longitudines medi<e ea ratione,quo-
niam iugum , ideflfignum ab orbis centro remotiffvmum, longitudo longior appellatnr , & antiiugum , id esl
fignum iugo oppofitum , lonytudo breuior nominatur deferentis , uel epicycli . Hm duofigna funt extrema
unius lines. qu&per utraque centra, deferentis fcilicet , & orbis ducitur . & iugilinea uocatur , quoniam efl
tanquam index extremi iugi. Quare quemadmodum in eccentrico longitudo maior tanto eHplusfemidiame-
tro eccentrici, quantum eft jpatium interceptum inter utrunque centrum : ita minor longitudo eft tanto minor
femidiametrb, quanto plus illa excediufedfemidiameter longitudo media eft . ^on minus in epicyclo longitu-
do maior eo erit plus Jpatio inter utrunque centrum , quantum efi epicyclifemidiameter. & tantum ab eodem
6o Jpatio longitudo minor fuperabitur. Vnde (patium inter utrunque centrum erit media longitudo. nam rationi

confen-

;88 L I B E \,

cmfentaneum efl mediam longitudinem tanto minorem cffe maiori , qnanto ipfa esl maior minori . Ex his be-

te eonjideratis elicitur fignttm omne inuentum tam in ecccntrico, qndm in epicyclo in circinatione, qno remo-

tus a miion bnfnitdine aberit , eo centro terrx propinquius fnturum , &figna , qux xqualiter a ittgo abe-

runt, xjite cttam a terrx centro aberunt . Ex bis omnis apparens motuum diucrfitas confideratttr : immo bis

obferuationibns jtruatur eorum , quxmdentur , diuerfit.ts . ideo qitarn cautiffimeea ttocabula fttnt perpen-

denda,quoniamadidinuentafunt,uteo,quopoJ]itmus modo,cxleftesres, carurnq; motiones declaremm:

quoniam neque cpicyclum nec mgum , nec deferens , nec aliud quippiam in ccelo innenimm . Videamm ergo

qita ratione motunm diuerfitas deprehcndatitr . Statuatur fydm moueri,atque afuo eccentrico ftne mtdio

deferri , licet xquabditer fuper fuo ccntro moncatur , tamcn tenoremfuum mutare uidebitur figno quolibet in

circinatione mttt.it o, or ad centrum mundi uariam rationem babcbit . I{atio hxc optica infpe&ioneferuatur

nam Ixet multa xquabdi celcritate moueantur, tamcn qux longuts abfunt, minns celeriter moueri itidentur,

qitdm proxima . Oi^are cumfyderum obferuatores cognoitermt Solem in diuerfis fignijeripartibm , diuerfis

modti tnoueri, citm uellcnt diuerfitatem huiufmodi fcruare , & nollent tam diurno corpori tantam inxqitabi-

litatcmtribuire ,plnres orbes commcntifunt ,quorum centra noneffent eodem loco ,in quo centrummundl

coWocatur.Jlccidit igitur tardiorem uideri fydtris motum cum in iugo ejl , qudm alio in loco circinationis a iu-

vo remoto . Quoniam in ingo longijfimc abeft ab orbis medio centro . Esl & alia in motu diuerfttcts : namfi

fydus ab epicyclo, & epicyclus a concentricoferatur , non propterea ceffarct diuerfitas , quoniamfydus ab

utroqnc in orientem delatum celerius moucri mdcrctitr , qudmfta concentricofoloferretur, ejr in cpicyclo aut

fiationem, aut regrejjttm faceret. nam in contailu earum linearum , qux a centro ducimtur ad epicyclum, uide

tttr fydus qttatenus ad epicycli motumpcrtinct , uidetnr inquamftare , fed in altero circinationis dimidio pro -

?redi, & •" altero regrcdi. Ecce exemplum. Currat cquiis circa maximi circidi ambitum, currentcm eqitttm

cernat aliquis extra longiffime ab eo circulo abfens, certefietut interrm uelox, interim tardus,nonnunqua etia

immotus uideatur , fiet etiam vt interdum progredi, alids regredi iudicetur,quamuis xquabdi curfu moueatur

hoc auiem accidit a circuli natura , qux (ut ait ^irifl. in mechan.) contrartjs conilat . Itafydus in arcufu-

periori in earimlincarum contatlu firmum uidebitur , & immotumnobis , quiin imo longe abfentesmora-

mnr . Sed in locofitmmo iugo oppofito uelocifime moueri cenfebitur , <&■ in fummo iugo interdum tarditts ui-

debitttr . Sed in arcufuperno epicycli pofl contailum carum linearum , Solft epicyclum haberet , <& Luna ab

oriente in occidentem deferentur.fed in arcu infmio a dvfcrente ducerentur . Sedalia fydera contrarios ha-

bent motus : hmc efl, quod eorum motus duplici motionc conflat , quarum um efl epicycli , altera deferentis

qttod perinde efl, ac Ji quis a trireme ttlterius ducatur, ipfe interim perforos obambularet, undeft utraane mo

tio fit orientem uerjits , tunc fydus duplici motione ptrlatum nelocius mouebitur, qttod nonfecits ejt , ac ft

qttts ultenus a triremc delatus, ipfe quoque a puppi adproram dcambulando perueniret . Verumfi planeta

contraria latione xqttabilitcr feratur , ita itt quantum una lationc progrediatur , tantuudem altera regredia-

tur, certeftare uidebitur , acft qttis tantum aprora adpuppim ambularet , quantum ulterius a trireme dela-

tns ejjet ,J'edfi inxqualesf.tnt motioues , celenor uincet ttndefi deferentis motio celerior erit qudm epicycli,

fydus in orientcmferretttr,fi ab epicyclo celcrius ducetur , in occidentem delabetur & hac ratione regrediens

dicetur, acfi quis minus reirederetur, quam a trireme ultra delatusforet, itidebitur certe progredi,fcd fi plns

mnitatur curfui , regredi uidcbitur , unde slatus & regrcjfus quinque fydcribus aduenit in arcit inferiori epi-

cycli, quoniam his locis ab epicylo contra deferentis lationem fermtnr . Accidil aittcm aliqitibits in locis

epicycli motionem parem ejje,aliqmbus itero ttelodorcm motione dcferentis . Sed Soli & Lunxftatus , & re-

/rejjits eueniret in arcufupremo cpicych ,namcoloco epicyclus contra defcrentem nititur ,fedquomamncc

eum uincit, nec illi par eft , ideo Soli,6~ Lunx, neque ftatus,neque regrefius dari folet,quod & Vitr.innuit. Soli

igitur aut deferens extra centrum,aut epicycltts cum concentrico dabitur . nam fi Sol in circinationc fuperna

ab oriente, in occidcntem fcrtitr, &fi motio epicyclt tam fimilis fit motioni eccentrici , qudm concentrici , &

prxterea eademfit ratio diamctri eccentrici addiamctrum concentrici , qux eft interualli centrorum adfemi-

dutmetrum epicycli, utrumpoftteris, confeqitetitridem motionis aftettm. Sedquoniam eccentrici modits um-

ca motione contentus eft , ideo magis adfcitus eft , qudm modus epicycli . Qua ttero ratione centrorwm inter-

ualii , & iugi locits deprehenfits eft , dicam breuitcr . Quatuor prxcipuas partes tanquampun&a infignifero

fimpfere, duxs equinoclijs, duasfoljlitijs dedere mcdijs : a motionum , & temporum interuallis , centrorum

(batium, & iugi locum percepere . Imagincmur line.ts ditas, ducatur altcra a centro deferentis Solis ad Solts

centrum, altera xque diftans ab orbis centro adfigniferum , qux linea medu' motus appellatur . certum efl has

duas line.is eundcm tenoremferuatnras ,duminorbem uolitentur. Quoniam lineaueri motus cilea,quxa

centro vniuerfi , & Solis centrum ufque ad Jigniferumpertingit , & arcits interceptus inter lineam ueri , &

lineammedijmotus xquatio Solis dicitur ,qux & m iitgo,& m antiiugo nulla esl , utraque cnimlineatn

unam coit.fed in mediis longitudtnibus maxima csl proportione,fed m fignis xquea ittgo dtftantibus x-

quationes xquabiles jUnt,&tantomaiores, qiianto longitudim rnedix uiciniores habentur . Medmsergo

motmabjtrietisinitioiuxtafignoritmordinemufque adlineammedu' motus progreditur, quemadmodum

ex eodem loco , & uerus motus ufque ad lineam ucri motits defertur . unde Solis argumeutt:m,esi fignifcn ar-

cus interceptm inter iineam iugi eccentrici iuxta fignorum ordincm, & lineam medtj motus, atque ita norm-

natur , quoniam argitmentamur ab eo xquatioms angulum, qitod esl, cnm infemicirculo inferiori linea medu

10

13

JO

4*

?°

69

mottts

to

a b g. concentricum.

d. eius centrum.

e t^ h. eccentricum.

t. eitts centrum.

k sj. epicyclus.

b. eius centnm.

d t. b t^ aqualcs.

t %. d b. £quales.

d ■%. parallelogrammum.

Sconcentrici b d a
epicycli k b sjj
C eccentrici T^te.
Sol utroquemodo uidetur in %. perli
neam d 7^.

anguli
£quales

to

J°

V^ 0 T^ y " s. 289

rriotus,pr£cedit lineamuerimotus.Sed cum fcmicirculus tranftty tunc linea ueri,tineammedij motus prx—

cedit , ideofuperius demitur, inferius additur mcdio motui , ut uerus eliciatur. Sed nolo in fccretiorem jpe—

eulationem uenire , cum iam me

pceniteat ultra progreffum. Cum

licet cmnia docltffime a Francifco

Maurolico explicentitr.Efl tamen

aduertendum, quod aliquo initio

fiatttenda eft radix ( ita emm ap-

peliant,unde aliquod tnitotm fumi-

mus medij motus) a quaflatim cu

uoUtmus , mediumfolis motum nu-

merare poffimus , ex qua radice

tterus motus obferuatur per ea,

qux ad trigonorum planorum fiien

tiamfpetlant . nam a tribus lineis

tria centra lungentibtts , fciiket

orbis, deferentis,& Solis,tresan-

guli in tfigono consiituuntur quo-

rum unus efl xquationis angulus, nerum altj duofunt , qui duas lineas cffingunt, unam ueri, altera medii mo-

tus undcumUneaiugi.&cumnobisnota fuerit eaproportio ,quaminterfe habent duo latera iamconfti~-

tutitrigoni,e qttibus unum esl

ecccntrici femidiameter,& al-

tcrumfpatium illud, quod a cen

tro extt , confeqmtttr ut propo-

fito quouis angttlo ex tribus,

etiam alij mamfesii ftnt. Qua-

recolligimus,quod dato aut me

dio mottt, aut uero , aut aqua-

tione perfe , quanto citius unu,

antalterum nouertmus ,fitcile

& reliqui duo cognofcentur.

H£c omnia dttlafunt,& inuen

ta , ut utfiones , quas apparen—

tias uocant , & irregularitatcm Sotiscircacentrum orbis feruemus. & ut certa,ac determinata ratio ipfius

motits firmetur , omneq; id fubfcripta docet figura, per 0 literam fignata. Toslquam de Soleditlum

es~i, de Luna dicendttm eji, deq;

a

t

b.

e

a b g. eccentricum.

d. eiuscentrum.

e. centrummttndi.
a d g. Imeaiugi.
b. centrum Solis.

e %. linea medij motus parallela U-.

ne£ b d.
c h. linea uerimotus.
b e 5. angulus xquatio.

eius motionis diuerfitate, & ue
ro ipfius ioco. Dico igitur ue-
rum Lttiue locum ex eius defe-

40 tlu deprebendi. nam qui acute
confiderat initium &finem de-
fetlus Luiu, etiam medium in—
slans habet , in quo Luna toto
diametro Soti obijcitttr , quare
cum ex fupra pofitis Solismo-
tio notafit, non efl qttod dubt-
temus uerttm Lttnx locum per-
pendere. Diuerfitas uero in
Lun£ motu ea cernitur, quod in

Jo eodern fignxferi loco non fem-
per £que itelociter moitetur, &

b g. concentricum.d. eius centru.
7^. eccentricum.
eius centrum.
7\ epicyclus.
eius centrum.
h. & g t\ £quates.
7\ parallelogrammum.
concentrici a d g.
epicycii e g t\
eccentrici t h t\ ttel t dg.
iugieccentrici. a d t.
t h t\ & e g t^. £qua-
lesfunt. radt.

angulus a dg. £qualis augulis. J

ladg.

motus.

anguli

uarijsmodisfebabetadSolem,
quare cum harum diuerfitatum rationem rcddere ueilent , primam epicycto,alteram ecccntrico dedere. Qua-
tuor in epicyclo pttntlafunt, in itno celerrime Luna mouetur , quoniam eccentricum cum epicyclo in motu
conueniunt,& ad unam eandemq;partemferuntttr . Sed in oppofito tardtffima eft, nam epicyclo eccenlrtcum
contra nititur,fed inter duo mediapttnclafatis moderate mouetur . Huiufmodi quatuor puntla ita epicyclum
dtslrtbuunt , qttod in prima parte ceterrima fit,& citiffima eius motio , infecunda remittitur, in tertia tardif-
finefertur , in quarta demum temperate" cietur. huiufmodi ob diuerfitatem deprehendimus quibus inparti-
bus eptcycti Luna moueatur, & quanto temporis interuallo circttm epicycltim uoluatur,& ut ad unntem.
60 H : :pus tllud colligerent fyderum obferuatores ,geminosLttn£defeffusfumpferexin qttibits Luna fimiliter, &*

B B £qualiter

jpo L l B E H_

Hqualiter moueretur ,feruxndo in utroque defeflu eandem motus diuerfitatem, ita ut certifierent Lunam effe
ln eodcm epicycii loco . Ex ea obfcruatione certiores fktlifunt , quod interuallo geminorum defecluum Luna
numerumintegrarumuerfationis abfoluerat , quoniamin eundemlocum epicycli redierat, & pariter Luna-
riummenfiumnumerumperfeftum finierat , iam reuerft adlocum Soli oppofitum. Tunc igitur uerfationum
numerum cognouerimus, cum unius uerfationis fpatiion nobis cognitttmfucrit , licet non penitus exafle, neq;
propterea nobis latere potefl Lunaris mcnfisfpattum , cum coitum, & oppofitionem Lunx haberc poterimus»
& ex interuaUo defefluum in menfwm Lunarium manerum diuifum Lunaris menfis quantitas coUigetur .
Verum quia in Lunari mcnfe Luna longitudinis uerfationem pcrficit, tantumq; interualli apponit , qiiantum
Sol eodcm menfe mouetur, ideo integer ille circitlus cum additamento illo , qui fit ex Solis mottt in numerum x 0
dierummenfis Lunaris diuifus cnmfiis mtnittijs ,nos in notitiam diurnimotns Lttnx dcdttcct . Esl etiam <&•
aiia uia nofcendi quantum Luna fingitlis diebus mouetur . T^am ft noueris numcrumverfationum Lunxin-
ter duos defeflus, Solisq; motum addideris eodmt tempore fkftum, collcgerisq; Lunx motnm eo fpatio pera-
clumtfitotnmiUiiddiuiferisinnumcrumdicrumeiufdemfpatij ,babebis Lun& motum dinrnum. Trxterea
fcies etiamquantumLnnafingulisdiebnsa Solerecedit , fiintegrumcirculum diuiferis in numerum dierum
Lunaris menfis cumfuis minutijs, quat frafiiones uocant. itemq; mmierumg-raduum uerfationum, cjr inter-
uallo perafiarum partirc in numerum ipfius intcrualli , & habcbis eundem Lunx motum , quantum fcilicet
fmgidis diebus a Solc recedit,fuperatq; Solis diurnummotnm. non minus numerus ucrfationum in epicyclo
iterfus in gradus ,&feilusin numerum graditum interualli dierurn eundem diurnum Lunx motum metiri
cftendet. His rationibus habctur longitudmis motum fingulis diebus effe partium tredecim , particularum
decem, cir fccundarum ( itt appellant ) } 5 . Et epicydimotumejfepartutm. 13. particularum. i.fecun-
darum. 5 4. Longum effet omnia recenferc , qiu a fcriptoribus in Luins motu confiderata funt , quare ad
eos fludiofos remittam, excutiamq; qudm breuiffime potero eorum fyderum motiones, qux Soli fubuciun-
tur , Mercurii fcilicet & Veneris . jlio jlflronomos percepijje duo illa fydcra , a Sole digredi , cer—
tis tamen terminis utraque exparte , <&■ ln medio acccffus,cy- receffus eorum ad Solcm cum co coniungi, &
cum ab lateribus Solis effent,in eorumflationibus longiffime abeffe, quare collegerunt huiufmodiprogreffmn,
& regreffum epicyclo tueri oportere. ita ut epicycli centrum cum Solc circumuolueretur , & utrunquefydus
tantum ab Sole abeffe pojfet, quantum epicydi latitudo pateretur . Verum quia colligentes gemir.as contrra—
rias , & maximas eorumfyderum a Sole diflantias, inuenmtnt non eandem in omni loco qnantitatemferua-
ri , & eam fummam exercere non poffe, nifi acctffu, nec decrefcere nifi receffu epicycli ab orbis centrondeo
dttobus inferioribns his & eccenlricum , & epicyclum dedere , ea conditione , ut eccentricum femper epicy- 3
clum cnm Sole in orbemferret, (jr iclem effet medius motus Solis cirfyderis . Epicyclus uerofydus hinc inde
a Sole abeffe faceret , ac regreffibus , & latitudinem motibus qudm aptiffime refpondcret . I^unc utfciamus
qtta ratione mottts quantitatem metiamur ; dico effe obferuandirm locum fyderis in ftgmfero , & expetlare
donec in eundem reuerfum fuerit , ea conditione , utfit xque a loco medio Solis in tttroqite loco, nam tunc fy-
flus intcgras utriufquc motus uerfatwnes pcrfecerit : tum in eccentrico , quoniam epicycli ccntrum adpriore
locumredierit,tuminepicyclo,quoniamfydusreuerfumadeandemab Sole diflantiam ,idem quoquc pun-
ilum epicycli repetierit . his obferuationibus elicietur tempus elapfum , & uerfationum numcrus,quoniam in
tribttsfuperioribus quotfuennt uerfationes epicycli, & uerfationes eccentrici , unam in fummam coUetl£,tot
ineodemtempore erunt Solis uerfationes tranfaclx. Sedin duobus inferioribus numcrus uerfationum eccen-
trici idcm efl cum nitmero uerfationum epicycli,ubi propd uerum nobis notumfuerit uniusuerfatioyiis tempus, 4°
ttnde numerus uerfationum dutlus per ? 60, reddet gradus :gradnum uerb numerus pcr numerum dicrum
fpatu obferuationum diuifus, notam fkciet fummam diurnimotus. fedquis ordo in progreffibus, &regreffio-
mbus,& qu&neccfitas eos cogat , breuiter dicam. Si pnus monucro diuerfitatem , aut contranetatem
iflius uifionis altero duorum modorum tueri nospoffe, autftfyderi deturfolum deferens eccentricum,aut epi-
cyclus cum defcrente concentrico.-fcilicet eo modo quod in fmgulis tribusftperioribits ;fi coUigantur in nnum
motnsepicycliinconcentricOy&fyderisin epicyclo ,&inueniantur xquales medio mottti Solis ,fed ea lege
ut centrttm eccentrici fecundum ordmemftgnorum fimul cum Sole moueatur, &fydus ea uelocitate mouea-
tur.qua cpicyclus in concentrico mouetur, ita ut linea iUa, qux a centro prouemt , qux aquidislat linex du-
t~l& a centro eccentrici ad centrum fyderts,finiat tn mcdittmfyderis motttm. atqtte hoc in mbus fitperioribus
obferuatur : fed in duobus inferiortbus ponatur motus epicyclt tn concentrico tcqualis mcdio motui Solis ,& J a
motusfyderis in epicyclo una cum motu centri eccentrici squalis ftt fummx tlli, qtt£ cx medio motit Solis, &
motufyderis inepicyclo colligitur , & fydits part celeritate motteatur , qua epicycliis in conccntrico motte-
tur , eadem ( qua ditluni eflfupra ) condttioncfcilicet itt linea iUa a centro dttcla xque diflans lines. a ccntro
eccentrici dutts. adfyderis ccntrum, terminet in medio motufyderis, & etiam addita ea lege in omnibus, qua.
diamctriecccntricU&concentrici proportione refpondeant femidiametns epicycli , & egrefjioni ab centrox
atque ita tttroque modo tueripojfumus infydenbus rationem progreffionis , & regrefiionis , qnantum ad di-
uerfitatem, & uarietatem perttnet , quemadmoditm longa experientia ^iflronomi obferuarunt ,ideo neceffc
fuit pnmam diuerfitatem epicyclo , fecundam defcrenti trtbucrc -.fedunum iUudfatis erat ad prohibendum ne
fyderum omnium deferentes unum cenmtm efficerent,fcilicet motuum fingularit.ts , quoniam concentrici or-
bes alter alterifuum motumpr*bet,idcftfuperiorinferiori, &quoniam huiujmodt communio nonfuitde-. 6&

prehenfi

IO

h
b.

h.

n.
k.
c.

2o

30

40

5°

k epicyclus.

centrumeius.

uigum.

JL ntvjiigum epicycli.

puntlu prim£ mor&.

mundi centrutn.

0. puntlufecundx mor&.

h l k. arcusprimxmo

r<£.
k n 0. arcus regrejfus.
0 h k. arcns diretlio-
nis.

60

^, 0 2^ V S.- 201

•frehenfainproprijsfyderummotionibus, ideo non ejl illis concentricorum orbiim ratio impertita. Verum Ht
retlefciamus quibus progreflio,& regreffio detttr, dicam debere nos animo du.ts line.ts effingere a centro du-
ci,fedalterammpartemorientis,alteraminpartem occiduam epicycli terminare, ita quatemts ad fyderis
motumpertinet in epicyclo , quodfydus arcumfuperiorem contadui duarum linearum epicycli permeabit,
diceturprogredi, quoniam orientem uerfus defertur, fed in parte inferiori pcrmeando , dicetur regredi, quo-
niam in contrariampartemmouendo rcuertetur. Sedinprxditlis contatluum puntlis permanmdo ,moram

fhcerc, ac slare dicctur , nam in orientali puntlo ex dire-

tlo regrediens , & in puntlo occidentali eregrediente di-

redumefficitur; quamuisinSole,ac Luna h&c contrario

modo confiderantur , qu£ ratio circaprogrejfus,zr regref-

fusfatisfhceret,fifydus nullnm alium motii. haberet , qudm

eum, quem habetab epkycli motu . Sed quoniam dum fy-

dus m epicyclo mouetur,epicycltts etiam ab eccentrico fer-

tur , quoniam apud contatius puntlajydus licet in mora

fit, quo ad epicycli verfationem , tamen ab eccentrico uer-

fus orientem defertur . Ideo nccejfe ett flationum puntla

aliquanto inferiora effe puntlis hts , in quibtts contacius fit

earum linearum in epicyclo , ita line£ illx non tangendo,fed

fecando , e> diuidendo epicyclum in feClicmbits fkciunt sla*-

tionwnpuntla , ideo necejje esl eapuntla in ea circinatio-

nis epicycli parte collocari , ubimotusjyderis regredientis

nituntitr aduerfusmotum deferentis, & quantum fydus m

occafum ab epicyclo fertur , tantundem epicyclus reflitua-

tur a deferente orientem uerfits , & hoc modofydtts xqua-

libus ,fed contrarijs motionibus delatum ,flare , ac morari

uidetur. Ideo inpuntlo orientalis morx , qtt£prima slatio

nominatur, incipit regredi, nam eo loco motusfyderis in epicyclo incipit fuperare motum epicych in deferente,

fedinpuntlo mor£ occidentalis, qu£ fecundaflatio nominatur,fydus progrcdi incipit , nam temperatur in epi-

cyclofyderis motus. & b&c exfuperioribus exemplis cognitafunt.

Martis uerocirciter fexcentefimo octogefimo die fyderum fpatia peruagando pcruenit e6 , ex
quo initium faciendo curfum fecerat ante : & in quibus fignis celerius percurrit, cum ftationem facit,
cxpletdierumnumeri rationem. Iouisautem placidioribus gradibusfcandenscontra mundi uerfa-*
tionem,circiter trecentis fexagintaquinque diebus fingula figna pcrmetitur,&confiftit perannos
undecim , & dies trecentos fexaginta tres, & redit in id fignum , jn cjuo antc duodccim annos fuerat .
Saturni uer6 menfibus undetriginta , & amplius paucis diebus peruadens per figni fpatium anno nono
&uigefimo,circiterdiebus centum&fexaginta , inquoante tricefimo fueratanno.in id reftituitur;
exeoq;quominusabextremodiftat mundo, tantomaiorem circinationem rot£ percurrendotar-
diusuidetur.

Satis aperta esl Vitr. mens hoc loco,fed qua ratione (qu£ ipfe dixit) nos intelligenda duxerimus,ex fupe-
rioribus fpeculationibus innotefcunt.

Hi, autemqui fupraSolis itercircinationesperagunt , maxime cum intrigono fuerint, quodis
inierit, tumnonprogrediuntur , fedregreffusfacientes morantur,donec idemSol deeotrigonoin
aliud fignum tranfitionem fecerit.

Videtur de a(petlibits,zr radijs loqui Vitr. deq; occultationibus , dum de progreffibus, & fiationibus ferma
nemfkcit, fuoq; modo caufam reddit,aliorumq; opiniones confutat. Kfosjecunditm propofitam rationem hanc
partem abfoluemus , & qux de his Aflronomorum periti iudicarunt , aperiemus , inde ad Vitr. accedemus.
Confideramus ergo Solem quatuor in locis prxcipuis ab horizonte,& meridiano terminatis,fcilicet in oriente,
in meridic, in occidentes in media notlc . curn igitur in oriente efl Sol,fifydus , ueljlella in orientefuerit ,fla-
tum illum uocabimus matutinum . Si in meridie meridianum ,ft in occafu uejpertinum , fifub terra in orbe
nociismedi£ intempeslum. Ita fyderis aut fle\l£ fmguli fitus exqitatuor ,modis qitaternis adSolemeom-
parabitur. VndefexdecimhabitudtnesSolisadfydera, & flellas eliciemus . e quibusmeridiana qttidem esi,
fed non cernitur, effulgens enim Sol lumen eripit , uel obfcurat fyderum lumen , ideo ucra non apparens habi-
tudo illa nominatur. Sed habitudo notlis intempefl,£ efl , &femper apparet, pntterqua cttm in medio ccelifub
terrafydtts uel slellafuerit, nam quoniam nottefydus omnis , uelflella inhorixonte , uelfupra terram cerni-
tur , ideo & ueram & apparentemfulfionem illam uacabimus . babitudo tandem matutma & veffiertinafy-
derisfupra terram , aut in hori%onte e(l quidem , fed non apparet . nam Solis radius in oriente eam cripit , &
fieri tamen potefl ut uideatur ,fi Sol injra hori%ontem tantumfuerit , ut eius lux imbecilla adhuc , &parum
uigens cedat siell£ radio , tunc enim habitudofyderis autprima , autpofl ortum matutinum , apparens nomi-
natur. igiturflelic uelfyderis ortus matutinus primum apparens,dicitur fulfio prima matutina, poftremo uero .
apparens, pojirema . fimili ratione uifionem & fulfiojiem primam, uelposlremam verjpertinamdicemus.ali-.

BB 2. qui

IO

ZO

3°

Oi L ~l B E \

qu\funt,quifdfiones bniufmodi, ortns, ucl occafts matutinos, uel uefpertinos nocant, non ideo quiafiella, uel
fydns oriatur ,& fupra bori-^onta confurgat , quoniam nifio Vefpertina inocctdno homonte fpeclatn,- ,fed
propterea qnod emergit e radus Solis , ant m Solisfulgore fnbintrat . Tyiinc dicam qnibits flellis huiitfmodi
fuljiones eucniant, namfecus accidnnt bis, qux tardiores fnnt Sole , aliter bis qux celeriores . slellx igititrfi-
xx; & tria errantiafuperiora Sole ( quoniam tardius mouentttr ) paitlo ante occafum uefpertinttm uerum
pofl Solem occidimt, & uideri poffunt . S edpoflea ad ea Sol accedens orientem uerfus , quoniam iUis celerius
fertur, in onente occidito tdtimamfidfione n uefpertinam efficiunt , aut occultantur , donec pofl tterum ortitm
huttttinum ab Sole orientem uerfits abfa-dentia tn hori^onte orientis primam efficiantfulfionem matutinam.
Vernm Litna paulb ante ortummatuttnum cerni potefl ante folis ortum. Sedcum uerfits orientem adSolem
proprius accedat, cum ipft celeriori motttferatur,fkcit pofiremam fnlfionem matutinam in orientc, & noflro
fubtrabitur afpetlui, donecpofl uerum occafum vefpertinum ab Sole abfcedens efficiat in occafu primamfid-
fionem vefperttnam . Sed Venus, & Meratrius, quoniam interim tardiori, interim celerion motione Sole ip-
foferitntitr, idemfkciunt, quod tria ftperiorafydera , ©r interdum Lunam imitantur . 'Xam cj- primam , &
poflremamfiilfionem, tam matutuum, quim uepertinanfkciunt. Sed triaftperiora poftremam vefpertinam
fkcittnt, c'yfiawnprimxm matutinam uerfus fummitm epicycli , Vcnus autem, & Mercunus eadem fkaunt
in regreffionibus, & inparteiugi oppofita , nam bxc dno fyderapoflremam fkcinnt matutinam , er paulb pofl
primam vcfpertinam prope iitgum epicycli, qitod & Luna fkcit,fed in iugofui deferentis,

I d autem nonnullis fic hcri placet. idefl progreffus, rnorx, uiftones, & occultationes buittfmodi cau-
fas babcntfecundnm nonnitllorumfententiam.

Qvod aiunt Solemcum longiusablitabftantiaquadam,non lucidisitineribus errantiapereafy-
•era obfcuratis morationibus impcdiri.

Volunt abfcedentiam Solis impedire, & retinerefydera, & accedente Solefolui, & liberari,qux ratio per
fe ritit,fed Vitr. illam deflritit hoc modo.

Nobis ucro id non uidctur. Solis cnim fplcndor perfpicibilis , & patens fine ullis obfcurationibus
eft pcr omnem mundum, ut etiam nobis apparer, cum faciunt es ftellx regreifus,& morationcs. Ergo
fi tantis interuallis noftra fpeciespoteft id aninuduertere,quid ita diuinicatibus fplendoribusq; aftrorii
iudicamus obkuritates obijci poflc ?

Hxcfatis ualida ratio efl circa flellarnm uifioncs , fcd non fatisfkcit morx, & regreffibas fyderum , quem-
admodum ex anteditlis apparet. \ nofirasjpecies idefl acies. | dimnitatibus , fplcndoribusq; afirorum | idefi
aflra ccelefiia, & dinina.

Erco potiuscaratio nobisconflabit , quod fcruor cjuemadmodum omnes res euocat ,&ad ie
ducit, ut etiam f ruCtus ex terra furgentcs in altitudinem pcr calorem uidemus, non minus xque uapo-
resafontibus ad nubespcrarcus excitarc,eadcm rationeSolis impetus uehcmcns radijs trigoni for-
ma porre&is, infequentes ftellas ad fe perducit , &ante currentes ucluti refienando , rctinendoq; non
patitur progredi, fcd ad lc cogit regredi, & in altcrius trigoni lignum efle .

I^atio hxc potuts ^Arcbitetlo , quam Tbdofopbo connenit , quis cnim dicat Solem remitterc , aut contincre
calorum motits <* & tanquam freno radijs cobibere tantam orbium celeritatem ? qux necefiita-s foluet plane-
tas ab ea ui ? namfi hoc effet , cur non omniafydera , <&ftell.vs omnes tn unum coatlas uidcre poterimus ?
non confentit ratiom cceleslia & diuina corpora bis affetliohibits fubijci,qitin magis abeft a ratione bocqudm
fupraditla illorum ratio, quifecreta, & obfcitra itinera Soli attribuitnt . t{ctentiones autem uocat recitrren- 4
tem qttendam, & obuiitm impetum, uelut obieclnm, & obruentcm qitandam nndam, quxfyderitm citrftts im-
fediat, qux quanuis contra mundi coniterftonem nitantur , mundi tamen impetu fuperatx , quotidie occidant '
& prxcipites mergantur. Sed nos ad Vitr. qui a ratione rcddita occafioncm dubitandi allatam, proponit , &
folitit hoc modo.

Fortafledeiiderabitur, quiditaSolquinto afe figno potius, quam fecundo ,aut tertio qui func
propriora, faciatinhisfcruoribus retcntiones. Ego qucmadmodum id fieri uideatur exponam .
Eius radij in mundo, uti trigoni paribus lateribus forma lineationibus extenduntur,id autem nec plus
ncc minus eft ad quintum ab eo lignum . Igitur i\ radij pcr omnem mundum fuli circinationibus ua-
garentur, ncque extcndonibus porrccti ad trigoni formam Iincarentur , piopiora rlagrarent, Id autc
ctiam EuripidcsGrarcorum Focta animaducrtiflc uidetur.aitcnim.qiixlongiusa Soleeflcnt,ha;c S°
uehcmcntiusardcre. propiora uerocontcmpcrata habcre. Itaque fcribit in fabula Phaetontefic. Vrit
longinqua, propinquaucro temperac .Si cigo& rcs, &ratio, & teftimonium Poetx ueteris idoftcn-
dit, non puto alitcr oporterc iudicari, nili qucmadmodum dc ca rc fcriprum habemus.

Si Sol amplius fcritet, cum radios in trigoni modum emittit , ratione colligitur ( inquit Vitr. ) Soleni tie-
hcmentius adfe sleUvs trahere, & cas a curfit retinercfed qua ratione id ettcniat , ideft cttrpotius hitnc effe-
tliim Solfkciat quinto quoquefigno , qitod cflfpatium lateris trigoni, efclnfo tamen quintofigno , qitdm afe-
cundo,uel a tertio , qitx proprtora fnnt , quxrit mvdo , &fibi qttxrenti refpondet . .Argumentitm ab effeclu
ipfo, a ratione, r> a tcfiimonio Ettnpidis Voetx prifci,fumitur.Sed quoniam uniuerfum hoc negocium a Vitru-
uiana ratwne collcclum , maiorcm expoflulat pafpicuitatcm , idco dicam , qitx a Vlinio in fecundo habentur ,
ubi Tlm. femonem babet de buiufmodi diuerfitatc, cuius rationem boc loco Vitru. quxnt ; atqueita dicit . 60

Cuius

^ 0 T^ V S. i?j

Cuiusreiratio priitatim reddenda cfl . percuflk in qtta diximus parte , & triangulo,Solis radio inbibentur
re£lumagerecurfum,&igneaui leuantur in fnblime ; boc non protinus intclligi potefl uifunosiro ,ideoq;
exiflimantur slare, unde, cjr nomen accepit iiatio.progreditttr deinde eiufiem radif uiolentiawjr retroire cogit
uapor repercufJas.Multo id magis in uejpertino earum exortu , toto Sole aduerfo , cum io. fummas abfidas ex-
peliuutur. minimeq; cernuntur, quoniam aitifiimc abfunt , &• minimoferuntur rnotu > tanto mmore cum hoc
in aitifiimis abfidunt euenit fignis. bunc locum exponit Zieglerus ita inquiens . Vriufquam Tlmianam fenten-
tia declaremus, exemplumfumavuts ab jLetna monte,ibi uapor ignis in terrx imo conceptus emittit candentes
lapides,ita Sol s~ielias expellit, qu£ inferioribiis locis, ejr terrx tticinioribus reperiuntur. Sed m bac parte boc
prxdiclo exemplo deeft, quoniam lapidibus eietlis nullus ab alto uapor eos cogit ad irna redircqttoniamfua ui
* ° cjr natura deorfum feruntur ,fedSoi iterum fupraueniens ttaporefuofydera ad t crram compellit , & retroire
cogit uapor repercuffiis. Huiufmodi rationem inquit Tiinius effe priuatam, hoc cs~i propriarnfuam, ut inquit
Ziegi. fed uidetur poflea mirari , quodfibi id Tlinim arroget , qttod multo ante a Vitr. traditum es~t . Tanta
diuerfitas fyderibus accidit , quomam Solis radius alio tempore fubintrat , & ea in altnm eijcit , aiio tempore
fuprafertur ,&eaad terram dsprimit. Qna fententia , inquit ilie , multis cjr euider.tibus rationibus refelii
potefl, e quibus una es~i hxc quomodo fieri potcfl , ut Soi qui infra sieliarum orbem pofitus esi,fteiiis fupraue-
niat , & expeiiat, cogatq; redire , namft omnes sleilce unicafuperficie nnius fphxr.eponercntur , Soi tamen
terrx propior oriens , aut occidens , poffet deducere ftellam, qux infublimi , utinfuaftatiune permaneret. prx
terea quifiet , nt imaginemur cceleftia corpora , qu£ propria naturaferuntur, adSoiis imperium expeliantur?
& imperium iliud nec temperatum,fed uiolentumftt , undeperpetuo durare non poffet i \Addttur & iilud,non
2 ° oporterefortuitts exptdfionibtts eas resfubijci, qiacfine dubitatione ad orbicnlares amb.tus tanquam ad circi-
num referuntur . Ideo c'r Tlinius, cjr Vitr. boc iocofatis conueniunt, caditq^ Vitruuij quxflio,& foiutio iuxta
modos, quos fuprapofuimus inferuanda motuum diuerfttate.

louisautcrn inter Martis,& Saturni circinationem currens,maiorcmquam Mars, minorcmquam
Saturnus peruolat curfum. Item reliquae ftella;, quomaioreablunt fpatioab extremo ccelo,proxi-
mamq; habent terra; circinationem,celerius percurrere uidentur, quod quzcunque carutn minorem
circinationem pcragens, fsepiusfubiens przterit fuperiorem . Qucmadmodum fi in rota , qua figuli
utuntur, impofita:fuerintfeptem formicx,cana!esq; totidem inrota faifti fint circiicentrumin imo,
accrefcentesadextremum.in quibus haecoganturcircinationem tacere,uerfeturq; rota in alteram
partcm, necefle erit eas contra rotae uerfationem nihil minus aduerlus itinera perficere , & quas pro-
3° ximum centrum habuerit celerius peruagari, qu.-eq;extremumorbem rota; peragct,etiam fi xque
celeritcr ambulet, propter magnitudine circinationis multotardiusperficerccurium. Similiter aitra
nitentia contra mundi cuifum, luis itineribus perfic iunt circuitum , fed cceli uerfatione redundatio"
nibus referunturquotidianatemporis circulatione.

Quod Vitr. hoc ioco dicit fucile , & pulchrum es~t,&a posierioribus apte ufurpatum , ad oflendendam
aduerft motus, & contra rnttndi ciirfnmfydcrum uerfiitioaem.

■ Esse autem aliasftellastemperatas, alias fcruentes , etiamq; frigidas, hxceffecaufauidetur^quod
omnis ignis infuperiora locahr.bet fcandentem flammam, ergo Sol, sthera, qui eft fuprafc ,radijs
exurens efficit candcntem , in qtiibus locis habct curfum Martis ftella. Itaque feruens ab ardore So-
lisctficitur. Saturni autem quod cft proximaextremo mundo, tangitq; congelatas coeli rcgiones,
40 uehemcntereft fiigida. Exeo louis, cuminter uniufquecircuitiones habeat cuifum,arefrigeratio-
ne, caloreq; eorummedio conuenientes , temperatifsimosq; uideturhabere ertedus.

Vt .Architetliisphiiofophatur Vitr.undenoneflneceffe, utilli contra dicamtts , certi cum fimus ,neque
caiorem , neque frigtts, neque affeclionem ullamaddiumadlacorpora pertinere,qux ignea pittantur effe,
quoniamlitcent,fed uerenecpati, nec immutari poffunt, neqite propterea quod lucent ,igneafunt putanda,
quoniam & muita noclu iucent animantia, & rmdta qua inanimafunt fpiendorem emittitnt , in quibtts nui-
lum inefje ignem cognofcimus, arborum cortices, pifcium fqitamx, ocuiiferarumquarundam fitnt bniufmo-
di . Sedfifydus aiiquod frigens,aliquod caiens, dicitur, non efl ob aiiam caufam, nifi quo ea inefi in hisfacid -
taa,ejrtiis, ut calorem,ueifrigus inducere po/fint, unde inflttxus aiiudnon es~i,qudm occitltacceieflium uis,
&quaiitas ,quxnuilius corpori tnterpofitione impedirt potesl . coliigit demum Vitru. qii& hallenus pcr~
50 tratlauit.

Dezonaduodecim fignorum, & feptem aftrorum, contrarioq;eorum opere, accurfu,quibusra~
tionibus,&numeristranleunt ex fignisin figna, & circuitum fuum perficiant, uti a prseceptoribus
accepi,expofui. Nuncdecrefcenti lumine Luni, diminutioneq; uti traditumeft nobisa maioribus,
dicam . Berofus qui a Chaldeorum riuitate, fiue natione progrellus in Alia etiam difciplinam patetc-
cit, itaeft profeflus . Pilamefleex dimidia parte candentem, reliqua habere cxruleo colore.cum
autemcurfumitineris fui pergensfubiret orbem Solis ,tunc eam radijs,& impetu caloris corripi,
conuertiq;candentcmproptereiusproprietatemluminisadlumen. Cum autemea euocata ad Solis
orbes fuperiora fpectct, tunc inferiorem partem eius, quod candens non fit, propter aeris fimilitudi-
nem obfcuram uideri , cum ad perpendiculum extet , ad eius radios totum lumen ad fuperiorem (pe-
60 ciem retineri, ( Idefl totum eittsftc retineri iumen utfurfumfjpctlet.) & tunc eam uocari primam. Cum

EB 3 prjetcriens

*94 L I B E \

praetcricns uadit ad oricntis cceli partcs,relaxari ab impctu Solis , extremamq; eius partem candentlar,
oppido quam t:nui linca ad terram mittcre fplendorem, & ita ex eo eam fecundam uocari. Quotidia-
na autem ucrlationis remifsionc tcrtiam, quartam in dies numerari , feptimo dic Siol cum fit ad occi-
dcnrem, Lunaautcrn inter oricntem,& octidentcm medias cceli tencatrcgiones,quod dimidiapar-
tcccelifpatiodiftctaSole ,item dimidiamcandentiajconuerfamhabereadterram. Inter Solem uc-
ro, & Lunam cum diftet totum mundi fpatium, & Luna orientis orbem Sol retrofpiciens , cum tran-
ficad occidentcm, cam.quodlongiusablita radijs rcmiflam , quartadecimadie plena rotatotius or-
bismittere (plendorem ,re!iquosq; dies decrcfcentia quotidiana ad perfectionem Lunaris menfis,
ucrfationibus,& curfuaSolcrcuocationibus, fubire rotam , radiosq;ciusetiammen(truasdierumef- i0
ficcre rationes. Vtiautem Ariftarchus Samius Mathcmaticus uigore magno rationes uarictatis di-
fciplinis dceadcmreliquit .cxponam. Nonenim Iatet Luna iuum propriumq; nonhaberc lumen,
fedelTcuti fpcculum,& aSolisimpcturecipcrcfplendorem . Nanquc Luna dcfeptem aftriscirculum
proximum terra: in curfibus minimum peruagatur . Itaque quod mcnfibus fub rotam Solis,radiosq;
primo dieantequamprxterit lateris obfcuratur ,& quoniam eft cum Solcnoua uocaturjpoftero
autcm die quo numeratur fccunda praueriens a Solc, uilitationcm facit ( idesl tenuiter, & cxiliter eius
extremitas cemitur.) tenucm extremas rotundationis . Cum triduum recefs.it a Solc crcfcit , & plus
illuminatur; quotidic uero difcedenscum pcrucnit addiemfcptimum,diftansa Sole occidcntecir-
citer medias cccli rcgiones , dimidia lucct, & cius qua: ad Solem pars Ipectat, ea cft llluminata, quarto
autcmdecimo die cum in diametro fpatio tociusmundi abfita Sole, pcrficitur plena,& oritur cum
Sol lit ad occidcmem, ideo quod totum fpatium mundi diftansconfiftit contra,& impetuSolisto-
tiusorbisinfe rccipit fplcndorem.feptimo dccimo diecumSol oritur eaprefla cftad occidcntcm,
ulgcfimo, & altcro dic cum Sol eft exortus, Luna tenet circitcr medias cceli regioncs, & id, quod fpe-
ttatadSolem, habetlucidum,inrcIiquisobfcura. Item quotidiccurfum faciendo circiteroclauo,&
uigefimo dic fubit radios Solis , & ita menftruas pcrficit rationes. Nunc ut in fingulis menlibus Sol
figna peruadens, auget, & minuit dierum,& horarum fpatia, dicam.

^triflarchi opinio meltor esl, fed Borofus intelligit mediam Lunamfemper illuminari fme uideatur ,fiue
non uideatur, in eandem cum ^inslarcho fcntcntiam conuenit . Jlio igitur eam cum Sole conittnclam non
uideri , qttoniam tlluminata pars adSolem,obfcura ad nos conuertitur . Sed cum a Sole quotidie abfcedat,Sol
radijs partem ttnam Lttnx tangit, cjr qnoniam nosfnmus medtj, partem illuminatam cerncre incipimus, &pri-
vtis diebtts parum cx ea cernimus, <fy ille ajpcclits lunatus, aitt corniculatus a nobis , monoides a Grxcis di- 5 °
citur. Sedfeptima dte,quarta cahparte cum abeft a Solcdimidiafacies illuilrata cernititr , ideo Gr£ci dico-
tomos, idesl diuidua nominatur. abfcedens uerb, &phts quam dimidiam illuflrat£ partis ttidendam prsbens,
dtcitur amphicyrtos,fiuc dimidio orbe maiorctandem m obkclu,ac ex diametro collocata cum fit panfelinon,
ideft finttata tn orbem,feu plen*. uocatur. B^ediens dcmum prope Solem quotidte , obfcuratur eadem ratione
qtta abfccdendo pritts ilhtftrabatur , doncc demum Soli fubiecla nomter cum ipfo coire , & filere dicatur,
quod tempns fynodtciim , uel interlunium , ttel intermcnftritum nominant . h&c omnia infecnndo a Tliniofci-
te, & eleganter explicantur.

De Solis curfu per duodecim figna Zodia-
ci . Cap. V.

S nanque cum Arietk fignum init , & partem octauam peruagatur, perficit arquinofiium
vernum: cum progreditur ad caudam Tauri , fjdusq; Vergiliarum, e quibus eminet dimi-
diaparte pars priorTauri,inmaiusfpatium mundi quam dimidium procurrit, proce-
densadfeptentrionalempartem. E Tauro cum ingreditur in Geminos.exorientibus
Vcrgilijs, magis crelcit fupra terram, & auget fpatia dierum; deinde e Geminis cum init ad Cancrum,
qui longifsimum tcnet ccelifpatium, cumperuenit inpartem oftauam, perficit Solftitialetempus,&
pcrgensperucnitad caput, & pectus Leonis, quodesepartes Cancrofunt attribute. Expeftoreaute
Lconis, & finibus Cancri Solisexitus pcrcurrcns rcliquas partesLconis,imminuit diei magnitudi- 5°
nem,& circinationis,reditq;inGeminoruma:qualcm curfum. Tunc ueroa Leone tranfiensin Vir-
ginem, progrediensq;ad finum ueftis eius,contrahitcircinationem ,&arquateam,quam Taurus ha-
ber, curfus rationem . E Virgine autem progredicns per finum, qui (inus Librar partcs habet primas,
in Libra» partc octaua perficic arquinoftium autumnale, qui curfus sequat eam circinationem,qua: tue-
rat in Arietis ligno. Scorpioncm autem cum Sol ingrcflus fucrit occidentibus Vergilijs, minuit pro-
grcdiensad mcridianas parteslongitudincsdicrum. E Scorpionepcrcurrendo cuminit in Sagitta-
rium ad femina eius, contractiorem diurnum pcruolat curfum. cum autem incipit a teminibus Sagit-
tarji, qua: pars eft attributaCapricorno ad partcm oftauam.breuifsimumcceli percurrit fpatium.
Ex eo abreuitate diurnabruma,acdiesbrumalesappellantur. E Capricornoautem tranliensin Aqua
rium adaugct, & exa»quat Sagitarij longitudine dici fpatium. Ab Aquario cum ingreflus eft in Pifccs, 6o

Fauonio

4°

IO

20

• x, 0 7i v s. 2M

Fauonio flante, Scorpionibus comparatarqualcmcurfum.ItaSol ea figna peruagando certistempo-
ribusauget, autminuitdierum, & horarum fpatia.Nuncdecaneris fyderibus,qua: funt dcxtra,ac fi-
niftr a Zonam fignorum Meridiana, Scptcntrionaliq; parte mundi ftellis difpofita , figurataq; dicam.

B^ationem crefcentium, & decrefcentinm dierum affert Vitr.fedbreititer, ac potius ejfe&um , quam ratio-
nem, quem Solfkcit in mundo diernm quant/tatis, dumfignum exftgno init . ad boc enim ratio brettis dedit-
citur , quod Sol fupra terram maiores , aut minores arcm diurnos fkcit . Ideo hanc quoque rationemfolue-
mus, rationem vniuerfalem affcrentes , nam eo tempore , qito nobis decrefcunt dieritm fpatia,altfs attgentur ,
ideo canfam uniuerfam debemxs amplelli, non eam , qu£ nobis citra aquinoclium babitantes tantum inferuit.
Dies igitur modis duobm capitur. Trimum fpatium,quo Solis circuitus fcmel uniuerfum ambit termino bora-
rum quatuor & uiginti, atque bxc ordinaria, uulgataq; esi dieiacceptio, vulgatam dico, quoniam Afirornm
pe-riti ambitui borarum quatuor & uigmti addunt amplim , id fcilicet , quod Sol eofpatio motu contrario per-
fecerit . ^Atque htecpnma efl diei acceptio ab ipfafere natura rentm inflituta , neque mirumfi eofpatio nox
includatur, nam ratione uniuerfiSolfemper lucet , & diem aliquo loco fixcit . jLltera diei acceptio esl , diem
pro eo ffatio fumi, quo Sol alicubifupra bori^ontemfertttr, priori modo incipit dies a meridie, & in meridiem
fequentem finit , quoniam fingulis terrarum incolis fuisin regionibus permanentibus qnotidie Soladeorum
meridiem peruenit ad eundem circulnm , quiper uertices , & cardines defertur , uerticispimtlum Zenitb uo-
cant Barbari. Circulum uero illitm noflri Meridianum appellant , ea de caufa, quod dum aliquo in eius puntlo
Solfuper terram manet, meridiem fkcit, fuus uerb cuiq; fit meridianus uniufmodi , licet diuerfifint meridiani.
SedpunLla orientis, & occidentis Solis immntantur , nam uidemus Solem interim a uero ortit , interim a late-
ribus confurgere, occidereq; aliquando ad uerum occafum , aliquando dcclinare . Vt igitur dieritm uartetate
fciamus unde ueniat , animadttertendttm efi Solem non <tqtte quotidie fupra terram confnrgere , ideoq; euenirc
diem dieijpatio nequali non refpondere , uerum tamen illud eft quotgradibus abfcedentix ab xquinocliali oritur
Sol, totidem etiam in oppofita parte decumbit . Breuis uerb , an longa ftt diei mora femper Sol adfnum cu-
iufqtte meridianum circulum perucnit , nec propterea affirmo eodem momento fingulis effe meridicm . Verum
illitdflatuo quo quis ad orientem proxime manet , Solem illi citius oriri , & ad eius meridianum pentenire .
Quarefieri potefl meridiem aliqnibus cffe, & eodem tempore altfs oriri Solem , altjs decidere , & alijs effe in—
tempeflam notlem . Quare cum terra ex aliquorum fententia,fex mille leucas ambiat , Solis corpus fingulis
horisfupra terrx,marisq; ambitum leucasfitcit 162. quofitutaliqna orbispartenofcentesdieiborampof-
fimus etiam a lateribus regionis horam dignofcere , cognito nobis regionum interualio ab ortu in occafum .
Jtync Solem in jLrietis initio collocemits , qitodpuntlum tequinotliumfitcit , licet Vitr. id uclit effe in oclaita
partc, quod quomodo intelligendumfiuposlea dicam.incipiat Sol aduerfo,<& contrario motuperjigniferipar-
tes confurgere, imaginemur diei principium, &finem tunc effe , cum in labro bori-^ontis ab ortu & ab occafu
Solis centrum fuerit , tttnc dicoDiem notle xquari , quoniamSol dimidium ambitm fupra terram defignat .
Tantundem mors. infra horixpntem ducens, quantumfuperiusperapert.u cali rcgiones permeauerit. Mouea
tur die iamperatlo contra uniuerfi uerfationem , per ftgna ingrcdiens , qtttcfitnt citra aquinotlialemorbem ,
quxfunt Taurus, Gemini, Cancer, Leo, Virgo. a Vitr. fcptcntrionalia nuncupata , dico dies quotidie maiores
futuros, donec Sol ad Cancri ftgnum peruenerit, a quo regrediens , vnde Tropici nomen dedutlum efl , perfe -
quentiafigna permeando, breniores dicsfitcit. Tropici uero circulum eum tmaginamur effe, quemfi Sol Can-
cri ftgnum iniens iti calo percurrensformaret , apcrte uideremus vesligijs eim relitlis , qarmadtriodum xqtti—

4° notlialem orbem imaginemur eum, quem itnius dieifpatio in prima jLrietis,aut Librs, parte $ ol in calo defor—
maret, fi fiti curfus apertas femttas dcfcriberet . jLtropico igitur defcendit Sol ,minores arcus dierumperfi-
ciensfupra terram,quoniam itero retterftonis temporeparum moueri uidettn; quod cx vmbraru mutatwnibits
deprehendimus, ideo tempus tUud folftitium ncminamus. Titnc dies longifjimus eft ijs , qut citra tequinoffij or-
bem habitant, & nox eft brettifftma, ejr tanto longior eft dies , & breuior nox , qttanto obliquiori ambttu ho-
riTon terminatur . K^am Sol us, qui magis inclinatum habent horiyontcm, magis covfurgit , Qrfupra terram
diutius moramfkctt, unde Ittcis ffatium maius eft, qitarefkctle emendatur, quod in Vitr. legitur, \ad Cancru,
qui breuiffimum tenet cali fpatium,\ nam legendum esl , lorgtfftmum ratione Solis , qui iniens Cancrifignum
maius iter fupra horixpntem peruagatur . afolflitio regrediens Sol adfequentiafigna depreffiores,& minores
arcus diurnos efficiens,contmuo mtnores efficit dies , donec perucniens ad Libramfecundo xquat dies notltbus

J o unde autumnale &quin ociium fit , defcendensq; qttotidie ad ultenorafigna,fcilicet Scorpionem , Sagittarium,
Capricornum,jLquarium,&Tifces,qmfignamertdiana nuncupantur , uarias efficit dierum mtttationcs,
nam ufqtte ad inittum Capricrn i dies brcuiores redduntur, cum autem Caprtcomum Sol init , breuiffimits dies
reddttur, & propterea dies iUe bruma, a breuitate, nominatur . Sub Capricorno igitttr Solefubeunte longio-
res notles redduntttr bts , qui citra tcquinoclium habitant, nam ifs, qm ultra, tcrras incolunt , contrarutm ac
cidtt, nam dturni arcm maiores , noclurni minores fiunt ijs, Solq; uerfando fub ea figna eoritm hortxpntem
infuper diutius moratur . *A Capricorno regrediens , quoniam ibt quoque efl altus regrtffionis circulus,fcan-
dere magis incipit , & dim nos arcus producere , donec aiquata wcle dtet ad ^Arietem , a quo mouericapit ,
iterum reuertatur . H<xc a Vitr. diclafunt , in qutbus brettiter multa fcitu digna coUegit . T^am nonfolum
fignorum ordo, & numerus,fed etiamfigurationes declarauit , ut hi quifpbxras conflruunt,fciant quo ordine

60 <& qtiibus modis iniagmes coUo centur , nam Sol jLrtettm init a capite , Taurum a cauda . & reliaua eodem

modo

jo

tnodo a Vitr. exponunttitr. .Alittd quoque docet , quod efl :figna ab ^fricte ittxta prxfcriptttm ordincm,fep~
tentrionalta nominari, quA nero a Libra ad jlrietcm coUocantur,dici meridiana,qttoniam iUafunt citra xqni-
. ttlemin noftris regtonibus, illa v.ero tdtra xquinoCltalem ttcrfus partcs meridiarttts,idq; aio ratione noflri,
namjigna, qitx nobis mcridianajitnt , illis, qui ultra xquinoClia funt ,figna conim cardiuis dicttntur,quxue-
ro nobts fcptentrionalia habentur, illis meridiana uocautur. ^Ampliiis & iUnd dicit , vtrunque xqittnotliiim,
folflttiitm item,& brumamfieri in oCtaitis parttbus fignorum,qitod qttomodo inteUigendumfit, ut mthi uidetur
exponam. Vetercs ut obliqumn circidum dignofccrcnt, confidcrauere duo dtuerfa temporis interualla,quibus
dics par noCli ccrncrctur , maximasq; dterum diffimdititdines guuinas perpcndcrunt, hyemisfcdicet, & xfla
iis,quando Sol circulos regreflionis tniret, atqtte id non fine iudicu , & ingenu acumiue fecerunt , exisliman- x 0
tcsintcr hos tcrminos Soiem ettndem itincris tenorcm , modttmq; feruare , cjr ita illis uifnm esi eafpatiafttb
p.no orbis ambitn conttneri dcbere , vnde quatuor ctrcuti pitnCia tanquam ntitia obliqni orbis habuere, ita e-
mmfigmfcrumprius imatum fuifle credimus . Ex hoc alia argumentafnmentes , eitm circulum inpartesx,-
quas ditoden.is dti>.ifcn:nt,qux pcrpetuo efjent immntabiles.lnde tttfibi cr pofterts eam imtentionem memora
i ilem fucercnt , circtihtm illum quibnfdamfyderibus , qux in ca parte cernuatur, deformartint , non tamen tit
imavo quxqite diiodecimam partem xqnalem occuparet omnino, fed quatenusprxdtCio orbi tticinx effent, atq;
ita ,Arietem,Taurum, & reliqna nominar:mt,nndc obltqnus ille circtdm,figniferi nomen obtinuit. Qupd ttcro
mutgines illx non penittts dttodecimam partcrn figniferi occuparcnt , docct Vttr. cttm dicit . Capitt cfpcCim
Leonis Cancro tribui, cjrfinum mflis Virgiitcxpartes Librxpriores occupare . cjrfemina Sagittarijpertinere
ad Capricornttm, ejrfimiiia. Quare Vitr. cxponendo, dicam primas Arietis partes, qitx ufque ad cornua pro- zo
tendttutur, gradm occtipare fenos , cjr dimidium , cjr poftre» as ufque ad .Arictis cattdamgradus habere oClo
cr uiginti , ita qttod a primts partibm adposircmas ltiginti citm dimidio fumttntur , quarumpars oCiatta eyt
fpatunn dtiaritm partium cum dimidio , qitibtts jLries xqualttatem dierum fitperat ,idemde alusfignisin-
telligitiir ,fed hoc qitanquam ad amuffim non cxigatur,ob proximitatem tamenfatis cffe potefl, cj- quxflioni
rcfpondere. Veruntamen Columella l:bronono,licel HypparchifententiamuideaW.r approbare,'iiiidixit,
xqitinoClia, cjrfolflitia in primis fignorum partibus fieri, fcqiiitnr tamen Ludoxum, cj- Myronem ucteres aflro
nomos , qiti in oClauis part ibm ea fieri dixere . jLdmifcrunt hxc ueteres illi , confiietudinemfequuti : dies enim
iUifacrifictjs certis dedicati cttm ejfent, a vtdgaribus nominati, & obferttatifuerunt , ita ut m ottauisfigno-
rttm partibus ea tempornm difcrimina fien putarentur , qitarc ucreor nenimis fubtihter Vitrttuiumaliqitid
mdgo conccdcntcm, interpretati ex Zieglero fuerimus . VerbaenimColumellx funthxc lib. 9. cap.14.
Tslec mefkllit Hypparchi ratio , qux docet folflttia , & xquinoLlia non oUauis,fed primis partibits fignorum
confici. Vcrum in hac rnris dtfciplinafeqitor mtnc Eitdoxt , & Metonis anliqitorumfiiflos aflrologorum , qui
ftint aptatipubltcisfacrificijs, qv.ia & notior csl isla uetus agricolis conccpta opimo . TS{ec tamen Hyppar-
chi fubtilit.vs pingitioribus, ut aiunt ruflicorum literis neccffaria cfl . Quafi dicat Colttmmella eosquixqui-
noClia, cjrfolflitia inprimis fignorimipariibus confici dicttnt ,ut Hypparchus , remfnbtiliter confiderare ,fe
autem fcqiti ruslicam craffitudtnem , cum rttslicisprxccptaruftica tradat . Obftrttandum quoqite inVitnt.
quali conueniant refponfu dies anni, aimfolfignv.m aliud , atqne aliu.d init, nam Leo Ceminis , Vtrgo Tauro ,
^Aries Librx conucnit, atque alia hniitfmodi, qttx a Vitr. notantur. qaoniam eadem ratto eft acccjjus , & re-
cefftts . Concludit aittem inqniens , qitemadmodum augentitr , & minuuntur dierumfpatia , ita crcfcerc , &
decrefcere horarum interualla , cttm eadcm ratiofit partis ad partem , qitx totitts ad totnm. Scd ut aperta re-
rum demonftratio tradatur, dicam : quocttnque loco fueris,fine longi ,fett breuesfint diei , & notlis termini, 40
non folum fempcr dimidiitmfignifcrijupra hori%ontem effe ,fed etiam interdut dimidium oriri , & notlu etiam
aliud dvmidium confurgere. Dte confttrgit dimidium illtt d, quo a puntlo a pitntlo , fignoq; in quo tunc tempo-
ris eft Sol, incipiens iuxta fignorum ordinem progrcditttr , & emergit . & oppofitafttb terris pttntla occul-
tantur, & ex adtterfo nocie tlla pars dimidia confitrgit , & ifla dcprimitur:?? hoc rationi confcntit , quontam
cumfignifcr , cjr hort^on in maioribits Jphxrx circulis habeantitr , neceffe esl utrosq; medios xquabiliterjefe
tttrinquefecare. ideo tam dic, qtidm notle in omm borizontcfcx figna oriuntur,& Jex cadunt. ideo in obliquo
hori%onte his , quicitra xqitinociialem orbem habitant , in die tpfo xquinotlij uerni confitrgit dimidittm illitd
fignifcri, qttod ad cardine manifeflum dcclinat, quodfena continet figna ab ^iriete ad Libram , & ex aduerfo
xqitinoctii antumnalis die confitrgit dimidmm altud, & aliud iam diCium deprimititr fttb terris. Verum dimi-
dutm figntferi, qttod cnm Solisfigno xsliuofolfiitio in cipit , longiffimo Jfatio afcendit , & breuifiimo defcen- 50
dtt, & m punclo brumx dimidutm, qtto minorifpatio confurgit, longiori demergitur , nam tantitm xslitta notle
quantitm brttmalt dte brctiifjimo interuaUo fuprafertur . cjr tam die xsiitta , quam noCie brumali longijfimttm
eft, undc his qitt fnb cardinum orbtbus habitant, dimtdium figniferi, qttod cumfolflitij pttntlo exoritur, ttt 14.
horarumfpatio confurgit, ita momento demergttur, & aduerja parte dimidittm alind , qucmadmodtim confur-
git, ita 1 4. horarnm fpatio dcprimitur. Vnde qitantum figniferi dimidium imtittm proxime magis adaltitm
foiJiitiitmfum.it, tanto prolixion fpatiofcandit, cjr tanto minori defcendit , atque ita dito dimidia, qux cumfi-
gnis afolsiitij pariter diflantibits oriuntur, xquis interualiis oriuntur, cjr occidnnt. namfurgttnt,decumbuntq;
notlibits, & diebus xqualibus. Sed qttx cumfignis ab xquinotlijsxque diflautibus incipiitnt , quanto tempo-
re alterum confurgit, tanto alterum cadit . Atque hoc efl, qttod Vttr. dtcit . redire Solem in Geminorum x-
qttalem curfttm , & xquare eam, quam habet Taurus cttrjitm rationem , & eum citrfnm xquare eam circtna- 60

tionem

10

20

3°

4°

tionw , qux, fnerat in jtrietis ftgtio , & alia ad eundem modutn , Subfcripfimus uerb Tabellam , e qua diea
rum quantiiates eiiciuntur ab tequinociijs ad cardines.

Secunda jiltitudo Hora Minuta Secunda.

-jtltitudo

Horx

Minu

Toli.

i

12

3

2

12

6

3

12

10

4

12

14

5

12

17

6

12

20

7

12

14

8

12

28

9

12

31

IO

12

35

II

12

38

12.

12

41

I?

12

46

i4

11

49

15

12

53

16

12

57

»7

13

1

18

13

4

19

J3

8

20

13

12

21

13

i<J

22

13

21

H

13

M

24

13

*9

*5

13

33

26

13

38

J7

13

41

28

13

45

29

13

51

30

13

56

31

14

1

31

14

6

3 3

'4

1 r

34

14

16

35

14

21

36

'4

27

37

14

33

38

14

37

39

H

44

40

14

5'

41

'4

57

4'-

J5

4

43

15

ii

44

15

18

45

15

26

46

i5

3 4

47

15

42

l8

56 49 it> o 8

24 5° 16 9 44

jtltitudo

Hora

Toli.

48

15

49

i<S

5o

16

51

16

5*

16

53

irf

54

16

55

17

5«

17

57

*7

58

17

59

18

60

18

61

18

62

19

63

19

64

20

65

21

66

21

5* 4

19 5a

30 3*

o
28

56 53 i<S 41 52

54 8

0 5 5 17 7 4

36 56 17 Ji 4

1* 57 17 ?t> 16

48 58 17 y2 48

M 59 18 IO 48

8 60 18 30 j<>

44 6r 18 53 20

28 62 19 l8 24

*o .'. 63 19 48 40

4 64 zo 24 24

36 65 2I 10 3*

5<S 66" 21 20 40

48

48 Continuatio diei , <& luminU .

4 Hor£ Minuta Secunda.

4

2o 67 24 1 40

3 5 68 42 1 \6

69 54 16 25

o

z4 70 64. 1? 46

i<5 71 74 o o

36 72 82 <5 59

16 73 89 4 58

74 96 17 o

75 104 1 4

76 110 7 27

77 nS 14 22

12

8

12

52 78 122 17 6

20 79 127 9 y?

4 80 134 4 58

36 81 139 31 $<J

5<S 82 145 6 43

12 83 151 2 6

44 84 156 3 3

24 85 161 j 23

*> 11 10 86 116 11 23

40 87 171 21 47

8 88

24

1

42

1

54

16

64

13

74

0

82

6

89

4

96

17

104

1

1 10

7

116

J4

122

*7

127

9

134

4

139

3i

145

6

151

2

156

3

161

5

116

11

171

21

176

5

181

21

187

6

29

<So

8 89 181 21 58

24 90 187 6 39

jttque adeo quam longi dies funt folflitij tempore , tam longxftmt notles in Bruma , ita ut toto anni tem -
pore dierumjpatia notlium interuaUis xquantur . Quxrentes ergo mfingulis regionibus, qudm prolixusfit ma
ximus in ea dies inprxpofita defcriptione primum altitudo cardinis inuenietur inprimaferie, deinde in obietlo
ordine numerornm diei quantitas iuxta boras , partes partkulasq; inuetiietnr . C&terum quod crbis ubique
terrarum colatur, etiamfnb cardinibus, ubifenum menfium dierum , &• nollium prolixitates habentnr , iam

patet

3°

4S»8 I.?J B E ^

pijfcf c.v hominum expericntia,& fcriplorum tefiimonio . T^atura enim bis pronidit : Luna feqitcntius eos
iUiiminat : crepitfcula maxime producuntur: Sol diutius impreffas uires in eas regiones relinquit ; montes uen-
tos arcent ; infiexus cfl regionis fttus , calorcmq; meiins rccipit : precioftjfiux ibipelles ; mare qnoqnc , quod
f* Ifedine-adhHionis mditutm atiquodprxbet, his adcft innumerabui pifcium copia :. robufli , & proceri homu-
Ttes funt, nec tcrra dcdignatur uircntes berbas emittcre, metalli plurima continere , & alia muita homtrubus
commoda continenter afferre. Sed ad rem redeam . Sotperatrnt primnmfig/iiferi quadrantem , uernumfci-
faet,(patio diwum vq. horarum 1 z. &ifw ecccntrici gradus 193 minr.tias 9. fcamdum qitadrantem par
meat ipatio dicrum 9 z.horarum n. ^rfuiecccntricigradits 91. minutias 11. & xfliua qitartahxcnomi-
natur, tertiatn uero, autnmnaiis dicitur, pcrcurrit diebus 88. horis tribus , & ■ fui cccentria gradus facit 86. lo
mmutictf 4 1 . pemnm qnadrantem hyemaicm peragit diebus 90. boris 1 . partibus borarum 5 $ . portiunculis
duabits,qius fecundas uocant : crfni eccentrici gradiisfkat 88. wjnutusy$. Vtide fignifcri dimidiumaitcru
piruagatitrjpatio Jicrum 1 8 7. aitcrum uirro dierum 178. horarum 5 5 . partium 5 5 . partiadarum 1 1 . quare
ifi partefept cntrionali rnoratur ampiius qiuxm in parte mcridiana dies 8 . horis 1 8. partcs 4 . partiatlas 48 .
Uis expcditts, qux ad Soiis curfum, & dierum crefccntium, & decrcfcentiumfpatia, cj- ad tas imagines, qitx
in Jignferi latitndine Jimt, pertincnt,proponit fe diaurum decxterisfydcribusyideflfyderumfigurationibus,
quxfimt dextra, acfiniflra %pnam fignorumflcliis difpofita. Vocat.autemfydcra multarnm fteUarum in ttnam
figurationcm confcnfus . slcllam atttem unicum tantum afirwm. .

De fyderibus , qux, funt a Zodtaco ad Septentrio- 20

nem. Cap. VI.

Anqvf. Scptentrio,qucmCrxci nominantarcton, fiue helicen ,habet poft fecolloca-
tum cuftodem. Ab eo non longe conformata cft Virgo, cuius fupra humerum dcxtrum
lucidilsima ftclla nititur, quam noftri prouindemiam, maiorem Grarci protrvgcton,uo-
citant , ca ndens autcm magis fpeciesciuscftcolorata. Itcmaliacontra cft ftella medja
genuorum cuftodis Arcli, qui Arfhirus dicitur. Eft ibi dedicatus e rcgione capitis feptentrionis
tranfuerfusadpcdesGcminorum, Auriga, ftatqjinfummo cornu Taun. Itcmq; in fummocornu
li-uo ad aurigx pedes una tenet parte flellam, & appellatur auriga: manus, ubi funt hardi.

Ima^ines, quas in calo ajlrorumperiti obfcruaucrcfunt otlo rjr- quadraginta , nonnulli plures , nonmdli
panciorcs pofucre, nam uel plures in mam, uciunaminplures diuifere . Ttolemxus prxditlo numero con-
tcntus eft. T^ominantur imagines aut ab animatis , aut ab inanimis rebus. ft ab animatis, aut ratione caren-
tibus, ant a rationc utcntibus. Gemini, Virgo , .Aquarius his iv.feruiitnt , qu£ rdtione utimtur . Ex rationc
carentibus qukdam domestica, qu£damfcrafimt,(iue maritima,fme tcrrcnafint. nt ^irics , Taurus domefti-
ca : Lco, Vrfus, Lnpttsfera, & tcrreftria: Delfinus, & Cetus maritima . Si ex inanimis fumuntur uocabu-
la, ant a fi^ura, qncmadmodum fagitta, trigonum,& corona, aut ab cffcili:, quem faciunt in muv.do,ita qni
fub ara nafcitur facerdos,qni fub ,Argo nauta, qaifub Delfino natator euadet . Sed aduiatio demum, &pri-
mornminfiituiorum appetitus ut xtcrnam fafiorummcmoriam reddcrent , ueiv.t principibus affcntarentur,
fedes in ccelo inuenerc , quibus ant rcs amatas , aut principum imagines ponerentur , cum ipft ad caium cuo-
iarc non pojfent . lta Virgiiius inter articulos Scorpionis luiiumfydus collocat > ita Bcrcnicis crines ab adu-
latoribus in calopofitifunt . Sedmirum eft Grxcos tantum anthoritatis babuiffe,ut ccelum impieuerint no-
minibus flagitiorum, &fabui& corum intcr Canones rcccptxfuerint, licet multo antc eos ficiix cognitxfne-
rint, & nominatA. Sed eorum fceierum ieuitas aufugiffet, nifi calo hxrens infixafniffct. Mentioncm quoq;
fkcmnt eorum nominumfacrx litterx : lob enim de Dei potentia loqucns , inquit , qui fkcit ^rclurum , &
Oriona, & hyad-u & intcriora Auftri. & atibi quoqueait. J^unquid coniungere ualcbis micantes flellas
plaadas, autgyramjlrcluri poteris dijfiparc ,nv.nqmdproducis Lucifcrum in temporcfuo,& vefperumfu-
pcr finesterrxconfurgerefhcis. Seduos adrem. Imaginum quxdamin xona fignornm collocantur. de ijs
diclum eflfupra. Sunt autem numero duodenario inctufx , quxdam ultra, quxdam atra eam ^onam ponun-
tur, dc ijs apte loquitur Vitr. vtinam non iiabercmus tocum bune luxatum, mendofum , <&■ obfcuratum . nam
fkcile ima^ines in nofli is defcriptionibus dcformarcmus, cum Vitru. easfcite admodnm diflribuat , collocetq;
ca figuratione conformatas, quam antiqui illi obftriiatorcsfyderirmpofuere, fed huic difficultati Ioannes Sta-
bius, Mbcrtns Durcrus, ejr Vulparia Florcntinus diligcntcr cjr fubtiiitcr prouidentcs , tabeilas duas ima-
ginum calcflium communi confttio conflrnxere ,acnon mcdiocriter in ca parte sludiofos iuuare tentaucrunt.
TS[os cx his tabellis, cj- aiiorum aitthoritate dotlorum Vitr. emendauimits, ut puto rcc7c,& commode adle-
gentium utilitatcm . Inquit igitur Vitr. Eum Scptentrioncm, qui a Grxcis artlon dii itur , ant hetix, nos vr-
fam maiorem uocamus , alu Currum afigura nominar.t, posife habcre cnslodem , quem Bootcm dicunt , fub
quo non ionge efl Virgo , qux Afirea dicitur,cuiits fupra httmemm dextrum luadifjima (iella nititur , quarn
noflri pronindaniam, Grxci protrygeton nominant. diatur autem prouindcmia cx eo , quod uindenux matu-
ritatcm,cuius figna fnnt acini colorc mutati , pollicetur.flella hxcfimiiis cfl candentiferro , ideo VitruJiat,
<am magts cffe candentcm, qudm cokratam , mirabiii enim fplcndorc prxfutgct . Trxterea intergemta cu-

siodis

40

jo

60

T^ 0 2$, V S. io?

fiodis ArtJi, ttella efi, qui Artlurus dicitur , a qua nonnulli totam imaginem cuflodis , ArBurum nomina -
uere. Ecce quod nonfolum imagines ponit Vitr. ideft aflerifmos , confteilationes ,figna , & figuras integras,
fedpartiales ftellas, unde authorum difcrimen oritur inimaginumnumerationejnfequitttr jLuriga,u:iEncb-
tontus,aut Orfilochus ditlus, cuiusfitus ante vrfie maioris caput efl,& ita illi tranjuerfus ponitur , ut fi vr-
faprocurreret,in eius caput impingeret . ponitur tpfe fupra dextrtmt Tauricornu ad Geminorum psdes,fu-
pra cuius ^iurigx Uuum humerum flella efl,qux Capra dicitur, h&c duas paruas flellas uidetur int'teri,qu&
funt infiniflra jLurigx. mantt,& bxdi uocantur. QuareJn Vitr. legerem hoc modo . { Itemq; infummo cor-
vu Uuoadaurig&pedes unatenet partes~leUam,qux appellatur anrigx manus ,in qua Hxdi . Capra uero
jp Uuo humerol deinde incipit. \Taun quidetth&Arietis infuperj Ergofuprafummumfiniflri cornu TaurijLu-
ri?a manum porrigit, in qua du$flell& funt,h<edi nominatx , & infimflro humero tenet fiellam , qutc capra
dicitur. demde fequitur .

Tavri quidcm, & Arietisinfupcr Perfeus dexterioribusfubtercurrensbafim Vergiliarum , fini-
itrioribus caput Arietis, & manudextra innitens Cafsiopex fimulachrojxua fupra Aurigam tenec
gorgoneumad fummum caput.fubijciensq; Andromeda: pedibus. item Pifcesfupra Andromedam,&
cius uentrem , & Equi.

Hoc quoque loco nonnulla dcfiderantur , quoniamnullamferiflruiluram uident ur hahere uerba hac .
Verum autem eflfnpra jlndromedam duos effe Equos, alatum unum, qutpro Tegafeo ponitur , dimidium al~
terum, ideft pelius, & caput. jLiativenter eflfupra jLndromeds caput , habetq; infpina iliusiremflellam.
. Vnde Vitru. ita dicere potuit.

Jt f.m Pifces fupra A"dromedam, & ventrem eiu s Equi , qui eft fupra fpinam alterius , fed in uen-
trcprimieftlucidifsimaftella, cjua: finit uentrem Equi , &caput Andromedse. Manus Andromeda:
dextra fupra Cafsiopea; fimulachrumeft conftituta. Lauafuper Aquilonarempifccm.item Aquarij
fupra Equi caput. EquivngulseattinguntAquarij genua.

Ideo indefcriptione excellentium illorum uirorum alatm Equus-habere debet pedes in alteram par-
tem conuerfos .

Cassiopeae media eftdicata Capricorni fupra.inaltitudinem Aquila , &Delfinus,fecundum
coseftfagitta. Abeaautem volucris , cuius pennadextra Cepheimanumattingit,& fceptrum, lsua
fupra Calsiopex innititur,fubauis cauda pedes Equi funt fubtecti. Equum aiatum intclligit .

Inde Sagittarij, Scorpionis, Librar. Si Vitr. utriusq; Equi nomina diflinxiffet , non laboraremus , E-
l 8 quus unus uocatur, alter Equiculus, &grace protome hyppus , nam cum dicat jlquilatn loage effe a Cajfio-
peafimulacbro , & xqui ungulas jlquaru caput attingere : & poflea dicat fub iduis cauda pedes Equi cffe
fubtetlos , innuit non de uno Equo fermonem haberi . C&terum loquendi formnU Vitrttuianx , & pius jLr-
cbitetfoniae, qudm Crammatiae fkcit morari ietlorem . Vtitur enim genitiitis piuribus , & ditlion:,inJuper
Jubintelligens fempcr aut fydera, aut imagines, quare , ttt hoc animaduerfum eil , ne fuperslttio nos offendat.

Insvper ferpensfummo roftrocoronam tangitad eum medium Ophiucus in manibus tenec
ferpentem lasuo pede calcans frontem Scorpionis . ad partem mediam Ophiuchi capitis non longe po
fitum eft caput eius,qui dicitur Nifus in genibus.

Hercules, Thefeus , Tamiris , Orpheus , Trometheus , Ixion , Lycata , & "\ifts ingenibus, ud
ingemculatus pro eodemfumuntur a Toetis. id efl unam eaniemq; rem his nominibus imuunt.
4° Eorum autcm funt faciliores capitum uertices ad cognokendum . Quod non oblcuris ftellis funt
conformati. Pesingeniculati ad id fulcitur capitistempus ferpcntis , qui cft inter Arctos,quifep-
tentriones dicuntur, implicatus.

Hatlenus de ijsfyderibus , quxfunt intra tropicum, & feptentrionaiem circulum differuit ifequitur ut agat
deijs,qux in feptentrtonali circulo, &infra coliocantur, quoniam magis uftunojiro accommodantur.
Jnquit igttur.

Vbi ueroparueper os Equi fleditur Delfinus contra uolucris roftrum cft propofita lyra.
Intcr humcros cuftodis, & geniculati corona eft ornata . In feptentrionali uero circulo duse pofit.s
funt Arcti fcapularum dorfis interfe compofita?.& pectoribusauerfa:,e quibus minorcynofura maior
helicea Gricisappcllatur, earumqjcapita interfe defpicientia funt conftituta ,caudxcapitibusea»
fo rum aduerfa?, contraq; difpofita? figurantur, vtrorumq;enim fuperandoemincnt.

Qmin ctrculo feptentrionaii ponuntnrimagines,hiefunt,vrfa utraq; &ferpens,maior appellatur Helice,mi
nor Cynofura.fitus earurn esl buiufmodi.primo fcapuiaru dorfis interfefimt compofits,undejeqwtur, quodpe-
Horibus aduerfefint. Captta diuerfas inpartes ajpiciunt . Cauds. capittbus earum aduerjk , namfupra ma-
ioris urfie caput cauda esl mtnoris ttrfic , & fipra minorts urfie caput, matoris urfie cauda , ita utrarumq; cau-
dx fuperando fcilicet capita eminent , propmquior autem cardini eflurfaminor ,fed maior capite uerfa eft
adfigniferum. atquehicfituseji vrfarum,& Jiguratio. J^unc deferpente dicendum efl.

Infummopercapitaearum effedicitur porreda ferpens. Draconiscaudaporngiturinterdorfum
utriufque urfe a capite maioris ad caput minoris.

Et quae ftella dicitur Polus, plus elucet circum caudam minoris feptentrionis . Nam quareft

$0 proxi me Draconem circum caput eius inuoluitur. Vna ucro circum cynofur* caput iniefta eft flexu.

porredaq; proximc eius pedes. Obfcura

jdo •" l l B E X

Obfcttra & mcndoft leflio eft ,fed non eil defperandum , namft meminmmiis Vitr. non tanturn hnagines%
fedftdlas quafdamfeparatasponerc, & cius tnentem effe , non omncs imagines , neque omnes ftellas tollocare,
fed eas tantum , quarum ortns , &occafus poffumus animaduertere , & oculis contueri , ut ipfe teftaturin-
ferius , profetlo ncn mirabtmur ft Vitr. exuno loco malium tranfire uidetur . Defcripta igitur Serpcntis
parte illa , qux porrecia efl , per caudas urfarum , antequam omnes flexus illius Scrpentis , qui etiam Draco
nominatnr ab eodem, defcribat duas lucentes sltllas , ponit , quxjhnt in urfa minvre, & dicit, \ & quxfteUa
dicitur Tolt:s,pl::s ct cct circtm caudam mhioris feptentrioms\ nameafte\\aeftincaudaminorisurfx,qux
ad caput maioris urfe cfl,ut ct am pcsftt ligi circa caudam maioris fcptenttioms , ut aliqui codices babent >
ttam ex alia partc, qux cft propc Drat ontnt circum caput cius,fcilicct minoris , inucluitur alia siella , quxft-
miiitcr in conjiderationem uenit. Sed/ifupralegatur circacaput maioris , oportebit legere. \7^amquxefl
proxhnc Draconem circa caput mmoris muoluitur \ Vv.a uero ideslfmul \ circum Cynofurx caput mie&a
eflflexn ,porrct7aq; proxime eius pedes\ fequitur Dracoms defcriptionem inter urfas , ubift anerfts dorfts
delpicutnt, longo tracln produciturft rpens ,feu Draco ( ut ditlimt efl ) mox ad Cynofurx captit inieclusfie-
xusfuas incipit, undefleclitur, porngiturq; proxime eius cynofurx pedes.

10

•jtWwnfiw*

Cmn c/ic nojrfnn fortf»
dtk^rnmonJnn»

5»

Haec autem intorta,rcplicatai];feattollensrefle&ituracapiteminovisadmaiorem contra ro-
ftrum , & capitis tempus dextrum .

jLiter Draconis flexus hoc loco ponitur, nanque ubi adpedes nrfx minoris fe fe flexu po)-rexerit, intorque-
tur,& replicatur in fpiram, &fe attollit, idefl fe ejfert, & in aliamfpiram htuolutus refleclitur a capite mi+
noris, & caput uolttit admaiorem contra roslrum ,& capitis tempus dextrum , non ita ut Draconis caput
proclinet ad caput urfx maioris , quoniam longc abesl , nec infia minorcm nrfam defletlitur ,ftd altius contra
uerfus ad eam partem xquidislanti , &paral\ela linea ad urfam maiorem.

Itcm fupra caudam mi noris pcdes funt Ccphei. Ccpbeum in ccclo coUocat, qui pedibus fuis Cynofurx 40
caudam prctnere uidetur, tnox adaliafydera defcribenda tranfit.

lbiq; ad fummum cacumen facientcs ltcllx , lunt tiigonum paribus latcribus in fuper Arie-
tisflgnum.

ibtq; hoc cfl ex ca parte, qua cephcus dextrafcilicet,& orientali,fed longo interuallo infuper jtrietisft-
gnum ad fummum eius cacumen funtflcllx, qux trigonumparibus lateribus cfficiunt. Deltoton nocant aftmi~
litudine grxcx literx. A. efl enim tanquam trigonum illa ittera,duobus paribus lateribus.

Scptentrionisautem minoris.&CafsiopexfimulachricompIuresfuntftellx confufx. Qux funt
ad dextram oricntis inter zonam fignorum, & feptentrionum lydera in coelum difpolira, dixi . Nunc
cxplicabo qux ad fwiftram oricntis, mcridianicj; partibus funt diftributa.

Confufas inteUigit ileWas, qux adnidlamfigurationem pcrtinent,&quafifolitarixf;mt . Circa Arietem J-Q
qtiinquccirca Taurum undecim. Circa Cemtnos fcptcm. De ttclla ucro polari, deq; iUis, qux ad Antarticnm
proxhne funt,ditlum es~l fupra.

T)e Jyderil?us,qu&funt aZodiaco,admeridiem. Cap. VII.

RimumfubCapricornofubiectuseft Pifcis Auftrinus ,caudamprofpicicnsCeti,ab eo ad
Sagittariumlocuscft inanis. ThuiibulumfubScorpionis aculeo. Centauripriorespartes
proximx funt Librx, & Scorpioni. Tenet in manibus fimulachru id, quod beftiam aftro-
mm periti nominauerunt. <Jo

_Centaurui

X o t^ v y. 501

Ceniaurus uero tenet in manibus fimulachrumferx,fiue lupi , feupanther&,fett niclimx a Chirone oblatx,
-\locns inanis,\ non nouit Vitr. coronamauslralem , quamTroclus uranifcum nominat , qu£ collocata cil
antepriores Sagitarif pedes, inter Tifcem anfirinum, & Thuribulu,qucd ara dicitur, ejrfacranu a nonnullis.
Ad Virginein, & Leonem , & Cancrum anguis porrigens agmen ftcllaium imortus fubcingit
regionem Cancri,crigensroftrumadLeonem,medioq; corpore fuftincns craterem,ad manumq;
Virginis caudam fubijciens, in qua incft Coruus. ln qua, ideft in qua cauda inefl Corutts.

Qvae autcmfuprafcapulasperaequefunt lucentia. Ad Anguisinterius uentris fub caudamfub-
ie&useftCentaurus . IuxtaCraterem,& Leonemnauiseft, qua; nominarur Argo ,cuius proraob-
IO fcuratur, fed malus,&quae funt circagubernaculaeminentiauidentur,ipfaq;nauicula,& puppis per
fummam caudamCani iungitur.

Idejl Cani maiori,nam de minoriftatim loquitur , maior autem proprie Canis dicitur , habetautem in ore
fulgentiflimamftellam, qu£ aliquando nomine totius fyderis uocatur Canis,aliquando canicula, &fyrius, ad
quam cum Sol accefferit duplicatur illius color. minor uerb canis procyon dicitur, ejr anticanis.

Geminosautem minufculusCanis fequiturcontraanguiscaput. Maior item lcquitur minorcm.
Orion uero tranfuerfus eft fubiedus preffus ungula Tauri, manufxua tenens clauam, alteram ad Ge-
mellostollens. Caput ueroeiusbalim. Canis paruo interuallofequitur leporem . Intelligedema-
iori Cane.

Arieti,& pifcibus Cetuseftfubieftus.acuiuscriftaordinate utrifque pifcibus difpofita efttenuis
10 fufio ftellarum, que grarce uocitatur hermidone. magnoq; interuallo introrfus preflus nodus Serpen-
tium attingit lummam ceti criftam.

T.fcium legit Thilander, <jr non Serpentium, ita mihi arridet letlio, ut nifi addatur ditlio in modum Ser-
pentium , legam libentiffime pifcium, nam nodusillepifcium , & lineoUin modum Serpentium intorquentur,
&replicantur. nontamennegoprcefulgentem flellam, qiu infummis lineolis confptatur, nodum, &fmdef-
mon uocari . qu.t etiam hermidone & commiffura Ttfcium uocatur a Tlinio , fcd totam illam aduinculatio-
nem intellexit Vitruuius.

Eridani per fpcciem ftellarum flumen profluit , initium fontis capiens a lxuo pcde Orionis . Qujb
uero ab Aquario fundimemoraturaqua, profluit inter Pifcis auftrini caput, & caudam Ccti.

Idefi perfpectem & imaginem Eridani profluit ftumen flellarum , cuius ftuminis fons incipit a Uuope-
de Orionis .

Qua: figurata, formataq; funt fydera in mundo fimulachra natura , diuinaq; mente defignata,ut De
mocrito phyfico placuit, expofui : fed ca tantum , quorum ortus , & occafus polfumus animaduerte-
re, &oculis contueri. Nanque uti feptentriones circum Axis cardinem uerfantes non occidunt»
nequefubterrarnfubeunt, fic&circa meridianumcardinem, qui eft propter inclinationem mundt
fubieftus terra:,fydera uerfabunda , latcntiaq; non liabent cgreflus orientes fupra terram , itaque eo-
rum figurationes propter obftantiam terrse non funt nots . Huius autem rei index eft ftella Canopi,
qujehis regionibuseit ignota,renuntiantibus ncgotiatoribus , qui ad cxtrcmas Acgypti rcgiones,
proximasq; ultimis finibusterra?, terminationes fucrunt.

Excufatfe Vitru. redditq; caufam , cttr non omnes pofuertt aftrorum imagines , quemadmodum peritum
aslronomum decebat, qui nulla horixontis ratione habita, defyderibus abfoluti loquitur . ait enimfe ea tan-
lumpropofuijfe ,quorum ortus, & occafus poffnmus animaduertere , & oculis contueri. effe uerb aliqua
latentiafub mundo, qux non habent cgreffns orientes fupra terram , oftendit ex negotiatione negotiatorumy
qui ad extremas orbispartes meridiem uerfusfuere . Exemplum fumit a Canopoftella, qux eft infequenti re-
tno nauis jlrgos . dicitur atttem Canopus ab infula eiufdem nominis,vbiprimuminnotuit . Qui ab jLrabia
*A%aniam verfus in meridiem ambulant , contra Canopum iterfaciunt . Eaftella in ijs locis equus nornina-
tur, eorum lingtta Suhcl, ideflincendinm , ob magnitudtnem eius & radiorum multitudinem . Tlinius eam ln-
cere Traprobaweinful&affirmat . Ttolcm&i tempore cum gradibus Geminorum 17. & decem minutijs
currebat , meridianam habet latitttdinem grad. 7 $ . declinat gradus 5 1 . minut. 1 o. Sed temporibus
noilris feptimumgradum Cancri occupat. Italis incognita efl, ^Jjodianorumfimtori proxima , quartam fi-
gni partem confurgit \Alexandrinis, atque ita altins emergitmeridianisin partibus. plures autem Canopos
effe, qui legunt,non ignorant.

De mundi circa terram pcruolitantis , duodecimq; fignorum , & Septentrionali , meridianaq; par
tc fyderum difpofitione, ut fit perfeclus docui . Nanque ex ea mundi uerfatione , & contrario Solis
per ligna curfu , gnomonumq; arquino&ialibus umbris, analemmatorum inueniuntur defcriptiones.
Canera ex Aftrologia , quos affecius habeant figna duodecim, ftellx quinque, Sol, Luna, ad liumanx
uitjerationemChaldarorum ratiocinationibuseft concedendum. Quod propria eft eorum gene-
thliologix ratio.uti pofsint ante facta, & futura ex ratiocinationibus aftrorum explicare.

Cic.hb.primode diuinationc inquit. Chald&i, qui ex diuturna obferuatione fyderum fcientiam putantur
effeciffe,utpr£dici poffet quid cuique uenturum, & quo quifqv.efnto natus effet. Genethtwlogia diuinatio eft,
qua ex natiuitatefncceffus prAdicuntur. T^os eampartem a noflris ftudijs abdicauimus.
€0 Eorvm auteminuentiones,quasfcriptisreliquerunt,quafolertia,quibusq;acuminibus,&quanu

• CC magni

40

5o

IO

20

jor L I B f M K

magni fuerint , qui ab ipfa natione Chaldeorum profluxerunt , oftendunt . Primusq; Berofus in in-
fuh, &ciuitate Cooconfedit, ibiq;aperuitdifciplinam . poftea ftudens Antipater,itemq; Achina-
polus.quietiam nonc nafcentia, lcd cx conccptioncgenetliliologiar rationcs explicatas reliquit.
Dc naturalibus autcm rcbus Thales Milefius, Anaxagoras Clazomenius, Pythagoras Samius, Xeno-
phantcs Colophonius , Dcmocritus Abderites, rationcs, quibus e rebus natura rcrum gubernarctur,
quemadmodumquofque afte&ushabent,cxcogitatasreliquerunt. Quoruminuentafequuti.fyde-
rum ortus, & occafus, tcmpcftatumq; fignificatus Eudoxus , Eudamon , Calliftus, Melo, Philippus,
Hipparchus, Aratus, ci-tcriq,- ex Aftrologia parapegmatorum difciplinis inuenerunt , Sc eas pofteris
explicatas reliqucrunt. Quorumfcicntice funt hominibus fufpiciende, quod tanta cura fuerunt,ut
ctiam uideantur diuina mcntc tcmpeftatum fignificatus poft futuros, ante pronunciare , quas ob res
hxc eorum curis, ftudijsq; lunt conccdcnda.

.Aedificiorurn, riuitatum,& tirbium, nc dum bominumgenituras mathematici folent explorare ,fyderaq;
cricntia,& cadentia perpendere, ut cognofcant quidcttique enenturnm ftt, & prmuntient fata rerum. Vitr.
reijcit ab Arcbiteflo eamcuram, qttammulto magis renuere Cbrifliant dcbent , quare & nos eam anoflris
sludtjs ( ut diximus ) meritb abdicauimus . Sunt autem parapegmata ( ut Thilander notat ) jls~ironomica
inflrumenta, quibus ortus, occafusq; fyderum, tcmpeflatumq; /igntficationes cognofcuntur, atque inueniun-
tur ;difla,quodexmultis uarusq; concinnata effcnt,ftue tabellts,fiue armillis , fiuc dioptns, & ligulis,
fiuealtqua aliaparte. Cxterum Vitrtt. eafelegit ex ^AHronomta, ex quibus Gnomonum tcquinoflialibus
umbris analemmatorum inucniuntur defcriptioncs. Sunt autem ilia, qu£ ad caeli motum pertincnt, fyderumq;
contrarias motiones fpeflant , & difpofitio imaginum, utrinque ad jonam ftgnorum dtflributa. Quare ad
rem ueniamus, in fine libri pofitas infptcientts Tabulas a noslro prxceptore Federico Delpbino conditas , e
quibusfleUarumfitus,&figuratio,partcs, latitudines,&longitudines , itemq; magnitudines elicere poterv-
mus,& jblidum fphxrA,fleU,arumq; globum conformare .

Dehorologiorum rationibus ,Cf 'umbris gnomonum aquinocfia-
U tempore 1{om& , & nonnullis alijs locis.

Cap. VIII. 30

Obis autcm ab his feparandce funt horologiorum rationes , & explicanda: menftrusc die-
rum breuitates , atque depalationcs.

Toft longam, neceffariam tamen digreffionem , Vitr. aggreditur analemmatis traflationem,
qttod eftgnomonices fundamcntum , non enim conficere genus aliquod horologij docet , uiam
tamen aperit ad borologia cuiufuts generis dcfignanda . ^Agit de jlnalemmate Ttolom&us : in eius traflatum
Federicus Commandinus fcite commentarios fcripfit , cui multx babendxgratixfunt , cumpro comrnuniuti-
litatefemper muigilet : ego certe ab eius fententia nunquam difcedam , atque ttt illi demonftrationes rerum
rcltnquam, ita cum eo ufum analemmatts dcclarabo. Efl autem quod Ttolomxi ingenium admireris, & Com-
mandint honcslos labores commendes, utriufquc tamen indttflriam mnltum conferre ad Vitruuiani analemma *
tis ufum exiflimabis, quod siatim manifesium fiet. ^Age igitur ad Vitruuium accedamus , & mentcm eius uni-
tterfam apcnamus altius repetentes . Tropofitttm tgitur efl defecunda Arcbtteflune parte , qu& gnomonice
a Gr&cis dicitur, pertraflare . Vocabuli eitts ratio agnomone dedufla eft. gnomon enim norma uocatitr, &
quodcunque ad normam ereflum cft . Confueuere autem veteres ab umbris in planum a Gnomonibus proicflis
partes diei, hoc esi horas cognofcere . Eam cognitionem gnomonicen agnomone nominauerunt. Quouiam
itero circa gnomonem alix alias pro temporum & horarum ditterfitate umbrdt, in oppofitis planis protjcie-
bantur, id obferuantes, analcmmata caperunt deftgnare . jLnalemma enim eflrcfumptio qttxdam-.nampriuf-
quam borologia defcribcrent , deftgnattones quafdam fumebant conquifitas ex Solis curfu, & umbra gno-
monisad dcfcribendorttm horologiorum rationes accommodatas . Gnomonem uero fchiathira , qitafi umbr£
indagatorem primo libro Vitruuittm uocajie uidimtis: quemadmodum ttcro in xdibus fabricandis modnlus ac- 5 °
cipiebatur , boc efl certa illa, & minima menfura,qua xdificwrum partes metiri folemus , ita & in borologijs
defcribendis analemma pro moditlo babetur . His pofitis & slabilitis animaduertendum efladea. quxdi-
tlurttsfum, nam utilia erunt tmnalusmtiltis jpcculationibus, tumgnomonices intelligenti£,qua optices qttan-
dam parte effe manifeftum ei~i,de qua libellumftatim adituri fumus . ^Ad eas mathematicas figttras,qux nobis
in boc opere mira iucunditate inferuiunt, prxcipua conus accedit , cjrfuperficies illa, qtta conica nominatttr .
Quiduerofit conus,& conica fttperficies hinc patcbit. Imaginemur immotitm fignum, infraqttod circulttsde-
fcriptus fit , exfigno imrnoto ducatur linea ad ambitttm circuli , qus. ambiat intcgram circinationis lineam ,
defcribet illa figuram, quam conttm matbematici,pyramidem vulgus appellant. Eflofignum immotum ubi a.
circitlus infra pofitus b c d. afigno a dcfccndat linea a b. qux circunferatnr per ambitum circidt,
donec eo redeat, unde dtfceflit, aio ita deformari conum, & mdefuperficwmfieri, qtu conica nominatur : qiu 6°

quidern

7^ a ^ y *•

j»j

10

20

50

fNnfo» ex duabus fuperficiebHs oppofttisper coni uerticem conficitur, & utraque in infinitumproducitur,ex
unm linca in Htramque partem dutlx defcriptione , quemadmodum in diagrammate uidetur , ttbiprimafu-

perficies a b c d. oppofita per uerticem e
f g. linexinutramquepartemdutlx c e. &
f d. quas in infinitum abire imaginamnr.inte-
gram ergo hanc figurationem conicamfuperfi-
ciem appellant . in cono antem a e. axisett.
a. uertex . b d c. bafts . h<ec imprimisfunt
memorix commendanda , quoniam ad analem-
matum defcriptionem maxime conferunt . Co-
nicaigitur fuperficies , fecliones plures habere
potefl, quarum ratio nobis explicanda eft . pri-
mum ergofecaripotefl a uerticeper axem , de*
indemodis alifs .fiattertice per axem medium
fecetur , grfeffione uidebititr triangulus retli-
lineus.fi uero modis alifs diuidatur , aut tranf-
uerfo fegmento bafi paraildo ,fecabitur , aut
alio modo ,fiparaUelo bafifegmento diuidetur,
circulus apparebit . Qupdfifegmentum neque
per uerticem neque tranfuerfe fiet : tum feg-
mentum lineam quandam inflexam oflendet ,
qu<ea mathematicis fcSiio conica nominatur.
h<ec ut modos , ita nomina quoqtte dinerfafor-
tkur. nam conttspr£terprcedi&atfe&ioncspoteHfegmento aut axi , aut lateri parallefo fecari , itaut aliquid
de bafifecetur. Expriorifegmento lineafit, qtt<e kyperbole nominatur, ex posleriori uero parabole apparet :
eU &fegmenti aliudgenus, quod tranfnerfafeclione conum abfcindit, nihil de bafi toUit, & bafi non eflparal
lelum. Ellipfim uocant eamfetlionem tanquam deficientem ,ficuti hyperbolem tanquam exuperantem, &pa-
rabolemtanquam<equabilemfe£lionemdtcant. Eftoergoconus a b c d e. fegmzntumlateri parallelum
f g h. cuiusicbnographiacirculusb c d e. incentro a. fetlioapertaquce biperbole dicitur g f h.
Qu£resquomodofiant,itaexDurerodeclaratur.Eflofegmentum f g h. induoden.ts partes diflributum
ab f. ad h. partibus numeri apponantur. 1. 2. j. 4. ufque 11. per partes autem illas ducantur li-

.

nea tranfuerfs. bafi paralleU ,'{<?• ab eifdem partibus ubi namiri funt , ai rettos angulos caiant li-
ne<e in bafim, fic conus , cum fuis partitionibus diflinguetur , qu<e omnesai ichnographiam coni pertinebtint.
boc modo. Elio circuluscuius dimetiensfit iinea coni b c.d e. fit uero circulus b c d t. fub cono col-
locatus,cuiuscentrumfit a. inqiioiaxisacono caiatufqueai e. demtmin circidum illum caiant om-
nes ilLe linex a cono axiparalleU , qu<e lines. in ichnographia fuis numeris notentur , qui rejponieant literis ,
&numerisinconofignatis g. h. f. 1. 2. 3. 4. ufqueai 11. haslineas ratione quaiam fecareopor-
tet, utparabole efficiatur . Sume a cono ltne& 11. notat<e longitudinem . linex inquam bafi coni paral-
ielx : ^r in centro a ttesligij ponatur circini pes unus,&tantum ctrcinationis duces, ut lineam in uefligio per

*f> 11. notatamfeces . idem fhaesin lineis altjs a cono ad uefligium transferendis : & hoc modo parabole ue-
ftigiumdefcriptumerit. Euefligiouerolineameam duces hac ratione .fumea : uesligio linex. g h. longitu-
dinem, ex ea lirteam ducas in quam mediam ad retlos angulos iincafettionis f g<- in cono xqualis cadat,cu-
ius uertex fit f. diuidaturq; fecttndum diuiofiones line<e f g. incono diuife,& refpondentibus numeris
fignetur.perpuii3adiuifionisducanturline£parallel<eline<e g h. ad eas lineas e ttefiigio transferes longitu-
dines linearum proportione refpondentium , uerbi gratia : ex linea ubi 11. nota esl in ueftigio , transfertur
adparabolemlongitudoiUain lineam notatam fimili nota 11. fic de reliquis . inde uero extrema omnmm
linearum, unalinea continenti annecles, & parabolem uidebis. Ex hac rationc, & ex diagrammate aliarum
fetlionum addifces quomodo ducendx fint byperbole , & ellipfis . C<eterum.hjecdiclafunteofine,utfci.iS
Solis efeflus iri mundo circagmmonem. Dico igitur , S olem quotidiana uerfatione radios ingnomonem im-

'■50 mittere: ambitumSolisbafim coni: gnomonis apicem coni aerticem imaginemur effe , radittm uero a Solc e-
miffum lineam dicemus illam, qu<e circitm circinatlonem mota conum defignet . Quodfi in oppofitam partem
proietlumradiumintelligamusmodoper uerticem coni uerfetur, conum eum fhccre dicemus altentm, ttx
ut fttperficiem conicam perfeclam reddat ; nam fuperficies una ea esl a circulo Solts ad apicem gnomonis, al-
tera uero oppofita ab apicegnomonis deorfum uerfus, qu<e in infinitum abiret , nifi planum aliquod illi obvjce-
retur. Qupniam uero planum illud multis modis illi obvjcitur , & radiosfecat inferioris fuperficiei, ideo pro-
prietates carumfeBionum confiierand<efunt,quoniam ditterfa faciunt linearumgenera. Tlanum autem ttoco
tabulam,feu parietem, in quo defcribuntur horologia . Quod quidem planum interim finitori <eque diflat, in-
■terimin finitorcmad retlos cadit angulos, cumin eretlis pariettbus defcribuntttr horaria, interim inclinatu
efl, tanquam domorum tetta, unde cum multis modis conicam fuperficiem radtfs & gnom one fii&ttm fecare

tfo foUat,acciditutumbraagnomomsuerticein obieftum planum proietla ,fhciat alids refiam,alias cirxu-

CC '2. luwt

J°4

L t B E H.

Ucm, quandoque parabolem ,intcrimhyperboUm, aut demum Ellipfim. Soligitur aut in aquinoBiali cir-
culo,aut extra innenitur ,fi dtquinoQialem circulumambit, & radusgnomorieferiatjetlam in quocunq; pla
no Itnea umbrs. defcribet, ideo in omnibus horolog ioru planis tequalibus xquinottialis umbra per diretlam li-

jf. feclio parabole.

B. vcsligium. C. paraboU

C. fe3io cllipfu.

D. fetlio hyperboU.

E. vesligium F. hyperbolt.

19

zo

30

40

$•

nem defignatur. ratio eil quoniam gnomonis apex efi in aqutnottialis plano , ideo gncmonis urnbr* ab eo
fla 10 mintme difcedent ttquinodij tempore,&propterea ideo a communifetlione iUiusplani > & horartj ter-
minabuntur. quemadmodum cxperiundo difees . SoU igitttr aquinotfialem circulum ambiente & adapicem &9

gnomonis

JO

iO

J°

% 0 J^ V S. 30?

gnomonis radios iacknte, utnbra reclam defcribet paraUelam, cornmunife&ioni ttquinoBialis, & horarvj pla-
ni . Sed (juoniam diurno motu Sol quotidie circulum peragit xquinocliali £quabilem,ac parallelum,& obli-
que means continenter ab £<juinoeJiaii abfcedit , ideo cum rton eft in dquinOWaU acciderepotesi, utplanum in
quodaGnomone umbraproijcitur ,fecetur ab eo circulo , quem Sotfacit munditm ambiendo, atque etiamfie-
rtpotefi, ut nonfecet, pro utfinitorum ratio poslulat . Fingamus Solem quotidiefcandendo circumagi,&- ue-
siigiajui motus eitidentia in cceto reliaquere,ut putx orbem ignenm,aut alterius apparentis ima<{inis:certe or-
bis ille, aut circinatio illa apparcns,uel integrafitpraplanum ertt, ttel abfcindetplamtm illud. Fingamuspla-
numfecari ab ea circinatione , ita ut pars etusfit fupra terram , & pars infia , tunc extremi ^nomonis apicis
umbra, quo tempore Sol eam circinationem ambiet, hyperbolem in plano defcribet . ^itft integer ille circu-
lusfuprafinitoremextabit,aut continget planum horoiogif, aut non continget,fi primum ertt , defcribetur
parabole in plano ,ftfecundum , attt arcmatio illa a plano .equabiliter difiabit , aut altera partc ad planum
magisaccedet,fi£qiiabiliterfe adplanum habiterit circutum, fi non , ellipfim defcribet umbra,h£c onmia
experin poteris,fifupra tabellam aliqnam plano horologifparatam circulos pofueris fecumlitm partes ex~
taates finitori , & a circinatioms linea, m qua Sol slatuetur ,ferreus,aut ligneus axiculitsad apiccmgnomo-
nisperforatum, mittas, ita utaltero extremo planum tangat. Saik axkulus ille , qui radium Solis refert, in
plano lineas ill.ts defcribet, quas diximus: hyperbolem fi circulus planum fecabi t , parabolem fi contin^et,
circitlumft £que ellipftm ,fi non £que dislabit a plano. h£c unico exemplo infequenti diagrammate intelliges.
Eflo. a. gnomonis apex perforattts b c d. portioalkuiusparatlelifupraterram,( circulus enim ptaattm
fecat.)EfloSolin e. ferreus axkulus ab e, per foramen gaomoms ad ptaaum ufque ad fmittatur afcen-
dat,deindeSolad h. t&axkuiusia h, ponatur,tranfeatqiteperforamengnomonis nfqnead i. deindem
k, pofito Sole,& axiculo idemfkciamus , quodfupra per foramen axiculo ad i. tranfeunte , atqtteita ab
m. o. q. p. d. adreliquapunc~ra,qu£unatineaconncc7anturinplano.timcfiethyperboie.reliquatiio
tngen.o experiri poteris. C£terum his tanquamfundamentis optime iatlis,fi bene perpendantw com~

mode adanalemmatis defcriptionem accedere poterinvts .
Qupniamuero inanalemmzte qttiiam funt circitli,qui com-
munes in omnibus affumuntitr , quidam feorfum pro cuiitfqite
horologij defcriptione feparatim defcribitntur,ideo,nt eamfk-
cilitatem, quampolliciti fumus , pr.cfl.ire quo-jne italeamws,
etiam rudibus , ita anirno noHrofingcmus , ut quifqne fepn-
tetflareinmedia, & ampiiffima planitie ocidisad meridiem
direclis, expanfis in crncem m.taibiis , certefimflra orientem,
dextra occidentem, tergo fiptentrioaem,ore meridiem indica-
bit . Fingamus etiam planitiem iltxm , in qua (i it , ufque ai
extremos orbis fines pertingere,ita utin duts £juas partes
orbemfecet , parsaltcra infia planitiem, altera fitpra erit,
planum igitur illud horixpntis,ac finitoris nom ;ne doaabim -ts,
eflenim hemifpluriorum difcriminator, cttius mtnus efl infe-
rampartem a fuperafepxrare.Fiagamus etiam planum aiiui
afiniflrainorientispunclo per uertkem adlabrum occiden-
tis peruenire, atqtte indefub terra per mcdium ad oricntempertinere : planum hoc uertkis planum noccmws;
citiusproprietas eritfeparare partem , qit£ ante nos erit , a parte posieriori , idefl hemfybxrittm meridia-
num a reliquo feptentrionali. Fingamus demum planum aliud a labro fimtoris medio inter orientem &oc-
ddentemaduertkempositergus noflruminfiaterramad eundem locum unXe ortitm fuit peritenire . Tla-
num huiufmodtmeridianum uocamits, citius officiitm ejl orientalem plagam ab occidua feparare . Tlana
lo£c orbicttlaria finitor, uertkale, ac meridianumfefe ad reclos angitlos fecabunt. Finitor cum meridianofe-
catttr tn pitnclis medtjs inter orientem, & occidentem in meridian£ line£ extremis , qitorum alternm ante,
atterum pone nos efi . Finitor, ejr tterticate in orientis , & occidentis partibus fe fecant. quxrttm altera a
finisiris efl, altera a dextris: vertkale & meridianus fe in uerticefupra nos , & infra in altero hemijph£rio
mediofecant. plana hitiufmodi propterea pofitafunt, ut certi finesflxtuantur,a qitibiis Solis effeclus in mm-
'° do determinari poffint . Simdia his fingunt fibi naut£,utregionesuentorum,&itinerumdirec~iiones, &bo-
rarum diflincliones intelligant. Cum ergo huiufmodi ptanorum proprietates , & fines perceperimus iamilia
necejfaria , & communia in analemmatis defcriptione cognofcemvs . llitd prMerea anm iltertenium esl,
quod quemadmodum tria illa ptanafinitor,uertex , meridianus fefeai angutos reHos difpefcunt , ita eoritm
diametros in mundi centro fe mutuo fecant . hic duo aim ratione digna ftnt confiieraaia , atterum efl , pltt -
res tribus lineis reclis non pojfe ad angutos reclos in unum concitrrcre , feq; m ttuo fecare , iade efl quod non
plures tribus dimenftonibus effe Vtolom&us osienderit, </? propterea tria illa plana ai anxlemmtis conflru-
Clionemfumpferit. jllterum esi , quoddiuina prouidentia eo locipofitus efl Sol, itt com nodifiime inflrumen-
tis omnibus utamitr , tanquam fi in orbis centro effemits ,hinc apkes gnomomtm in borologijs mundi cen~
trumreferrefolent.fedairemnoflramredeamus. Ex his diamctris ergo , qu£ fe mttuo fecant , feclio illa,
*o qHamfinitorcummeridianofhcit,fe{liomeridianauQcatur:quamueromeridianuscitmue^

CC 3 moH

4e

$o6

I-J B E ^,

J^tf&J,

5»E

E3?

" 'JsPzr^

V

^o

"' /^S

^v^\

■ /p V

^^\

/**Y

"Va\

La/

1 YO\

i^l

\a\

fc / T
p(t .'^ttU.llll»

j °1

xi

*-

\ \ -'

§

j /

c

c

V/

^S^ ^^N

-rs

^^^ >^r

10

:o

Jo

i?K)>» appe!Utnr ; quam dmum finitor cum gnomone , aut uerticali fkcit ,fetlio aquinotlialis dicitur, nam
ibifinitor, verticaits , cr aquinoclalis > quifunt ex maionbus fphsra circulis ,fefe mutuofecant . Ex buiuf-
pio<ii eonfidt 'i-itio nibus , cnm his,qus, fuperius de cono, ac conicis feclionibus diCla funt, regulas confiaendo-
mm i>orolv\>iorum eticiemus, m quctunquepUno libueritca defcribere, & quocunque horarum genereuti
uoluerimus. 7\am exflanis aliafinitori, alia mendiano, alia uerticaU parallelafunt , alia itemab Ulisde-
clmant, aut inclmant, itemq; alia caua , alia conuexa, alia in cylindros defignatafunt. horarum quoqueplu-
ragenera funt. JLntiqui diemfiue longam,fiue breuem in partes duodenas difinbuebant. jLflronomi ameri-
du horarum initium capiebant , Itali ab occafu , alu ab ortu incipiunt . Mirum efl analemmatis inuentum,
unde omnia horarumgcnera defcribere poffumus. Quare optimc Vitrituins prxtcrmiffa pnediclione rcrum
futurarum, &• hominis geniturx, feu conceptus ratione, ad horologia uenit, & analemmatis conflrutlionem
4ffert.inquit crgo.

Nobis autem ab his feparandi funt horologiorum rationes,& explicanda: menftrua: dierurr*
breuitatcsjitemquedepalationes. Nanque Sol sequinodiali tempore Atiete, Libraque uerfando ,
quas cxgnomone partes habct nouem , eas umbra: racit octo in declinatione cceli , qua: eft Roma: .
ltemq; Athenis quam magna: funtgnomonis partesquatuor, umbra: funttres:Ad fcptem Rhodo
cjuinque: AtTarenti nouem ad undecim: Alcxandria: tres adquinque: Canerisq; omnibus locis
alia: , alio modo umbrse gnomonum a?quinoctia!cs ab natura rerum inueniuntur difparata: .
. Ditterfafunt umbrarum longitudinum difcrimina <nquiaocliorum tempore mcridiano , <&• uari.u habent ad
gmmones comparationes, idq; acciditpropter diuerfts uerticis , auttx.qHinotlialisaltitud.ines fupra finitore .
Es Vitr. deciinationes , alu latitudincm uocant. quantum enim quis ab xquinocliati declinat , tantundem
polusfupra finitorem extollitur , & Aqninoiliatis deprimitur, quemadmodum infubietio diagrammale uidcs
inquolmea t fub q. uertkis puntlo ponitnr .poti c. & f. in labro finitoris , g h. quofinotam f
fubnumero 10. pofuerimus ,polus c. fuprafinitorem adnnmernm io. tolletur. tdeft ad decem gradtis ,
qniplane totidemfunt, quot nertex nofler ab tequinocliati de- ^ ^ ^

liraat. diuerfa igiturfunt cali declinationes. T\om& igitur a-
Lu modo umbragnomoni comparaturin meridie ctquinoclioru.
tcmpore, atio modo Mhenis , alio ^iiexandridi , quoniam
propter difcrimina declinationum, alixs habet Sot altitudines
Itoms, alias jLthenis, alias ^itexandrix. diximus autem Sole
quo altuis fcandit , eo breuiores umbras gnomonum fhcere .
t\om£ igitiir ftflatuatur ■ gnomonpartium noucm , oclu ex illis
umbragnomonis in planofaciet , citm in meridie Sol ^irietis ,
ty Libr £ partes pnmas ingreditur ; ^itbenis uero quoniam
alia es~l declinatio,fignomonfiterit qnatuorpartium,tres erut
umbr£, adfeptem Bj)odo quinque, at Tarentinoncm adunde-
cimj MexandrtA tres adquinque . Ex bis etiamfcire pofiu-
musquibus namaltior inmeridie Sol habeatur , quoniamex

tomparatione umbrx. adgnomonem , altitudo Solis comparatur. Ecce, Mhenis umlraiertia parte gnomone
minor efl: I{pmje autem otlaua . quare concluditur altius Solemfcandere Mhenis,quam Hpmx , & tanto al-
tius , qnanto unibrafubfefquiterti&minorefifitbfefquiotlau&.

Itaqve inquibufcunquc locis horologia crunt defcribenda,cb loci fumenda eft arquinoftia-
lisumbra.

jtggreditur modo ad analcmma defcribendum Vitr. Qupniam uero unicum analemma nonfatis efl in omrn-

bus locis, nift quatenus in eo communes quidam arculi , & linex afcifcuntur (ut dixi) quoniam xquinocliales

umbrs mertdiame alibi alUfunt : ideo analeminafumit pro ea deciinatione , quA efl I{om.t , communem prius

regulam proponens , dum dtcit. \ Itaque in quibufcunque locis horologia erunt defcribenda , ei locifumenda

eit aquinofiiatis umbra. I & eamumbram intelligit ,quamin mendie tempore aquinotliorumproijcitgno-

mon, quoniam ex eaumbra ratiofumitur aliarum umbrarum meridianarum , cum Sol ad alia figna init.

inquit crgo .

Et fierunt( qucmadmodumRomas)gnomonispartcs nouem,umbrs oftonsc.defcribaturh- fd

nca in planitia , & ex media pros orthas erigatur, ut fit ad norma.qua: dicitur gnomon: & a linea,qug
crit planities in finem gnomonis circino nouem fpatia dimetiantur, & quo loco nona: partis fignum
fucrit centrumconftituaturubicrit litera a. & didufto circino ab eocentroad lincam planitia:,
ubicritlitera b. circinatiocirculidefcribatur, quidicitur meridiana. Deinde ex nouem partibus,
«juxfunt aplanitia ad gnomonisccntrum,octo fumantur,&figncntur inlinea.quieft in planitia
ubi crit litera c. Hsec autemerit gnomonis a:quinoctialisumbra,&abeofigno&litcrac. pcrccn-
irumubicft litera a. linea perducatur,ubi erit Solis jequinoctialis radius.

Muilemma adeam declmatwnem,qu£ efl\omx hocmodofit.ducaturlinea tranfuerfainpUno , qu&linea
pUnitiadicitur-.nonefiaHtemipfaprofinitore ,fedpro eopUno inquo erigitur gnomon ,<&eflplanumboro-
logu xque diflans finitori. in ea lgiturfit gnomon ad angulos reclos ea qualibet longitudine, indefiat centrum 6o

gnomonis

4°

to

10

30

X 0 *£ V S. 507

gnomonis apex, & didutlo ctrchto ai gnomonis longitudinem circulusfiat,qttimeridianutnc'rrculumreferat,
in quo Soletn effe imaginamur , eadem enim diuidendi ratio efl parui , & tnagni circuli,fi parallelif/nt . Ha-
bemus ighur planum,in quod umbra proijcitur, gnomonem , qui umbramfacit , & meridianum,m quo Soletm
ejfe fingimus : bic oportet umbne longitudinemfitmere, quodfit hoc modo. loquimur modo de ea inclinatione ,
qux esl I{o mx. Cumfciamus ex nouem partibm gnomonis oclo dari umbrtit, *quinotliali,ac meridtanx longi—
tndiuis tgnomon inpartes nouem diuidetur , & otlo ex eisab imo gnomonis in linea planitieiponentur , inde
ab umbne temiino perapicem gnomr,nisad meridianutn circulum ducetttr linea , qu<eradius <tquinotlialis
dtcetur ,quoniamrefert xquinotlialem radium in meridie, & terminat meridianam umbrx. longitudimm
in linea planiti<e .

Tuncab centrodidu&ocircinoad lineam planitia: arquilatatio fignetur,ubierit litera e. fini»
ftcriore parte ,& i. dexterioreinextremislineis circinationis,&perccntrumperducendalinea,ut
aeque duo hcmicyclia fint diuifa. haecautem IineaaMathematicis diciturHorizon.

Duobus uerbis abfoluere poterat Vitr. quod docere uolebat , idesl ; Hori-^onta defcribes in analemmate,
fiper apicmgnom onis parallelam planitu lineam duxeris. •»

, Dejnde circinationis totius fumenda eft pars quintadecima,&circinicentrumcoIlocandum
eft in linea circinationis, quo Joci fecat eam lineam jequino&ialis radius , ubi erit litera f. & fignan
dumdextra,acfiniftra ubi/unt Jitera: g h. Deindeabhis,& perccntrum linea: ufqueadlineam
planitiiperducendse funt, ubi erunt litera? t r. ita eritSoIis radius unus hybernus,altera:ftiuus;

Quxrit Vitr. in analemma transferre radios folflitij , & brum<e, qui funt extrema Solis curfiis : bos autetn
inuenit ex maxima Solis declinatione ab <equinot~tiali circulo , quam ipfefucit partium uigintiquatuor , qu&
funt quintadecima pars meridiani, qniin 360. diuifus effe inteUigitur . Sed pofleriores maximam Solis
declinationem inuenerunt cffepartium uiginti triutn & dimidi&: quam Ttolom<eus uiginti trium, & minutia-
rum quinquaginta,& fecundarum uiginti fuo tempore obferuauit. Tofitoigitur circinoin f. ubiradius&-~
quinodialis meridianum fecat , & didutlo ad quintamdecimam totius meridianipartem ,ftgnetur utrinque
g h. inlineacircinationis,qu<epunc7atropicorumradios indicabunt,fiquidemapuntJis g £r h. perdu-
centur linex, ad lineamplaniti* , qu&per apicem gnomonis ad meridianam circinationem pertingent , quarum
linearum altera brumalem, alterafolftitij radium defcribet. ideo una ex his radius <efliuus, alia radius hyber-
nusdicetur.iSsliuiautemradij umbra b r. hyberni autem b t. inter hosterminosSolis declinatio,&
abfceffusab ttquinotliali conclufus efl .mnc ad alios meridianos radios, cum Sol inalus ftgnis eji,mue—.
nimdos accedamus.

4*

10

c linea ekLpiano

Contra autem c.literai, erit, ubi fecat circinationem linca > qu? eft traie&a pc r centrum , &

eontra g & h. litera: crunt, k & 1. & contra c & f & a, crit litera n. Tunc perducenda:

£0 funtdiametri ab g. ad 1. &ab h. ad k. quxeritinferior,partiseric eftiu* , fuperior hyberna:.

\ - Finitoris

I<J

?o& .' L 1 B E ^

finitoris to-mirii funt c. & i. Tropicorum g. <&• h. biinoppofita parteliheh coniitngendi funt Hi
ftgnis k & l. eas autemlineasVitruuius diametrosappcUat,funtenimfutur£diametrifuorumhemicy-
cliorum. ideo inquit.

Qvae diamctri funt xque medixdiuidcndx, ubierunt lirerx m. & o. ibiq; centrafignanda,
& per cafigna.&centrum a. linea adextremas lineascircinationiseft perducenda , ubicruntliterx
p q. Hxc erit Iinen pros orthas radio xquino&iali. uocabitur autem hxc Imea Mathematicis ratio-
nibus Axon.&abeiidcmccntris.diductocircino adextremas diametros, defcribantur hemicyclia
duo, quorum unum erit xftiuum alterum hybcrnum.

Ecce ijudm fcite neceffarws Jphxra circulos, &■ dimetientes ad analemma deducit Vitru. axis ergo mundi
perlineam q m a o p. defignabitur. Tropicns Cancrifuper diametrum r o k. Capricorni fupra g
m /- radius £quinotlialis c f a n. finitor e a i. meridianus f q n p.

Deinde in quibus locis fecant linex paral lelx lineam eam, qux dicitur Horizon, in dexteriore par-
tccritlitera s. in finitteriorc u. ideft nbi tropicorum diametri finitorem fecant,ex itna parte s. ex
aliuftgnetur u. Hic ttero animaduertcudum efl,fegmenta illa osiendere,quantumcircmationiseorumcir~,
culorum extetfupra finitorem, quanto utro fubftt. itnde dierum quantitas ex illis arcubus depreheudetur,
ut patcbit inferius.

Etabextremohemicyclioubi eft litcra g, ducatur linea parallelos axoni ad finiftrum hemicy-
clium,ubi eftlitera h. Hecautcm parnlldoslinea uocitatur Lacotomus. ideft linea , qii£ amplitu-
dinemprsfimt, quoniam ealinca ab uno adalium tropicum traijcitur, & integrum declinationis Solis mter-
uaUmn compleClitnr,intra qnod mtcriutllum reliquorum fignorum declmationes coUocandxfunt. r a

. Et tum circini ccntrum collocandum cft eo loci , quo fecat eam lineam xquinocxialis radius > ubi
eritlitera x, &deducendumadeum locum, quofecatcircinationcmxfliuusradius , ubi eft litera
h. & centroxquino&ialiinterualloxftiuo circinatiocirculi menftruiagatur,qui Monachus d ici-
tur. Itahabebitur analemmatos deformatio.

Ltnea latitudinis Lacotomus appeUata diameter eileius circuli,ex quo radij menflrui meridiam fumuntur,.
qiti circulus,diclus csl monacbus ,& ut arbitror egomcenachus diccndtises~i.utquiradiosmeridianosftn-
gulorum menfium contineat. ^ilij minimm dixere quod menflrunm Vitr.appeUat. nam Crxce min , mcnfem
figmficat. defcribitur circulits hic pofito centro in feclione lacotomi, <&• xqmnoclialis infigno x. & didtttlo-
ad extrema lacotomi. diuidiiur is circulus inpartes £quas duodenas,ft tantitm initia fignorum qimrimus . na
fi alios ttelimus radios coUocare decumarum, uel aliarum partiumfignorum, plnres erunt diuifiones fkcien- '?
dx.diuifo igitur co circulo inpartesduodenas,ducend£funtline£pcrcaspartes xque disiantes diametris
tropicorum ad circinatiouis meridiantc lineam,<&ab altero extremorum iilarum per apiccmgnomonis per-
ducendsfunt ad lineam planitix. <&■ ita umbrarum meridianarum longitudints,e.xfuis cuiufque radijs crunt
trs.finit£,& analemma conflrutlum.

Cvm hocitafitdefcriptum ,& cxplicatum, fiuepcr hybernaslineas,fiueperxftiuas, fiue perx-
quino6tiales,aut etiam per mcnflruas, in fubiedionibusrationeshorarum erunt, exanalemmatisde-
fcribendx, fubijcienturq; in eo multx uarietatcs, & genera horologiorum, & defcribentur rationibus
his artificiofis. omnium autem figurarum,defcriptionumq;earum erfeftus unus, uti dies xquinoftia-
Jis,brumalisq;, itemq; folftitialisinduodecim partes xqualitcrfit diuiius. Quas resnon pigritia dc-
territus,prxtermifsi, fed ne multa fcribcndo offendam , a quibusq; inuenta lunt gcnera , dcfcriptio- 4°
nesq; horologiorum, exponam. Ncque nunc noua genera inucnue poflum, ncc alicna pro mels prx-
dicandauidentur.

T^onfolumab £qiiinotlialibus radijs defcribendi analcmmatis rationem fumere poffumus , fed a qttolibet
alioftgni radio mendiano. namfifumatur ^sliitus, uel brumalis radius infua altitudine moidiana : cum com-
pertumftt Aquinoclialcm radium ab iUis difiare gradus uiginti tres, & dimidium,flatim eum ponemus in ana-
lemmate , acdemum cognita cuiufuis radu declimtionc aquocunque libuerit incipere nobisintegrum erit
analemma conficere . \ Omnium autem figurarnm, dcfcriptionumq; e.vum cffeflits. f Hic paldm oflendit
Vitr. antiquos in partes duodenas qucndibet diem dislribuijjc, ideo horologia , & eorum analemata hac mtte
conficiebant, ut duodectm dieipartes osienderent; quod exjacris ctiam litcris habctur, interrogante domino:
TJonne duodecimfunt hor£ diei : h&cgenera borarum nm^ dicebantur , alij ptanetarum horas illas uoca- 5°
hant , quod ferie quadam ftngulis planetA dcminabantur . fnnt quoque nonnulli , quicas intequales uocant,
quomam h odiernx heslernis n on mqiiantnr, nec sfliux hybemis, nec notturna diurnisparesfunt . Sed mitta-
mits nomina, modo consiet de rebtts, Sed qnid, per ea intclligit Vitr . cum dicit \ fubijcicnturq; in eo mults.
uarietates i5 quomodo tn uno horarnm generc uarietas erit <* \ . rejpondetur : Vnumplandgenus borarum ejfe,
feduarietas erat ratione planorum , in qitibus borologia dcfcribebantur ,& etiam diuerfitas figurarum ,itt
inuentoribus placebat, eam uarietatemfacicbat , quodfequenti capite oflendetur . Sedquomodo ommumfi—
gurarum defcriptionemq; earum ftt effcclus unus, uti dies xquinoilialis , brumalis , itcmq; folflittalis in duo-
Uecim partes Aqualiter diuidatur, dicam poilea . interim modefliam Vitruiiif ampleilere, & candorem Jnimi
diligito, qui aliena pro Jitis prxdicanda non ccnfct . Hanc ego tmitabor ,.& hortabor alios , ut imitentur , ne
fibi quijqitcquod Viinimitm qjud ad antiquorum inuentiones addiderit , mtegra jnsirumenta arroget. obrui- So

mur

murfanehis temporibus tot quadrantum, radiorum,anulorum,regularum,cylindrorum,torquetorum,htmicy-
clioru,planift>h£riorum,& c&terorum inslrumentorum multitudtne,qux olim a ueteribns accurate inuenta &
defcriptafunt. Habendd nihilominusgratidfimt ijs, quifhciliorem ufum , & commodiorem traclattonem in-
uenerunt, uel qux obfcura erant, & in tenebris delitefcebant , (iudio , & diligentia ad commmem utilitatem
protulere, & prsclara ueterum inuenta ab iniurijsfieculorum uindicarunt. Sed ad rem. Infislam ego qnoqite
in ijs, quxaTtolomdo , & Commandino iablafimtfundamenta , & analemmatis ufum , quantttmpoterofit-
cile explicabo, Mathematicxs illis demonflrationes relinquens. T^ulli dubium eft,Sotem temporibus atqite
horis alijs, alixs altitudines, &fittts alios occupare . Cernhnus enim xHate orientem , & cadentem Solem,

i o duarum & amplius horarum fpatio ab oriente,& occidentefeptentrionem uerfus confnrgere . cernimus quo-
qtte Soletn interdum inter orientem', & meridiem , & m meridie , ac demum ad occidentem a meridie incli-
nari,& ijs temporibus modo altiores, modo depreffiores cceli partes tenere , qux omnia noffe accurate opor-
tet,fieiuscffeclus inmundofcire uelimus, unde analemmatum defcriptiones comparantur.-noffe aittem ex-
quifite illa nonpoterimus, nifi Imeas mtdtas,& circulos angnlosq; fingamus , quibus quafi cancellis piclorii
certos Solisfitus inueniamus . Quoniam uero ut libet in diuerfts planis, hoc eft finitori,uerticali, & meridia-
no ( dequibus fuperius dixi) nquidtslantibits conficere horaria poflumus ,ideofcire necejfe esl , qui circuli,
qud linttt , qui anguli, quibus planis inferniant, ut illispofitis tanquam terminis, Solis radios, quorum effedus
inmundoconjjricitur pergnomonem,& umbras uenari poffimus . Formauimus antea triaplanafinitorem,
uerticale, & meridianum; diametros quoque illorttmpofuimus , & quid unumquodque muneris habeat , ex~
pofuimus; nunc dicimusfinxiffe nositlaimmota,&permanentia,&adeaquoquetna mobilia addendaeffe,
ita ut finitor tmmotusfit, & finitor mobilis, itemq; uerticalis firmus , & uertkalis motus: eadem ratio de me-
ridiano.&moueaturquodlibetmobilefupradiametrumfutimmoti . Iam notumefl,qu& fint diametn il-
lorum planorum ,namfinitoris a labro onentis ad occidens terminatur . uerticalis afummo uertice adtmas
fubterrtpartcs. mertdiani lineameridiana diameter eft, atque omnesfein centro mundi ad retlos angulos
fecant . Si ergo finitor moueri fingatur, & circumfuum diametrum, tanqttam circa axem conuolui, certepars
tmafuprafinitoremimmobilemextolietur, & altera deprimetur . Siuero uerticalis moueatur , pars altera
progredietur , altera regredietur firma diametro uerticalis permanente . Si demum meridianus mouebitur,
parsalteraad firutoremproclinabit,alteraadfinitoremconfurget . His pofitis esio Soiad notttm gradibus
quadraginta a finitore altus,moueatur finitor, & tantumextollatur utcentrum Solismediumfecet ,mouea-
tur item uerticalis, & progrediatur ad notum ttfque quo Solemeoloci contingat, quo finitor mobilis So-

* lemfecabat. moueatur denique meridianus , & tantum deprimatur,ut Solem quoque mediumfecet,fane tria
illa mobiliaplana relicJis immobilibus, fefe mutuo ibi fecabunt, ubi fingula Solemfecant , idesl ubi Sol cum
fuerit, radiosfuo r emittit in mundttm . l^unc uideamus eorumplanorum effeCius, & quofine eos antiquifin-
xerunt. ac primum in quibus conueniant explicemus . Conueniunt fane ia eo, quod cum ab immobili quodq;
fuo difcedit , & cum Sole mouetur, duos conficinnt angtdos, alterum ex reclis lineis , alterum ex planis eo-
rum circuiorum , idesl mobilis, & immobilis . Qupniam uero angulos ex circinatione circuli metimur , ideo
alia circinationis pars fubtendet anguiosaiineisreclis,aliaabiilts planis confetios . vterque uero angulus
neceffariuses~i,ut ueritsSolisfitus habeatur. idefi Soiis altitudo , & pars unde Sol fuos radios demittit in
mundum . l^unc feparatim unumquodque fitmamtts . Eflo Sol , ut prius , ad notum , moueatur ucrticale
mobde ad Solemprogrediens, & Sokmfecet, ut ante: dico duos ex hoc motu angulos effici, alterumq; reilis

4° Uneis conflare, alterumplanis illis, idefl uerticalis fixi, & uerticalis mobilis. jLaguius retfis lineis conftans,
fit Soiis radio , & diametro uerticalis , ideflgnomonis , & ambitusfeu circinatio hunc angidum fubtendens,
eflparsfiue arcus iile uerticaiis mobiiis , quod uertice noslro , &punclo, irt quo efi Sol, continetur. cum igi-
tur uertex a finitoretetrantem dislet , fequitur rcliquum arcus uerticali , quodefi a Solead finitorem, Soiis
altitudinemfuprafinitorem oflendere. ideo fiuerticalis arcus auertice ad Soiem erit partium quinquagin-
ta , Solafiaitore tolletur gradus quadraginta , hoc eft reiiquum tetrantis a uertice adfinitorem . huius ergo
mguli cognitioadSoiisaltitudinemcognofcendamJpecTattunde umbrarum iongitudo deprehenditur . Sed
angulus auerticalimobili, &firmofit5ius comprehenditureofinitoris ambitu, qui intercipitur inter puntlum
orientis, &pmUum, quo uerticaiis mobitis finitoremfecat. atque ambttus hic uelarcus , latitudo Solis , uel
arcus horifpntalis nominatur. httiusanguti cognitio idnobispraftat , ut parumfciamusin quam raiins Solis

5° uergat,Hndeparteminquamumbraprotendituragnofcamns,femper enim umbra inoppofitam radio par-
temproHfcitur. nam fi ab euro radius emittitur , umbra in caurum tend.it .fi ab aquilone Sol , umbra in
afiicum uergit . Ecce ufitm horum angulorum , & munus uerticalis mobitis. nam fi in plano finitori paral-
lelo uolueris horologium defcribere, duos hos angulos neceffarios cognofces , quos uerticalis mobilisfitcit .
Sedadretiquos mutatur meridianus mobilis adSolemin noto pofitum , cum eoperuenerit ,ut Solem fecet,
dms & ipfe angulos reddet, alterum ex retlis lineis, alterum facist ipfe cum meridiano immobili. reclx linea
qux angulum conflttuunt erunt Solis radius, & diametros meridiani ; ambitus hunc angtdumfubtendens, in-
tercipitur interpuncltm extremum diametri meridiani , & puntlum in quo eH Sol. & hinc Sotis altitudo ter
mmatur fupra uerticalem circulum. Angutus autem ex meridiano mooili, & mertiiano firmo fhttus, com?
prehenditur ambitu declinationis meridiani mobitis a meridiano immobiii in circulo uerticali. Huius anguli

60 cognitioebfpeQatiUtpartem&fttum Solis agnofcamns, ut umbrz partem eliciamus in plano uerticali,

nanque

JI»

L 1 B t K

■io

10

JP

nanque borum duorum angnlorumnotitiaprodefl adborologiain plano utrticali defcribenda , prioris enim
anguli ratio altitudinem Solisfuper eo plano indicabtt,unde umbrx longitudo deprehendetur, poflerioris uero
cognitio partem, & latitudinem oslendet . lam ueniamus ad finitorem mobilem , moueaturq; <jr ipfe ad So*
lem nfque fublatus , ipfe quoquedttos angulos conflituet, akerum exreclis, altcrum ex planis ,fimtore fcili-
cet mobli, & immobili . jLngulus ex reftis conflabit radio Solis, & diamctro xquinoclialis , qu£ eadem efl
cum diametrofinitoris. bic aititudmem Solisprtsftabit, unde longitudo wnbrx elicietur , &fubtendttur ambi-
tu a loco Solis ad puntlum bon^ontalis diametri intercepto . jlt angulus ex duobus iUts planis conflantem

ambitus ille meridiani fubtendet,
yAnalemmatis figura. quod efl inter locum Solis, <&• pun-

[lum in quo mer dtanits finitorem
fecat ambitns bicpartem &lati-
titdtnem dabit in qua eft Sol, unde
latitudo ttmbrx percipitur.jltqite
b&c diclafint de planorum mobi-
lium , & immobdiitm ejfcftibus ,
deque angulorum rationibus,&
HnearUdefcriptionibus. Cum bxc
fcriberem allatum efl mibi inflnt-
mentum ab jlntonio Ta^io de
quofuperiusdixi, quod fhcile om-
nia, qu£ difta funtfer.Jibusfubijci
poffunt. buius mflrumentiratioex
ipfo diagrammate intelligetitr.
T^unc ad anakmma dejignandum
accedam . Eflo circulusmeridia-
MO refpondens a b c d. intetrantes fuos duabus diametris diuidatur a d, aquinoftiali , b c. axire-
fpondeat,itaut b, fitfuperioruertex,quiesladarfton. c, uero inferior,diuidatur tetrans a b, inpartcs
nonagtntaab a ftgno,aquofeparenturpartes itiginti tres, cr dimidia , & in ternuno ponatitr f. abeodem
quoqite fcparentur partes uiginti & minuta duodecim , ubt ponatitr o. demum ab eodem punfto a, nume-

rerttttr partes undecim,<& dimidia , &
infineponatur k. Uansferantur ta-
dem interualla ab a, inferius ita ut
a f. fit a b. & a o, ftt a q.&
demum a k, fit a m. eadem diui-
fiones in oppofitam partem,fupra &
injra d , transferantur ita ut ipfi f
rejpondeat g. ipfi o , refpondeat p.
ipfi k. I. ipft m. n. ipji q. r. <fr
demumtpfi h. i. ducantur ergo li-
ne<e f g. o p. k /. m n. q r. b
i. b&funt diametri fignorum, ideli cir-
culorum &quedis~iantium ab &quino-
tliali fecundum principiorum JignorU
declinationem , ita ut diameter f g,
fit diamctros circuli qttem Solfitcit, di
in Cancrum init. h i, ad Capricor-
num referatur. o p, adGeminos,&
Lconem. k /. adTaurum,&Virgi-
nem. m n, ad Tifces. q r, ad i4-
quarium, & Sagittarium . Diametro-
rum interualla bxcaut ex tabeliade-
clinationis Solis , aut ex menflrito cir-
culo, & lacotomo linea exanalemma
tefumuntur . Eadem ratione per fin-
gulos fignorum gradus diametros in
analemma transferre poteris. Ducan-
tur ergo fuper diametros illa-s hemi-
eyclia, ne autem lintarum eenfufio fiat, quatuor tantum diametros fumemus. xquinoftialis, Tropicifuperio-
ris,& Tauri,inferius uero Sagittarii, quoniamratio unius alterius rationem oslendet , ut notum erit. Sint
ergocentra earumdiametrorumcollocata,ubi eafecantmundi axem,ita e st centrum erit femicirculi in gb

4«

?•

»0

?{, 0 71 V S. 3ir

f g, fkSii. & t. centrumin diametro k /. & «• demumcentrumin q r. Qumtiamuerodiuerfiefunt
caliinclinationes,Htdiclnmeft,alia B^pm£,aliajLthenis,aliaalibi: ideoftatuendumeUpro qua inclinatio-
ne horologiumfit conficiendnm, ut &finitoris, & uerticalis diametros analemmati infinbamus. Statnamus
trgo horologium defcribere ad eam inclinationem, qu£ eft Fenetus > qit£ ad quadragiata quiuque tetrantis

partes extoliitur. numeretttr altitudo dicla a puntlo
b, uerfm d. & fiat ftgnitm in meridiana circina-
tione , ubi esl Litera x. ducatur ab x, per cen-
trum e, ad oppofttam partem meridiani linea x
e y. quxfinitoris diametrorefpondebit . Ducatur
deinde diameter uerticalis , qnx gnomon diciturad
angulos reclos finitoris diametrumfecans, & fitil-
la ^ e &. His expeditis ducenix, funt linc£ a
fingulis diametrorum fetlionibus finitoris , uerbi
gratia ubi diameter f g, fecat finitorem x e y.
\ ubi efl z. ducendaesl linea ad circinationem he-
micycli Cancri adpuntlum i. fimilimodo nbidia-
-fi meter k /, fecat finitorem x e y, in figno 4.
/ ducenda eft linea ad femiciradi fui circinationem
infignum 3. eadem ratione a diametro q r. in
fetlione eius , &finitoris ditccnda efllinea b s.
h£ hitur erunt communes eonim circulorum citm
finitore fecliones, qit£ qitotam partem eorum circu-
lorum extantem fupra finitorem osiendunt.itaque
fi ducamus femicirculum g 1 /. adintegrumcir-
citlum,& fetlionem 1 z, producamus ad alteram
farte circuli, fane pars illa 1 g, & extrcmo iinea
1 z comprehenfa, oftendet portione quxfitb finitore
erit. reliqua uero 1 f, et alterum extremii,partem
extantem declarabit. Eadem eritreliquarum diame
3° troricmfpecylatio . Sumamus ergo in alio loco circulum diametri f s g. qui fit 1 / 7 g. itaut 1, ad
dextramcollocetur ubiortus 7. adfmifiramubioccafus , g. inimo, f. in fitmmo ftt : iam diuidendus el~l
circulus is iuxta idgenus horarum, quod propofttum efi, nam diuerforum generum horarum, diutrfas faciunt
illiuscirculipartitiones. Sumamus nos ante alia , horas antiquas : diuidatur ergo portio circuli huius 1
g 7. quicfitpra finitoremeffc fingitur ,m partes duodenas , &nbiefliitera 1. ad ortum notandum esi t
z. diuidatur quoque portio i g 7. infra 1. induodenas partes,&in prima parte tam fupra , quam in-
fia 1 . notetur 1 1 . infecundis 1 o. in terttis 9. in quartis otlo , tn quintis feptem , infextis 6. infep-
timisquinqucinoclauis 4. innonis 3. in decimts z. in undecimis 1. Ita enimdiuifie erunt portiones
circulitamfupra,qiuminfrafiiiitorem ,nectemoueat quodportio 1 g 7. inferior Cancri inferitiat par-
titioni minons diei , quoniam confideranda eft tanquam portio fuperior Capricomi . His rationibus omnium
4° fignorum circuli partiendi funt , uidebis autem in omnijigno portionem horarum extantem finitori . posl h£c
fiat diameter circnli 1 f 7 g. qui meridiano rejpondeat, &ftt f g. ad eam diametrum retl£ ducantur a
ftngtdis parttbus in circinationis linea ftgnatis,ita ab n. & i« cadet Unea in f g. diametrum , & fi-
mili ratione ab 10. cJr- z. ab 9. & $, ab S. & 4. ab J. & *). entnt aittem ftgnaubi 6. in
meridiana linea, namfexta hora antiquorum meridies erat . Sunt autem line£ hniufmodi ea de catifit du&£
ttt fciamus fecliones horarias cumplano horologij , uelfinitoris . T^unc ex analemmate Solis altitudines eli-
ciend£, ut protenfiones umbrarmn ftngulis horis indicemus . Sumatur igititr ab analemmate meridianus a.
b c d, & diameter tropici Cancri f g. fecundum partitiones iamfktlas in dtagrammate. 0. Sumatur
etiamfinitor x e y. quemadmodumeflinanalemmate,traiicianturautemline£perdiuifionesfingulasCa
cri,qu£ £quidiftentfinitori x e y. qti£alteroextremocircinationemmeridiani,alteroverticaiemdiame~
5° trum contingant . posl h£c gnomonis longitudinem ftatuas quantam libet. & eampones fub e. ubi apex
gnomonis efl ad ^. indiametro uerticalt ^ e &. <&per %. ubipesgnomoniseffe fingitnr tranfeat linea
finitorixquedislans,qu£fit T Z V. lineaimc planiti£ lineaeft.ad eliciendas aittem umbrarum produ-
£iionesfingulishoris,dncesoccultaslineasabhorisin meridiana circinatione fignatts per centrum e, ad
lineam planitU . metieris autem umbras aftgno Z, ubi eft pes gnomonis ad terminitm ftngularumhora-
ruminlineamplanitUduftarum . ftmili ratione , ft lineam Q^K. s- duxeris £que diftantem finitori fupra
centrum e. pro gnomonis longitudine, & ad ea lineas occultas, ab horis in circinatione meridiani pofttis de-
ditxeris, habebis longitudinem umbr£ inhoris hybernis : quemadmodum ex diagrammmate nofces . Sed
accedamusadlatitudinemumbr£ex analemmate elicienda.Trimum ergo ut confufionem linearumfugiamus,
circuluutfupra,fhciesa b c d. in quo uerticalis diametrum ^ e &. & finitorem x e y. & tropici
60 diametrum f g. cHmfuisdiuifionibusex diagrammate 0. fumptisjindeducesperduiifionistropicifigna,

lineas

jtt 2 l B E \

lineasxquc diflantes diametro uerticalis , quarum extremwm alttrum circinationis lineam , altcritmfinitoris
diamctrum tan^at. has numeris borarum jignabis . pofl bxc ex diagrammate 0 . longitudines linearum ho-
rariaruma arcitmfcrentia ad diametrum j g. transferesinfequentemdcfcriptionem. Tofitocircinomdia-
metro finitoris fnpra itncam borx refpoudcntis boranx linex , qttam ex f. diagrammate 0 Jumpfifli . uerbi
gratiaji ex diagrammate 0. fumpjijii longitudinem linex borxundccimx, eam m lincam horx undecimxtraf-
feras afigno n. in finilorts diametro collocato , & eo termino in ea linea Jignato pcr centrum e. &
terminum illum lineam occultam duces ad circimtioms lineam , ubi notabis i 1 . & idcm de rcliquis hora-
rus lineis jucttndum efi. itaque habebis arcus bori?ontales, feu latitudmes Solis , qui arcus inttrcipientur in-
terfinitorem immobdcm , & uerticalem mobdcm, ut dixi , &funt arcus fubtendentes angulos ex duobuspla
nisfktlos.quxomniacxdiagrammatcfacilecolliguntnr . T^unc adhorologium defcnbendnm ueniamus .
Circulumfaciesxqualem meridianoanalcmmatis,&fitille a b c d. ftt b c. diametcr pro meridiana
lmea,fit a d. prolineaplanitix,quxoccitlteducendaeslfttcentrum e. inquo Ijnea planitixmeridianam
Jecat,ubtgnomoneJJ'efingitur. Sume adiagrammate prxcedcnti I. interuallumfeuarcum,afigno z, uer-

io

30

40

ticalisadundecimaminmeridiano ,&idtransferasmplanumhorolog:jafigno d. uerfus b. ubi ejl litera
h. indeacentro e. ad h. duccs lincam occultam , & habebis latitudinem borx undecimx , atque etiam
primxhorx.nameamapnnclo a. uerfus c. ad m. duces. Sume deinccps a diagrammate longitudincm
umbrxhorxundecimxapun&o Z. gnomonis pede , & eam transferas a pttntlo e. m lineam e b. & c JO
m. ibi erit principium borx primx , & undecimx, quando Sol esl in Cancro. Sumeposlea arcum hori^onta-
lem,feulatitudinemhorxdecimx,&horxfccundxquxeademcft,&ducoccultaslineasab e. in n, &
0. & habebis latitudinemborx decimx , & horx fecund.*, nam interualla ab n. ad d. & ab a. ad 0.
funt xqualia : &fume earum horarum longitudinem umbrx a diagrammate 0. & eam transfcres in occul-
tas decimx, &fecundx horx lineas latitudims a puntlo e. & babebis principia horx decimx , &fecundx in
tropico Cancri. Similis ratto erit prxfiniendis reliqitis horis tam in tropico Cancri , quam m tropico Capri-
corni,undehyperboles ditas oppofitas uidebis.quod filtncas ab hyperbole Cancri adhyperbolcm Capri-
corniduxeris,ut quxque adfuas boras refpondeat , defignatum habebis horologiitm inplano xquedislanti
planofinitoris. Quoeifi hyperboles ab alus circulis faclas in horologio ponere libuerit , eadem uiautipo-
teris, qua Cancri, & Capricorni byperboles pofuifti . fempcr autem xquinotlialis reclamfibi dabit , tantum 60

agnomo-

K o it v s.

ZIJ

agnomone dislantem, quantum ratio umbne a radio eequinocliali meridianoposlulabit . Verum in declina-
tionequ&efiVenetvjstaminfinitore,quam in uerticali umbra gnomoni par esl inmeridie. eademenimeH
ttmbra uerfa, cum umbra retla. H£c pluribus circulis defcripfi , ut confufio linearum declinetur : Cxterum
analemma necefarijs circulis, & diametru in xre, aut aliafohda materie defignabis, reliquos uero circulos,
& diametros delebiles,ut libet > efficies, qus omnia experiundo Jacilius intelliges,quam uerbis explicari pof-

fint. Eadem ratione acuia defcribes ex analemmate horologia cum alijs horisfiue asbronomicis, fiue ab oc-

cafu,fiue ab ortu uolueris, ut ex diagrammatis elicere poteris . namque V. diagramma eji antiquarum ho-

°° rarum. Ttync oflendam quomodo ex analemmate fnmuntur horologiain plauo uerticali. lamdiximus uer-

DD ticalis

ticalis plani offtcium effe mtridianas partes a feptentrionalibus feparare , idro horologia in eo plano defcri-
fta admeridicm, aitt ad feptentrioncm uergent. quemadmodum igitur in defcribcndis borologiis inplanofi-
tiitor.s, dv.as portiones feit arcus circulorum quxfutimus , ttt longititdinem , & latitudmem umbrA uenare-
mit,; ita hoc qitoque loco in horologijs in plano uerticalis defcribendis du.ts circumferentias , & arcus affu-
memtis,e quibus una Solis altitttdinem fuper idplannm fingulis horis oflendet , unde umbra. longitudo elicie-
tur ', & ideo circumferentia horaria uocabitur : altera umbrx latitudinem circa idem planitm indicabit : ho~
rari£igitur circumfercntis, hocnwdo amobili meridianotrahuntitr .&primttmin£qttinoc7iali. Es7o a b
g d. circulus ex ccntro e. duffus. a b, fitfcl7iocommunismeridiani,<*rfinitoris, g d. diameteruer-
ticalis& ^ e h. dtamcter mquinoffialis .cfto t %. quarta£quinoc7ialisfuprafinitorem,h£cinfex£quas IO

*-¥

o . ->

-V .

i»

5°

4°

boraritts portiones feeetur ,fatis enim esi quarta una , ad id qttod uolumus oflendendttm , afmgulis aittem di-
uifionibus ad diametntm £quinoclialis ditcantnr linc£,qu£ fcmidiametrnm Z e. fecent , qux omnes linex
k /. notentur. Iam ttero ttt fciamus arcus horarios ad Solis altitudinem excipicndam fitperplanum tter- 5°
ticalis, a notis L. ducendxfunt ltnc£ squidiflantes diametro uerticalis. g c d. ufqtte ad circumftrentiam
meridiani , qu.t g %. literis continetur . atqtte extremis earitm linearum mtmeri horarum apponendi futit ,
tjuihic excmpligratianotatifuntiuxtahorasantiqit.is 11. 10. 9. 8. 7. 6. qttibus refpondent 1. :.
3. 4. 5. 'jfd I 2. ad gm punffum uerticalis adfcribuntur. Arcm igitur a punclo g. adundecimam,
uelprimamhorampertingcns,SolisaltUudinemfuprauerticalisplanum g c d. oftenditprims,uelttndeci-
tn£ horx. fimilis ratio efl de arcu ab g. ad decimam, uelfecundam horam , & de reliqnis arcubus reliquarti
horarum, ex qttibus Solis altitudo fupra uerticalis planum habetur, ctim Sol aquinocJialem circitlum ambit.
quodfi libeat prxter antiquas alias quoquefpccics horarum defcribere , eadem diuifione uti poteris, quoniam
omnia horarum genera in £quinot7ialem pariter currunt. Vnde fi amcridie horas uelis,ttbieft g. notabis
6. ubiefi. 11. e-r 1. facies 5. & 7. ubi 10. c> .2. fhcies 4. & 8. ubi 9 & 3, fhcies 3 60
1 & 9

IO

*o

& 9. ubi 4. & 8. /a«M i. & 10. /w/>ra 5 c^" 7- fkcies i.& 11. ,/fyrtt ^. notabis 12. «W
meridies cfl. Quodfiab occafuuelis horas notare,ad g. pones 24. & ficftrie qttadam 23. e^r 22.
notabis, & 21. 6" -o. $* 19. fedfupra ^. pones 18. eaenimhoraesimertdies.inderegrediensfi-
gnabis 17. 16. 15. 14. 13. <#" •-• Siautemnelis horasab ortufupra g. pones i-z. mde 1. s.

3. 4. 5. 6. & inde regreditns 7. 8. 9. 10. 11. 12. htsexpeditis diueslineam planitixuerticalis
quxfit n m. & fecet lineam a b. in 0. qux tantum abfit , ab 0. quanta gnomonis longititdotflfu-
tura. & ab horis in meridiano fignatis duces horarum lineas per centrim e. ubi efl gncmonis ape.v duces
ad lineam plamtix n m. quemadmodum fktlum esl in horologijs dafcriptis in plano finitori parallelo , nam
linex ilix longitudincm ttmbrx indicabunt . His igitur rationibus horarios arcrn inuefligabis,unde umbrarum
produtTtones ex Soiis altitudine habtbis . Verumutarcus latitudinis excipias , ducito apuntlis l. lineas
paralklas diamttro a e b. qux ad angulos rcftos cadant in diametrum uerticaV.s g e d, in fignis ubi
eftlitera p h. &perueniantadcircinationemmcridiani.indepofitocentroin fignistibi l. &didutloadfi-
gnaabi k, transfera-sfingulas illaslongitudinesadlineas tranftterfas a punclis p. ad puntla q. pofi-
taq; regula in e, & q. ducantur lincx, ad circinationem a g ubi efl litera r. arcus igitur inter uerti-
cale itbi efl g, & fignum r, erit arcus latitudinis umbrx, & quilibet horx illi rejpondebit , a qua linea
fumpta erit, hxc autem omnia funt ajferuanda, donec opus erit xqutnotlialem diametrum in horologw xqua-
biliterpartire. J^unc uideamus quo modo horarij,& uerticales arcus in tropicis,aut alibi inueniantur. cir-
€ulum duces a b g d m centro e. in quo exdemfunt diametri , qux in prxcedenti diagrammate, ducan-
Xur diametri tropicorum cum fttis femicirculis,utinanalemmate ,qux fint t u. & x y. diuidanturq;
diametriiUxiuxtahorarumgeneraq;ittlisdefcribere.ducaturitemlineaplanitix uerticalis m 0 n. inci-
piamzsq; a fcmicirctdo tropici Capricortis x y. ubi horarum antiquarum linex dutlxf.tnt.cum fuisno-
tis 1 2. 3. 4. 5. 6. & recurrendo. 7. 8. 9. 10. 11. Setlioautemfinitoris& troptci iam ditli
eslubi 12. perliteras t k, indicata.Tonaturergocircinus,&cxtendaturad t. & ea dtlatatione tter-
tatttr <circinus ad circinationemmeridiani centro in k permanente,&notetur r. iterumccntro k, intcr-
ualium k & 11. 1. transferatur admeridianum,& notetw 11. & 1. nam tantus eflarcushorartus
frimx,& undecimx horx,& tam altus cflSol fupra uerticale planum q d. quanttts tfl arcus g. 11. &
1. centroitem k, & (patio k 10, & 2. transferaturiUudinmeridianumubi 10 & 2. &habebi-
tur arcus Iwrarjus decimx, & fecundx horx. idem tn reliquis horarijs arcubus & arcunfcrentijs excipien-
dis factes: tanta enim erit circunferentia horaria, quantum efl ab g, ad ipfas horas in meridiano fignatas,

5° a qutbus fi lineas duxeris per centrum e. habebis umbrarum longitudines in plano ucrticalis m 0 n. His
expedttis qttxrendi fttnt arcus uerticales ad cxcipiendam latitudinem , & partem umbrx perfigna 1 . in
prxccdentidiagrammate-.ducanturlinexxquidislantes dtametro a e b. qux ad angulos retlos cadantin
g e d. infignap. & perueniant ad circtnationem meridiani , & transferantnr longitudines 1. 11. &
1. & \ ic & 1. itern 1. 9. & 5. atquc 1. 8. & 4. ac demum 1 7. & 5. fupra di&as
lineasubi p. & fignentur litera s. ab e uero per s. ducantur linexad circinationem meridiani , ttbi
notetur t. arctts igititr inter g & t, eruntcircunfcrcntixuerticales,qux urnbrxlatitudinemmdkabunt.
Eodemmodo,& uiaaftmicirctdo Cancri r u. deduccs ciramferentias tamhoraras,qudm uerticales ,ut
longitudinem,&latttudincmumbrxfingulishoris habeas,& exs in borologium transferre pofjis . Quod
bacratione cfficies. Eslocirculus a b c d, prouerttcalipia.no. cuius centrumfit e. diametri a c. &

4° b d. itaqttod^AjOccafus C.ortusfit.fumaturexdiagrammate I. interuallum 0 1. & transferatur in
planum horologij ab e uerfus b. fupra lineam- e b. in f. per /, traijciatur xquidiflans diameter a e
c &fitilla g f h. quxpro diametro xquinotlialis habeatur.posthxc a diagrammate I. fumito lon-
gitudinem umbrx, & eamhuc transferes a centro e. fuper xqttinotlialem diametrum , aut arcus uerticales
utrinqaeafigno d:. namlinexillx,qux ab e, occulteuenient,fec.abuntxquinotT;ialemdiametruminfuislo-
cts: eruntjiutem figna manifefla. Vt uero in reliqiusparaUelis horas defignes ,fumito prius uerticales eir-
cttnferentiasaprxccdentidiagrammate I I. a-figno g. & transferes eas a figno d, hinc inde , in horolo-
gij planum,ducesq; occultas lineas ab e, centroad circunferentiam.in quas Ihteas umbrarum longitudi*
nes aprxcedenti dtagrammate, / /. defumptas,transferes, & manifeflas borarumnotas appones,a quibus
linexper figna horarutn in xquinotliali notatalineas traijcies ad partem Cancri. ita horamn linexerunt

So defcriptx,& inmertdianalinea fignabis 6. addexteram 7. 8, 9. 10. 11. 11. adfiniflram 1, 2,3,

4. 5 . Erit autcm hniufmodi horologium in plano uerticalts ad meridtem uergenti . Qupniam uero xfliuo
tempore Sol ortus, & occafus terminos adfeptentrionem mutat,opus erit in plano uerticalis adfeptentrionem
uerfo eas horas defcribere, qux erunt prima, & fecunda matutina, undecima,& decima pofl meridiem.quod.
maidianiope facies, producendo lineam hyperboles, qux terminos horarum Capricorniconnetlit, & ducen-
do lineas horarum undecimx & primx,dectmx &fecundx pro ttt ratioposlulat. His rationibus alia quoq;
horarumgenera in horologijs uerticalibus defcrtbuntur, qux omnia mclius expe, ientia, qitdm uerbis compa-
rantur-.illudautemammaduertenditm, ex diagrammate I. pro omnibus horarum generibus in xquinotliaU
diametro collocandis arcus defumi,nam linex omnium horarumgenerum in xquinotliali diametro cocurrunt.
Explicattimus iam horologiatumquxinpla.no finitori xquidislanti defcribuntur ,tu quxinplano tterticalis

60 dtfignantur: 1{unc ad ca pergemus, qux in plano meridianifiunt . & quoniam meridiani esl regionem occidu^

DD 2 ab

5itf L l E E K.

ab oriente feparare, ideo & etiam horologia duplicia erunt , nam alterum ad orturn , alterutn ad oceafumfpe-
ciabit. ad ea ucro conficienda dnx quoque ( ut in alsjs ) circumferentix fumemLt funt , ex una Solis altitndo
fuprailludpLvmmoflendetur,unde umbrxlongitudojumeUir , altera latitudinem indkabit inxta dislantias
Soltsab eoplxno. Qm autem Solis altituduiem circuinf<trentiadabit,eclemoria Gr&ce dtcitur, iuxtafexpo-

t— %-X K

10

:o

30

40

1°

fitiones,quas habetfinitor mobilis ratione antiquarum horarum . at circunferent<a , qus. dat umbrs. latitu-
dmem, meridiana uocabitur . Efto igitur diuifio tropicorum ut in analemmate tam circulorum, quam diarnc- 60

trorum,

'K o X > s.

317

trorum, &horarumportionesinfem<circttlisnotenturnumeris borarum antiquarum. Ettoq; femicirculus
Caprworni tnferius x y. Cancri fuperius ^ &. &ubi indiametris femicirculorum definunt horarum
lmet>, ponatur litera n. ut igitur meridianas circunferentixs pro latitudine eliciamus, ducantur linea a cen-
tro e. quAperfigna n. traieft&admeridiani a b c d. circunferentiam perducantur , Verbigratia:i

Horologia inplano meridiani.

Ducasoccultamlineamab e. centro, qu&per n. fignumhorje prim&,& undetim&ad 0. fignumintir-

cunferentiapertieniat.arcus a 0. erit arcusprim<e,& undecim£ bor<e,ideft tircunferentia meridiana

60 itetr.fi ab e. centraper n. fignumlme&horxdecim&i&fecunfalineamdHxeris adcircunferentiam,ad

DD 3 fignum

}i8 L l B E *

fvrnum i. circunferentia a i. meridiana dabit arcum latitudinis .ii.emfa.cies inexcipiendis alijs aliarum
ho;\\rumcircnnfcrentvjs:erititaq\ a u. circunferentiameridianabor.etertix,&nonx. a l. borxquartx
V oclaux. a r. quinu &fepttm£ : Sed dextra qux efi meridiana in id plano minime cadit, nam ipfum idem
plauum efi. Cxterum eclemonx circunferentix ad altitudinem Solis , & longitudinem umbra excipicndanh

Horologia in plano aquinoffialis.

itacomparantur.fitcentrum n. Jpatiumuero n. u. & i. uertatur aliud circini crus admeridianum.
ubierunt n. & i. circmferentia inter n. & i. eto. fignum intercepta , erit etlemoria circunfe s
tentuprmut&unikcimx.pofitouerum centro n. & interuaUo n. 10. & i. firmoin n. circmo £•

transferatur

X 0 7^ V J. 519

transferatur in meridianum 10. & 2, & circunferentia inter 10. & 2, &' fignum 0. eritarcusal-
titudinis Solisfupra meridiantmboradecima,&Jecunda. Hacautem ratione,& uia fumentur reliqux
eclemorix circunferenti£ , tam tropici Capric orni infra , quam tropici Cancrifupra , ut in diagrammate jl,
uiderepotes. Vt igitur prxditl.vs circunferentias borologio accommodemus , & linearum multitudinemfu-
giamus,fiet diagramma B . Eslo igitur circtdus 0 p q n. pro mcridiano,binis diametris in qnatuor
tetrantes diffeclustindiametroautem p q. fumatur gnomonis longitudo ab e. ad t. tamfupra e. qtta
infra, perqffigna t. ducantur Unc£ <cqnidislantes diametro 0 n. qtt£ fint r t s. bte linc£ planitiam , in
qua umbrx protenduntur,oflendunt. Vt igitttr umbrarttm longitudines in planitLc lineas tradncas ,fttmtto a
diagrammate jl. circunferentiasctlcmorias,&transferasindiagramma E. Eas qttidcmqusjitnt Cancri
in quartam n p. ab n. qtt£ uero Capricorni in quartam n g. ab n. & rejpondentes boranm nume-
rosappones a. qttibus lineas per e. centrum ad oppofitas planttm r t s. traduces . ttbilinesCancriin
r s t. quxeslinfra 0 e n. Capricornt uero in linea r s t. qttx fitperius e[i , defignabuntttr . Cumttero
horologium ad ortum Jpetlans defcribere uolueris , dtagramma facies C. ubi circulus a b c d. in cen-
tro e. diameter a c. eritfecliocommunisipfimeridiano,&finitori. b d. uero commttnis fetliomeri-
dianh&uerticalis.itaut a. admertdiem, c, adfeptentrionemfiatuas.dttcaturitemaliadiametrosmedia
inter a d. qusfit f g.communisfeclio£quinoclialis,&meridiani,qu£diametrostantuftperaextottatur
quantum in analemmate toUitur £quinotlialis fupra finitorem , in boc diagrammate,quod C. litera indicat
ponend£funtmeridian£circunferenti<e,acitt£primum, qtmfnntCancri c 0. c i. c l. c u. c r. apitn-
clo c. uerfus d. & notandifunt rejpondentium horarum numeri . que omnia litcris , numeris , feu cha-

10 ratleribus delebilibus notabis. expeditis his diuifionibus in diagrammate C. lineas dttces apuntlis 0.
i. /. «. r. perr centrum e. adoppojitas partes circinationis ,tameas,qtt£ad Cancrum , qudm eas,qu<e
adCapricornttmpertinent,indeadiagrammate B. deduces tn diagramma C. longitiidinesumbr£,fuperli-
neas rejpondentes boris iam duclis a circunferentta eclemoria . deinde connetles boras Cancri , cttm horis Ca-
pricorni, & habcbis horologium ad ortum. Eadem ratione horologium fiicies ad occafum Jpetlantem , tranf-
ferendo Itneas omnes in quartum a b. & notando pofl meridianas horas,quemadmodum efl in diagrarnma-
te D. jltindiagrammate E. hor£funtameridie,antemeridian£.in F. Vero pomeridiana.ficut in H.
hors ab occafu antemeridiantx. , & in G. pomeridianx . Iam uerticalta , plana , & meridiana explicata
funt, anguliq; expofiti, & circunferentix omnes, unde latitudtnes,& longitudines umbrarum exctpiebantnry
Modo rationem oflendemus , qua borologia in plano £quinofitalis conficere po(fimus , rem quidem non minus

3° fitcilem, quam iucundam . Esio meridianus a b c d. cuius dtameter a c. tcquinocltali defur .ineo
fint,quemadmoduminanalemmatediametricirculorumfignorum f h. Cancri , & Capricorni h m. Ge-
minorum,& Sagittarij. g l. Tattri, & Virginvs. Sumatur in linea e b. gnornonis longitttdo e %. &
per -7. UneaplanitiiZ l 0. ducaturinqttamper e. centrum afignis f g h. ducantur linex g e t. h
e s. f e r. ita ut T^ r. fit longitudo umbrs tropicorum. 7^ s, Geminorttm, & Sagtttarij . 7^ t, Taurt,
&Virginis.utuidesindiagramate JL. exqtto fttmes interuallum z^t. & circulum dttces a b c d. in
centro e. inquocirculumaliumfiicies squidiflantem,iuxta interuallum %^s. ab eodem diagrammate ^A.
Eritautem f g b i. demum, ex interuallo ^ r. aliumfkcics k / m n. hicirculi referunt inplano <&-
quinocliali parallelos fignorum a diagrammate <A. fitmptaa ab ttmbrarttm longitudinibus inplaniiislinea
l 7^0. diuidatttr deinceps minor circulus k / m n. in du.is partes inxquales iuxtafcclion:mCancri,q:t<e

4° eflfuprafinitorem,itaquod k / m. fitmaior,quxCancri k n m. mnor,qu£fitCapriccrni,&produ-
tlalinea k m. ad extremam circinationem ad figna a c. diuidentur reliqui circidi iuxtas proprias fe->
ftiones per lineam a f k m h c. communes illiusplani , & finitoris . Quare fi ttelis horas antiquorum
defcribere, diuides utramque portionem in duodenaspartes incipiens afeclione ittuts plani , &finitoris. in mi-
nori quidem circulo ab m. inmaioriueroab e. & itafingttla trtafigna continenti linca conittnges,ut in dia-.
grammate B. Qupdfihorasaboccafu uelis , dittifionem mcipias ab m. minoris &d c. maioris circuli
tamfupra quam tnfi-a finitoris lineam utindiagrammate D. horasautemab ortuinuerfam hoc dabitboro-
logium.utindtgrammate E. jLmeridieueroa meridiano b. diwfio incipienda efl . ut in diagrammatx C.
Qupniam ttero nimis diflat ab aquinocliali initium Tauri, & Virginis , aut a Vbra Scorpius , & 7'ifces : ideo
fiproprius umbramearumparattelorumindiagrammate A . fumpferis , ut infigiio q. &d q. traijcies

50 lineamper e. adplanitiam / ^ 0. habebismaioremcircidum,inquotresaiiosinch;fos&horari]shneis
iam dislinflos, & parallelos conflitues . In bis iam diclis borologijs duas babebis fuperficies , altera ad uer-
ticem,&polumfuperiorem,alteraadinferioremJpecJabit.priorer':twportionc a b c. inquaborxtntnt
fignorumfeptentrtonalium.Toflerior erit inportwne a d c. inquahor&eruntfignorummeridianorumtm
utraque tamen ponetur gnomon in e. ad angulos retlos . Quoniam uero nonfolitmfittnt horologia in planis
ittis immobiltbus , qttalia batlenus declarata funt ,fed etiam in planis mobilibus defcribuntttr , qu& inclinata
uocantur, quia ad aliquod ex immobilibusplants nonfunt ad angttlos retlos , ideo boc loco uelim , ut ex bis,
qu£ ditlafunt, ingeniofi, ac sludiofignomonices uiam , & modum inueniant borum horologiorum conficien-
dorum. ut autemprorfus non declinent afcopo, exemplum afferam , tanqttam initium httiufce Jpecttktionis .
Horologium igitur in plano uerticalis mobilis ratione finitoris immobilis itti efl ad angulos rettos ,fed ratione

60 meridiam immobilis, atque etiamuerticalis immobilis non e$l illis ad angulos redos. Similiter quoque horo-

togium

5 io -Z I B E F^

hgban in plano finitoris nwbilis ratione meridiani immobilis,illi cfl adangnlos rc&os,fedratione finitoris infi-
mobdis ad iUnm cfl inclinatum . Demum borologium in plano mendiani mobdis , neque adfinitorem , ncqut
ad meridianum immobdes cadit ad angulos retlos,fcd ad utrunque esl inclinatum. Conucninnt m boc omnkt
inclinata,quod in utraque fnpcrficie confici, & dcfcribtpojfunt. .Acprimim borologiainclmata adfinitorcm,

6 retla ad mcridianum fiiciem alteram babet adjiipcriorem , altcra ad infcriorcm partemfpefiantem. boro?
logia in plano uerticalis mobilis fhcicm unam a meridiano declmantem habent , alteram ad alteram partem
meridiani.horologia dcmitm in plano meridiani mobilis aherafacie declinant ab ortu , altera ad occafum .
Conueninnt quoque qnodomniaex iam defcnpto analemmate fumuntur . & circunferentias casfumttnt ,a
qmbus tum altitudo, Utm latitudo Solis juper ea plana comparatur . Inclinationes autem , & declmationes x 0
panetum, gjr planorum, W quibus dcfcribcndafunt horologia , multis inslrumcntis cxcipiuntnr , quxpaffim
■pidere licet. Hxc antem omniafi retle pcrpendantur , &• animo ucrfentur ,fhcdcm nobis aditum ad maiorx
patefhcient, quorum dcmonjirationes (ut dixi ) & Ttolemxo, & Commandmo rclinqttans .

De horologiorum ratione, & ufu, atque eorum inuentione
& quibustnuentoribus. Cap. IX.

Em i cycl i vm excauatum ex quadrato ad enclimaq; fuccifum,Berofus Cha!d,Tus dicitur
inuenifle:fcaphem,flue hemilphamum,Arill:archus Samius. Idcmetiamdifcum Hlpla- j<>

rcTl 'i nitia,arachnemIIiidoxus Afttologus. Nonnullidicunt Apollonium; plinthiumfiucla-
L^il-^jj cunar ( ciuod etiam in Circo Flaminio cft politum ) Scopas Syiacufanus, : pros ta ifto
rumena, Parmenion. pros pan clima , Theodofius , & Andreas : Patrocles pelecinon : Dionyfiodo
rus Conum. Apolionius pharetram, aliaq; genera, & qui luprafcripti funt , & alij plures inuenta reli-
querunt,utiGonarchen, Engonaton, Antiboracum . ltemex hisgeneribus uiatoria penlllia utifie-
rent plurcsfcripta reliquerunt:cx quorum libris,fi quis uelit fubie&ionesinuenire,poterit,dummoda
iciat analemmatum defcriptiones .

Qux a Vitnuiw ponuntur boc locofatis explicaripotermt abhis,qui analemmattt?nrationes,&fpbx-
rx circidos proijcere in planumfciitnt, nam cuilibct cxperto integrum erit horologia ad quancitnqueformam.
deducere. Bcrofus utarbitrorborologiitmexqitadratofuccifumcumparaUelisJignorum circulis , & horis ,~
ad unam calunclinationem inuenit. At ^irislarcbus in bemijpbxrio idpofuit, atqr.e etiam in excauato uafe,
fed non ad perfeclum hemijphxnum, quod difcnm appellauit. omnia hxc horologia, idefl fuccifum ad unam
declinatwncm ex quadrato, & hcmijpbxrium, & dtfcus ,habebant omnes circidos w linea lacotomo,&
circulo mcnsiruo contentos, omnemq; plane Solis declinationem. nosintegram jphxram ad omnem cali in-
clinationem perforatam,cum circitlis parallelis,& horarus confecimus, tropicis tamen mobilibits , ut omnia
horarumgenera imponercmus,confecimus,qua nonfolum pro comnuni horologio ad omncs cceli inclinationcs
uteremitr, fed ut eo inflrumcntoin omnia planorum gcncrafiue eafinitoris plano,fute uerticali, fute mcridia-
no,bisq; tam firmis qudmmobilibus prxfimrentur omnibus qnibus libuerit horis infcriptis,gnomonemedio3
cuius apicifi lucerna adhibeatur tn tenebrisfphxram inparictcm oppofitum ,feu quodcunque planum proii-
ciet, ita ut ratio ailrolabij illo expcrimentofhale dignofci pojfit . Cxterum horologia a multis inuenta funt
ex naturalibus formis, er ex artificialibus figuris,unde alufolia arborum , altj cruces,alij siellas, aitt naucs, 4d
tws in auium,& animaliumformas plura confecimus,quxomma ex Solis altitudine gnomonis ad umbram
proportione, ctrcumferentiarum, r> angulorum ratione eliciuntur & ad propofitas formas accommodantur,
qitoritm analemmata uidgus ignorat, & cffetlus admiratur. Idco aranexfoma horologinm efle poterat, li-
neis horaruscirculosaltitudinisSolisoJicndentestraijcicntibjts,qualiafuntin diagram. B. C. D. Tlin-
thus erat truncus,in quo plitra horologiorumgenera recla, inclinata, & declinantia defcribi poterant. Tba-
retrxftmilta erant horologia ad ortum, feu ad occafiimfpeclantia,quxfiiperius in plano mendiani defcripft^
mus. ftmdiratione exhis, qux mercatorcs de diucrjarum regmnttm inclinationibus referebant ,Tarmenion
ad e.ts inclinationes horologia dejcribcbat: qux in nniuerfum Tbeodofius,& Jlndreas ad omnes cceli tratlus,
& inclinationes orbisfaaebantmam borologium quodcunqitc in xquinocliali , aut in plano axis defrriptirm,
modo ex tetrante elcuetur ad uerticem , ut ratio inctmationis pojhdat , ad omncm regionem accommodatur. f •
fiunt etiam borologia ad omnem incltnationem, qitx ad Solis curfitmfujpenfa uertuntur , cuiufmodi efl illitd
loannis Stabij, a quo Tctrus jlpianus folinm populi conformauit . qttorum analemmata eademfunt,quxVi-
trituij,& Ttolomxinonnullis ab Orontio & Munflhero adecl:s. Telecinon a fecuri forma diclum efl , quale.
dixerimejfe horoloaiuw,quod hyperboles babeta circulis parallelis m plano finitoris , aut ucrticalis dejcri-
ftxs. Conus esl,firegitlacentri innon apparcnti bcmifphxrio extendatur utrinque pcr fummas tropicas-
declinationes. Tlannm hoc dicitur comts declinationum, huius cxtrcma ad nttUamfuperficiem obieilam tcr-
minantur, qitale trigonum zodiacumcjjedices.quodcsltanquam analemma,ft quis rccle ipjkm confiderat.
engonaton. Gonarchen, & Antiborxumputo itafutjjefabricata, ut ad Aflerifmum & Jydits aliquod, itelad
aliquas cali partes, etiam pro noclurno horario ajpetiantia rejpiciant, fitbicCiis proprip analemmatis. Via-
toriapenftlta funt qtiadrantes,cylmdri,anmli,planx circnhrumJuperficics,&"huiufmodi,&quxpaJf}rti 6d

inuc-

10

•inueniuntur. c&terum & uiatorium appeUarem, ejuod alif compaffum dicunt,in quo pixis,& magnes,<&
horarix linea adenclima,atque etiamadplura defcnpt* uiatoribtts mira commoditatc deferuiunt . Sunt <&*
aliaborariorum genera,arena,aqua,igr,e,rotihsfhbrefacJa,dequibits alibi. ,Arena & aqua per tinue
foramenad menftram defcendunt, & detrementoboras oftendunt . igne elyclmium, aut cxra adtantumfpa—
tiumfxcium confumitur. B^otidarnm, & orbiculorum inuentunimirabdimotioiwm dinerfitate denticuhs fe
mv.tuo competteiitibtts,& in corttrarium uerfintibus radium in tympano circumferitnt, quopartitA in orbe bo-
rarum linex certts fpatijs indicantur.

Itfm funtexaqiiaconquifit.E ab eifdemfcriptoribushorologiorum rationes,primumq;aCte-
fibio Alexandrino , qui etiam fpiritus naturales, pncumaticasq; res inuenit . Sed uti fuerant ea exqui-
fita,dignum ftudiolis eftagnofcere. Ctefibiuscnim ruerat Alexandrixnatus, patre tonfore:isinge-
nioj&induftriamagnaprarcer reliquos excel!ens,dic~tus eft artihciofis rebus fe delectare. Nanque
cum uoluifiet in tabcrna fui patris ipeculum ita pendere, ut cum educetetur, furfumq; reduccretur,li-
nca latenspondusdeduceret, itacollocattit machinationem. Canalem ligneum fub tigno fixit,ibiq;
trochleascollocauit,percanalem lineaminangulum deduxit, ibiq; tubulos ftruxit,ineospiIam plum
beam perlineam demittendam curauit. itaponduscum decurrendoinanguftias tubulorum preme-r
ret cceli crebiitatem, uihementidecurfu per tauces frequentiamcceli comprefsionelolidatam,ex-
trudens in aerem patentem , orrenfione,& tactu fonitus exprefferat claritatcm.

Inaxiculo, quem noftri rctidum uocant lr.ucluuntur fitnicidi duo, quorumcapitaadeandempartempen-
dent, alterialligatum eil ftpecuh-.m , alteri mbd, liber enim reiiclus eft\, adaxiculi uerfationem: cum igitur is

* ° deorfum trabititr, axi cvdits reuoluitur, & altcri-.m caputfun culi, tn quo pendet fpeculum dtmittitur,fed li-
berofuniculo reliclo axiculas utrifque fnnicuhs inuoluitur, & fpectdum reducitur: ut uero axicidus reliclo
fumculo imtoluatur, inter duos fumculus medius eft atius in contrariamparteminuciulns in axictdo , cuifa-
coma, uel pondus eftalligatum , quodpondere grautori quam fpecidum premens, efficit, ut reliclo libero capi-
te axicidus reducatur , &fpcculum afcendat, quoniam ents axiculusfc inuoluendo contrahitur . Funiadus
autem,a quo pondus pendebat, per ligneum canalem latenter duCtus ad tubulum in angulo tabernx colloca'
tus es~i, ex quo per aeris comprejfionem fonus emittitur.

£rgo Ctelibius cum animaduertillet, ex taiftu coeli, & exprefsionibus , fpiritus , uocesq; nafci , his
principijs ufus, hydraulicas machinas primus inftituit . Item aquarum exprefsioncs automatus,por-
recti, rotundationisq; machinas , multaq; deliciarum genera,in his etiam horologiorum ex aqua

30 comparationes explicuit. primumq; conftituitcauum ex auro perreclum , aut exgemma terebrata;
eaenim necteruntur percullu aquae, nec fordes recipiunt,ut obturentur,nanque a?qualiter per id
cauum influens aqua,fubleuat fcaphum inuerfum ( quod ab artificibus phellos, fiue tympanu dicitur )
inquocollocataregula, uerfatilia tympana denticulis xqualibus lunt pei fetfta ; qui denticuli alius
aliumimpellentes, uerfationesmodicasfaciunt ,& motiones. Itemalia: regula: aliaq; tympana ad
eundcm modumdentata, qua: una motionecoaCta,ueifando faciuntefTectus , uarietatesq; motionu,
in quibus mouentur ligilla.uertuntur meta:, calculi,aut oua proiji:iuntur,buccina: canunt.reliquaq; pa
rerga. Inhisetiam autincolumna,aut paraftatica hora:defcribuntur, quasligillum egrediensabimo
uirgu]a:fignificatindiem totum, quarum breuitates, aut crelcentias cuncorum adiecius,aur exem-
ptus, in fingulis diebus,& menfibus, perficerc cogit. Prxclufiones aquarum ad temperandum ita funt

'40 conftituta». Metse fiuntdua:, una lolida, a!teracaua,extorno itaperfefta:, utaliainaliaminire, con-f
Hcnireq; pofsir, & eadem rcgula laxatio earum, aut coartatio efficiat aut uehcmentem , aut lenem in
ea uafa aqua: inHuentem curlum . Ita his rationibus, & machinatione ex aqua componuntur,horolo-
giorum ad hybernum ufum collocationcs. fin autem cuneorum adiectionibus,& detraftionibus cor
reptioncs dierum.aut crefcentia: non probabuntur, quod cunei fepifsime uitia ficiunt , fic erit expli-
candum. In columella horxexanalemmatis tranfuerfa: defcribantur , menftiuarq; linea: in colu-
mella (ignentur, eaq; columella uerfatilis perficiatur, uti ad (igillum uirgulamq; ( cuius uirgula: egre-
diens figillum oftcndtt horas)columnauerfando continenterfuisquibusq,- menlibus breuitates,&
crefcentias faciathorarum.

Multafuerc Ctcfibij inuentapulcherrima, qus. utinam tempws non absiulijfet . "Klonnutta ex Herone eli-,

'5 o cere poffumm. quod ucro ad Vitr. pertinet hunc in modum explicamm , teftantes experimentum a nobisfk-
tlum,&remoptimeccffiffe, jtaalemmx Vitriuuannm erit modulus,ex eofumetur lacotomus h g. pro
diametro columdl£ , cuius circinatio erit, ut manachus circulus r e g. ex centro x. columetta tam lon-
ga erit, quantus eft radius &quinoc~iialis f x. diuidantur extrems. capitum circinationes in partes duodecim
£quales , & a fmgulis feclionumfignis unius capitis demittantur per longum columellx. , adfimdia puncla aU
terius capitis linem, qu# columettx, longitudinem in duoderus partes diuident. his itaperfeclis , line£ , qtta ab
extremis lacotomi, hoc eft diametri partibus cadent , tropicis dedicabuntur . reliqux. per ordinem menslruis
fignis alvjs. quodfi decanosfignornm defcribere uelis, uel quinarias partes , ttel etiam fingulas, utfmgulis die-r
bus inferniant , ducito Iineas ab extrcmo altero ad alterum ,qtwt uolueris , fiet autem utfi alia diametro per
lacotomumreclis angulis dutla,circinationes capitum intetrantes diuiferis, lines demiffx ab eius capitibus
60 AquinoQus tribuentur. hoc eftfignis jirietis , & Librte.quemadmodttm in cylindris defcribendis, ab analemr

mate

}** L I JS E ^

matc fumefpatium a x. &in &quinotliali radio ,quodin duodenas xqtias partes diuidito ,idemfkcitoei)
a. ad x. easpartesin.equinotlialcsltneas cotitmelU transfcras . Sunic lterumfpatiumexanaiemmate r
k. uel l g. bocitadiuides,ittpars,qu<eeflab u, ad k. fupraborixpntem e a i. in duodecim fcces a>-
qitaspartes,&partcmfnbborizpnteab a, ad r. firmlitcr diuidJs in duodcnas portiones . bas omnes tranf
ferasincolumeUaadiincamfotflitiij,idcflCancri,idemfiicitodelinea g l. partire ab s. ad l. inpartcs
dnodecim, & ab s. ad g. fimditer, & eas fecliones adtineam brumx , hoc efl Capricomi transfcrto ordine
quo in analemmatc ponuntnr . quodfi ex analemrnate aliorum fignorum diametros fumpfens , & cas ea ra-
tionc diuiferis, utpartesfitpra , & infi-a borizpntem diuidas in duodecim pvrtiones , & eas in columella ad
fitas lineas transfcras, optimc tranfuerfas horarum lincas a puntlis mutuis , & refpondentibus duces . nam li-
ttca,q;t£apiinclo a. pcrpunUum V.adfignum. s.&rur\ttsab s. ad a. in columclla perttenerit, linea
erit qux boras dw.rnas a noS/trnisfeparabit. Signato igitnrfms numeris horas in pr&fcnptis fctlionibus , &
fnb Iineis menflruis fignorum fingulomm caratleres appone :& cclumellam ita defignatamtrige axiculotn
imo eitts impofito, tit m foramen fitbictlum ingredi, & conttolm poffit . Tedem columelh orbiculo circttnda-
bis Jircth ucl rotam appones denticulis 5 60 . diffetlam tta utfnb erctla collumella , rota alia in planum po-
ftta dentata, & uerfata, eius orbicuh dentcs impdlat, tta ut fingulis diebus dentes fingulos moucat. Ea ttera
qux in planofuent, ab alia impellatur, qu& in plano pofitafit,& unicttm habeat deticulum in capitefuiaxist
bxc quoque ab alia impcllitur rota in c.dtro pnfita , & in fronte dentata paribus cnmfuperiori dcnticttlis ,
ita ut quxque femel in die totam faciat circtiitionem ,fectinditm quod eorum axis moucbitur .circum axem
funis inuoluitttr, qui babcbit cx ttno capite pbcllnm, uel fcaphmm,feu tympanum inuerfum , & cx alia squt-
pondittm . Tbcllos a:tt in arcula , aut ttafe ccllocabitur, m quod e.x caftcllo influet aqtta, quxfcapbttmfuble- z9
ttabit, & £qitipondiitm axcmfiiniculo circumuoluet , axis rotam in cultro pofitam mouebit , ea in plano pofi-
tam mottebit, qutc denticuio in capitc etus axis collocato , motionem, & uerfationem eiusfkciet, qu£ in plana
erat denticulis formata, qux orbicuium, uel rotam columeUx impellendo quotidie partem unam ex \ 60. co-
tinget, ita ut tn anno perfctlam circinationem columctla perficiat . Sed ut horx indicenfur, ita efl aqua tempe-
randa. Conos,pyramidcs, ttet mctas duas xreas ex torn ofkcies . alterafit catta,atterafotida,& ita perfecla,
ut in cattam inire , conticnireq; pofsit. cattx comts fit perforatus tenui foramine , in quo perforatagemma, uel
aiirum imponatur, ut ex eo aqtta efflitat,folid$ regula in bafi media infiga tur, uel coagmentetur , re^uia me-
dia findatur, ttt cuneiper eiits apertiones immittipofiint maiores , tiel minores , ut ufus posluiabit . regula ite,
d retla maneat tnter dv.as tranfuerfas regut-ts, & caua meta etiam locidamento imponatur , tttfnslineri pof-
fit, & in eam direcle folida intrare queat . Met& ita coitocata rectpiant aquam a quodam uafe , qttod Vitrtt. I 9
CasieUum uocat, tunc adtetlione cttneorum, uei unius citnci interiori fixione, cxtolleturfoiida meta, & aqua
maiori impctu in cattam metam influet , & maior copia ex tenui foramine cfflitet , in arcamfubictlam in qua
phcllos erat pofitum. quodfi cuneos detraxeris , ttei eundem rctraxeris , foiida meta canam implebit, ncc per-
mittet aqus copiarn iagredi , itafiet ut minori impettt expttlfa aqita , mtnori etiarn copia eforamine exeat , in
arcam fubietlam, unde phellos motionis cclentatem mutabit. cognofcendum ttcro esl,qttanta uis aqux ex cu-
neorum detratlione , uet adietlione in cauam metam influere pojfit , quod experimcnto , uel alia ratione tenta-r
bis. aqua igitur in arcam influens fcaphum fubleuabit, cui regula infigetur . T\eguUfigillum tmponetur ttir-r
gtttam horarum indicem tenens. quod afccnfione , & defcenfione boras in cotnmella defcriptas oflendet, dnm
columeUa quotidie aliam , atqtte aliam figni lineam uerfando adfigiUttm uertet . eo autem modo quo imple-
tur arca , exinanitur per metas infttndo pofitas , & cuneis tempcratas , ut in diagrammate uideripotesl. 4°

Fiuncctiam aliogenerchorologia liyberna , cjuac anapoiica dicuntur, perriciunturq; rationibus
his. Horx difponunturex uirgulisxneisexanalcmmatosdcfcriptianeabcentro dilpolita- in tronte.
In ea circuli funt circundati menftrua fpatia finientes : poft has uirgulas tympanum collocctur, in quo
defcriptus , & piftusfit mundus fignifcrqjcirculus, dcfcriptioq; cx duodecim coeleftium fignorum
fit figurata,cuius e. incentrodeformaturcuiuflibet figni fpatium unum maius ,alterumminus.

jlrtificiofum maxime horologijgenits defcrtbitur, uel innuiturpotius a Vitruuio, dnas habct partes tra*
tlatio l)£c, altera pertir.et ad borologij fttbieclionem,altera ad aqu<£ temperationem. HorologijfitbietJio duas
partes babet, altera eil borarum defcriptio, altera cfl cceti,fydcrit)nq; defignatio . Horarum defcriptiofumi-
tur ab analemmate,fed qita ratione non docet Vitr. 7V(o» mmus ab eodem dcfideratur cati ,fyderumq; dcfi-
gnatio. quare b<£c utraque oilendenda effcarbitror . Jinalcmma igitur afplurafumitur inplanumproietla . $0
proijcercfpbxram in plano nihil aluid ei~i, qttdm omnes eius circutos , omniafigna , inplano dcfcribere , ita ut
eandem uim hab cant in plano , qitam infphara tenent ; id autem fit opticis rationibus, eo ryodo, quo tabeii$
aslrolabij componuntur . DefcribaUtr inplano circulusper orbis cardines permeans a b c d. ponatur
diametritequidiftantiumcirculoritmquemadmoduminanalemmate f l. brum<£. b d. xquatoris. i m.
folHittj. a, fit cxrdoinquottifusnoflcr ponitur. cvero oppofitus cardo.ditcantttrradij ab ^i. adretlarn
lineamfubietliplanipcrextremadiametroru7n,&fint a f g. a b h. a i k. a e c. dicopuntlum
e. alterumcardineminiineareprgfentare,puntium g. extremam diametri brum<£ , puntlum h. extre^-
mamdiametronxquatoris.pitnclum k. extremam diametri folslitij referre . centro igititr C. fpatio uero
c g. ducitocirculum,referetis circidum brums.. Spatio autem c h. ducito circulum ,referet is <£qua-
torem, fpatio detnum c k. ducitocirculHmreferetisfolflittjctrcHlm.eademfi inftatropicos atios Aqni- 60

dflantes

K o K r s. jij

diflantes formaueris inpr&fcripta defignatione , &ab a. adfubie&am lincam plani radios duxeris , & cir-
culos defumpferis, habebis centrum, & fcmidiametros atiorum circulorum , qnod etiam analemma Vhrituia-
num docere potefl. atque hoc efi quod Vitr. dicit £ in ea circulifunt circundatt menflruafpatia finientes . }
jiamdefcripticirculimenflruajpatiadefiniunt, cxifs tamen in afirolabijs trestantum pomntur , brumx a
b c i. folsihij i k / m. tequinotlif. e f g h. Vt uerohorasdcJ'cribas,oportetprimo horizpnta ds-
fcriberc.fttin praajfumpto circulo horizpntis diameter n e o. ducttoab a. per o. ad q. radium,fi-
militcrab a. per n. ad p. dicojpatium q p. inlinea planitix. referre integram diametrum borizpntis
inplano collocandi , fume igitur circino dimidtum fpatij q p. & illudferuato .indeab c. in h. ftgnato
, cardims aititudinemintuaregione ,qu& Venetuseftgrad. 45. & ibi pone literam n. inde applicatare-
gula puntlo g. & extenfa ad litcram n. duc lineam occultam. hnsc ubifecabit lineam b c. osicndet tevr
minumhorizpntis . Sitigiturille terminm in 0. puntlo . fume igitur circint.m iam didutlum ad menfuram
medixlinex p q. ejrpofito centro in iinea b c. fuperioriexparte,alterumad tcrminum horizpntis 0.
deducito.&lincamcircinationis cfpcito p 0 q. quafi recle conslitcrit per ftgna e. & qtm adunguem
permeabit, hxc linea horizpntcm tu<e regionis tibi dabit inplano , diuidetq; omnes circulosmenftruos fttis in
locis,itauidebispartem xquatoris dimidiam e f g. fupra horizpntem,partem uero alteram dimidiam e
b g. infi-a pofttam: pari rationi partem p b q. Capricorni,fuprapartemuero p c d. infra , ejr Cancri
parallelum quoque ita diuifum, ut maiorem partemfupra minorem injra horizpntem habeat . His ita defcri-
ptis, defi%nantur horx httnc in modum . partire omnes parallelorum arcw in duodecim partcs ftue ftnt fupra,
ftue infra hortzpntem , & diwfionumpuncia lineis refpondentibus coniunge, ita defcribes- horarias lineas >

lo quemadmoduminfiibfcriptodiagrammateuides.itiquo k 0. horizpneft. b f d. meridianus .namcir-
culi qui per polos in Jpbxra tranfeunt, retlis lineis in plano proifciuntur . Cum enim in polo ftt uifm ,ejrper
polos tranfeat mtridianm, quia uifm fit non uidet, ideofolum puntlttm, in qtio eft uifm in planum proijci non
poteH. Similiter a g. retla linea circulum colurum referet a. orientis g. occidcntis puncla dabit .
s. ttero h k. & ■%. /equinoclialem dabtt , reliqtti parallcli fuis ftnguli ftgnis tnbuentur . ejr bor.c
ut vides lineolis fubijcientur , qttas in horologio tcris regulis deduces .fpatia ttero ttmbris defcripta perforata
ejfe debent, & declinata, ut cceli,Jignifcrtq; defcriptio in alio tympano collocata, per foramina nideripofimt.
Tympanum uero iUudfuas habet fubietliones ex eadem ratione optices dejumpt.ts. Longum uero ejjct eas de-
duccre, ut ratio poJluiat,fatis ejlfolos eos circulos (plh-crx,qui per eius polos tranfcunt, in planttm retlts lineis
proijci, reitquosper orbes reprmfentari. 'Rptlum . ideft teqninoclialem , & omnes illi parallelos eundem cen-

3° trum babere. obliqnosfiue maiores ,ftueminoresnon eodcmcentro inplano fubijci . defcribitur ergo figni-
fer, cjrfydera in tympano collocantur, eo modo , quo in .Aslrolabtj reticido impomntur. defcribeprimus tro-
picum Capricorni, squatorem , & tropicum Cancri, eadem ratione , quafuperiorem tabellam defcripfifii , ita
ut otnnes hi circuli £qnabili magnitudtne in utraque tabella conjpiciantur . Sumito meditimjpattum inter b.
& +• &pofitocentroinlincab f d. ducitolineamcircinationis,qiiecpuntla b. ejr x. tangat,hxcfi
retle dutlafuertt aquatoremfecabit in oriente , & occidente, qucmadmodum hcrizpn. nam hxc linea eclipti-
cam tibi dabit in plano, qum. cumfit ttnus ex maioribus circulis , quemadmodttm horixpn , dtt.is inpartesfe-
care debet xquatorcm . Ecliptica defignata duodecim in partes diuidenda eft,ute centro deformetur cuiuf-
libet figni jpatium, unum maius, alterum minus, ut ait Vitr.id igitur hac ratione fhciendum esl . jleqiiatorem.
pcrgradus 360. diuidcapuntlo s. orientisuerfusfeptentrionempermeridiemadeimdemreuertendonu-

40 mcrato afccnfioncm reciam fignorttm ex tabtila ftta , uidebis jlrittis ftgnum integrum oriri cum z 7.
grad. & 54. minutis tequatom. numera illos in cequatore ab eodempuntlo s. eodcm ordine, & in termino
facnotamitaintabellagradits 57. &minuta 48. reperies pro afctnftone Tauri , eos ejr in ccquatore fi-
gnato, idemfkciespro reliquis fignornm, uel ft libet ej~ pro fingulis fignorum partibus , & a centro f. ad eos
terminos aquatoris ducito lincas, qit£ eclipticem in partes refpondentes fecabunt. Ecliptica uero txrea lineola
defcriptafit, & perforetnr infingulis gradibus ,figradus omnes , uel in decanis ,fi decanis tantum contentus
fucris. in eaforamina quotidie biiliaintrabit exunoin aliud,bulla ueroSoiem referet ,in figna uel fignorum
partes contrario casli motu ingredientcm . EclipticA circuli addentur , utfigna fuisfpattjs defcribantur ,
qucmadmodum infubietlo diagrammatc uidetur . Stellte qtioque tmponentur , ut in rete ^kiirolabij facere
folent. Tympanum hoc ita defcribito, posi horologium collocandum csi , quotidie integram ucrfttionem ab-

50 folueufed buUafingults diebus unicum gradttm rnfuo foramine fubire cogetur , horas oftendet , ut dierum ra-
tiopoHulabit. Vt uero ad aqu£ rationem accommodetur Vitr. docet.fed nos primumfigttr.is praditlorum ap-
pingamus : TabeUam uero afcenfionum retlarum infine decimi libri collocabitur .

Posteriori autem parti tympano medio.axis ueriatilis eftinclufus, inq;eo axi a»nea mollis ca-
tena eft inuoluta : ex qua pendet ex una parte phellos, fiue tympanum , quod ab aqua fublcuatur, ex
alteraarquo pondere phelli facomafaburrale. Itaquantum abaqua phellosfubleuatur, tantum ia=
burripondus infra deducens uerfat axem, axisautem tympanum, cuiustympani uerfatio aliaseffl-
cit utimaiorparscirculi figniferi, alias minor in uerfationibus fuis temporibaf defignet horarum
proprietatcs . Nanque in fingulis fignis fui cuiufque menlis dierum numcri caua funt perfecta,cuius
bulia, qug Solis imaginem in horologijs tenere uidetur, fignificat horarum fpatia : ea translata cx te-

60 rebratione in terebrationem menfis uertcntis perticit curfum fuum . Itaque quemadmodum Sol per

fyderum

fyderum fpatianadens,dilatar,contrahitq;dics,&horas :ficbullainhorologijs ingrediens per pun-
dta contra centri tympani uerfationcm, quotidie cum trasfertur, alijs temporibus per latiora,alijs per
anguftiora fpatia mcnftruis finitionibus imagines efficit horarum, & dierum.

Hxc hatlenm fupra funt expofita. nunc de aqus adnuniftratione eji pertraflandum'<, ut motiones celeres ,
gjr tardxs tympauorum efficiat.

Deadmimftrationeautemaqua:,quemadmodum fe temperet ad rationem, fic erit faciendum.
Poft frontcmhorologij intra colloccturcaftellum , in idq; per fiftulamfaliat aqua,inimohabeat
cauum;adid autemarfixumfit exxre tympanumhabens foramen,perquod excaftello in idaqua
influat. ineoautcm minus tympanumincludaturcardinibus ex torno mafculo,& fcemina inter fe
coartatis, ita uti minus tympanum, quemadmodum epiftomium in maiore circum agendo arfte leni-

10

20

30

40

terq; uerfetur. Maioris autemtympanilabrumfquisinteruallis fjcT^. puncta habeat fignata, minor
ueroorbiculus inextrema circinatione fixamhabeat lingulam ,cuius cacumen dirigat ad punfto-
rum regiones, inq; eoorbiculo temperatum fit foramen, quiain tympanum aqua influit pcrid ,&
feruatadminiftrationem. Cumautem inmaioris tympani labrofucrintfignorum cccleftium defor-
mationes, idautem fitimmotum, &infummo habeat dcformatum Cancri fignum ,ad perpendiculu Jo
eius in imo Capricorni, ad dextram fpe<5f.antis Libra», ad finiftram Arietis , figna quoque caitera in-
ter corum fpatia defignata fint, uti in ccelo uidentur . Iintur cum Sol fuerit in Capricorni orbiculo,
lingulainmaioris tympani parte, & Capricorni quotidiefingula pun&a tangens, adpcrpcndiculum
habcnsaqusecurrentisuehemenspondus, ccleriterperorbiculi foramen id extrudit ad uas,tumex-
cipiens cam ( quoniam breui fpatio implctur ) contrahit & corripiet dierum minora fpatia , & horarii.
cum autem quotidiana uerfatione minoris tympani lingula ingreditur in aquario, delcendit tum fora-
men a perpendiculo, & aquf uehementi curfu cogi tur tardius cmittere falicntem. Ita quo minus ce-
leri curfu uas excipitaquam dilatat horarum fpatia. Aquarij uero pifciumq; puncfis, utigradbus
fcandcns, orbiculi foramcn in Ariete tangcndo o&auam partem aqux tcmperata: falienti prxftat x-
«juinocf iales horas. Ab Ariete per Tauri & Geminorum fpatia ad liimma Cancri pun&a partis o&a- 60

vx

X '0 x y s.

rt

ux foramen feu tympanum uerfationibus peragens, & in altitudinem co redfcns uiribus extenuatur,
&itatardius fluendo dilatat morando fpatia.&cfficithorasinCancri fignofolftitiales. A Cancio
cumproclinat,& peragit per Leonem, & Virginem adLibras partis odau* punfta reuertendo,&
gradatimcornpiendofpatia,contiahithoras,&itaperueniens adpunfta Libra: , squinodiales rur-

Inslrumenta e regione pofita feruiunt fronti borologijfequentis , illud uero infenus efl immobi-
le ad aliud , <$• aliud ab artificio aqum mouetur.

!•

I*

3«

40

J«

fus reddit horas. per Scorpionis uerb fpatia,& Sagittarij procliuius deprimcns fcfe foramen, rediensq;
60 circumaftione ,adCapricornioaauampartemreftituitur celeriute faljcntis ad brumalcs horarum

EE breuitates

Si6 L l B t K

breuitates. Qujrfuntinhorologlorum defcriptionibusratioms, & apparatus,ut fintadufum tx-
pcditiorcsquamaptifsimcpotuiprsfciipli.Reftatnuncde machinationibus,& de earum princi-
pijs ratiocinari . ltaque de his.ut corpus emcndatum Architeftura: perficiatur , in fcqucnti uolumi-
ncincipiam fcribere.

jlqus. temperatio in hoc horologio artificiofiflime fit , & difficultatem habet non mediocrem . Cxtenm
in mainis uoluiflefatis. &forte non longe aberrabimm ab intentione Vitruuiana . Efto igitur pofl fiontem
horologij aqu£ conceptaculum prsparatum , hoc Vitruuio esl caslellum , in quodaqua perfislutam inflmt.
Sub caslelloforamen efiparuutn, ut effluerepoffn aqna . eiforaminitympanum esl adnexum , in quo etiam 60

10

K, o K v s.

r-7

efi foramenper quo d a eafiello aqua in tympanum defcendit . Tympanum pro ufu magnum erit, areum pu-
t o cffefaciendum,ne ab humore,quofemper es~i repletum,uitiumfkciat,hoc immobile erit,habebitq; in extre^
ma circinatione duoiecim ftgna, uel tot partes, quot in annofunt dies, & fignifem ad menftruas rationes collo
catum ex uero Solis motu, ita ut dies in una ctrcinatione ftgncntur,ejr numert dieru,& nomma mer.fiu in alia*
indegradus numeri,fignaq; in alijs. Infummo tympani Cancriftgnii defcrtbatur,ad dextra intuentis Libra , in
imo Capricornus, adfiniftra uero ^irics notetur,inter hac reliquafintfnis locis cumfuispa» tibus defcripta fi-
gna. a Cancro ad Capricornumducitolineaprotympani dimentiente.Diuide poflea arcumferentiamtympani
in nonc pa rtes aquales, &■ aquali diduclione circini ad aliquam unam ex illis deftgnatur aliud tympanum,cu-
ius circinatio inpartes oclopares diuiditur ,& iuxtaunius aquilatationem transfirtur iUudffatiumad tym-
panum maius, itt quo defcribitur circulus, idem fit inparuo tympano , diuiditur is circulusin partes feptem
aquales, ex quibus una in quatuordecim particnlas fecatur, ex his quatuordecim unius interuaUum a cen-
tro tympani in eius diametrum transfertur, & ibi fit fignurn inparte inferiori ,&abeo centro ducitur circi-
natto quanta esl una exfeptcm parttbus . Idem fit etiam in maiori tympano. orbis is enim efl tanquam eccen-
tricus, & inter ipfum aher concentricus, fed exparte inferiori orbiculare foramen in maiori tympano perfi-

20

30

40

50

60

citur,e x quo effluit aqua,qu£ in paruum tympanum immittitur. in quo paruo tympano ijdem circuli funt de-
fignati, fcilicet eccentricus, & concentricus. hiq; certis lineis diuiduntur, ut ab illis £ maiori tympano per-
meet aquaplus $- minus,ut ufus poftulabit . liltitudines & uacua tympanorum iuxta aqu£ capacitatem,
auam horologium qtt£rit, efficientur . In cultro aut minoris tympaniforamen efficietur, quodVitr. orbicu-
lum uocat. hnic lingula tanquam index adharet. ^ib orbiculo aqua infubicclum uas fluit. Vtraque tympana
una coartlantur cardinibus ex torno ita fhclis, ut alter in alterum tanquam mafculus infamina meat . Var-
uum uero tympanum eaparte, quaperforatum esl , ad unguem aptetur adplanum maioris tympani,ita ut
nihd fubintrare inter utrunquepofiit. H£c ad fmilittidinem dicit Vitr. epiftomiorum fieri . Epiftomia qtta-
fi oriadhibita funt ,quomm manubriorum uerfatione patefiunt , aut obturantur eorttm canalium nares,
w quibut collwata funt : Ga.ii.os , aut Callettos nos dicimus , funt quafi uerticiUa . His ita collo-

EE z catit,

jl| l l B £ K

catis, eucniet ttt uolentes aqu& temperationem fieri, lingula>, quxforamini aderCt "tn minori tympano dirctla ,
quotidie e.xfe aqus, artificio adfignum maioris tympani foramen proximum ducet , quod quando ad popen->
dicidumfitcrtt, erit enim cum Capricornum indicabit maiorem aqu& copiam in ttas fubietlum dcmittet,in quo
eritphcllos molli catenx appenfum, & uoluet axem quotidie. axis uero borologij tympanum impellet , quan-
toucroforamenminoristympani minus eritadperpendiculum,tanto minus aqux ttis defluet ,minusq;fuble-
uabititr phellos ; ita igitur temperabttur aqua . Quamuis autcm Vttruuius utdeatur intelligere bitllam , qux
Solisimaiinem tenet,quotidie fuo inforamine mantbus effe imponenditm,tamen Francifcus Marcolinus Foro-
Litticnfis in°eniofus machtnationum artifex , modum inttenit, quo lingula ( q v.am nos radium uocamus horaru,
indiccm) reuertatur contraria motione fmgulis diebtts unicttmgradnm. Quoritam uero Vitrimiits monetiu
tympano in quo afccnfus & defcenfusfignorum effe mcnfmm dies fubictlos, quoniam nitmerofunt 365. idem
defcripfit in circunfcrentia ditti tympanitentes 3 6 6. Aqualibus interuallis . In medto cardmemfixit ma~

10

20

jo

40

5°

fiulum, &faminam referentem. inde aliud tympanum dcformauit eiufdem magnitudinis, in cuiusfonteden-
tes apponit xquis interuallis 5 66. hoc ipjum tympanttm cardinem quoque habet , eadem ratio mafculi , &
fbeminx in medio collocattim, infamina cardinis intrat primarius cardo , qui aqux temperatione ex pbellifttb-
leuatione uerfatur , uerfatq;fimid tympanum, in quo esl impofitum, & cardo islius tympant immittetur m eo
tympano, in quo dtes anni, &figniferi partes defcript&funt . Cum his tympanis ad cardinis uerfationem, ro-
tuk oblonga, quam rocheUum nojiri dicitnt, u«rfatur)& tterfando fhcit , ut tympamm , quod habet den- 6o

10

3$ 0 ^ V S.

5io

tcs 5 66. quotidie gradum vnuretro maneat.eiusautemcardo extrafiontem horologij prommere debetfemi-
fcdem, in cuins extrcmofit radius cum bidla horarum indice eius longitudmis , ut horasfuis in locis indicare
fofiit, perq; fuam longitudinem babeat figna &fignorum gradus , ex ecliftica deformatos , ut & horas &
Solis curfum & fignorum gradus indicare poffit. Quodfi radius alterius tympani cardini imponatur , qui
breuior crit aliquanto , qudm cardo prominens femipedem , oflendet correptiones cjr depalationes dierum ,
mm quemadmodum aliud tympanum , quod dentes habebat 2,66. decrefcentias dierum.& excrefcen-
tias notlium osiendebat : Ita hoc ,quod uno minus dente confiat , excrefcentias dierum ,& decrefcentias
notlium demonftrabit , ea tamen animaduerfione , ut radio bulla imponatur , qim Solis imaginem referat , itct,
utfurfum & deorfum ad diem oblatum , uelfignum , in quo efi Sol , applicari poffxt . Deprehendemus autem
uerum Solis locum, ex lingulapofifrontem horologu in tympano collocata . AppcUantur hxc horologia hy-*
berna, ut dicit Vitr. quoniam incipiunt a bruma , anaporica aiitem,uel anaphoricapotius , quoniam incipiunt
a bruma, cum Sol ad nos reuerti incipit . Esl autem anaphora ucrbum afirologorum, &f.mt anapborx quaft
fcanfiones, & afcenfiones fignorum, & Solis cum fignisfurgentis ab ortu quotidiana caii uerfatione , cum e-
nim Capricornum init Sol ,incipiunt dies excrefcere , & Sol affurgere , unde horologia illa abeaafcenfione
anaphorica dicebantur. librofecundo magm compofitionis Ttolm$i de anaphoris multa leges . reliquafunt
fatis deciarata cum diagrammatefufrapofito .

3«

Finis Libri T^oni.

io

M-

VI TRVVII D E

ARCHITECTVRA

L I B E R D E C I M V S.

^Prooemiurru.

40

Obim Grecorum, &ampIaciuitateEphefi lex uetufta dicitura maiori-
bus dura conditione , fed iure efle non iniquo conftituta. Nam Archite-
clus cum publicum opus curandum recipit, pollicetur quanto fumptu id
futurum: tradita «eftimatione, magiftratui bona eius obligantur, donec
opus fit pertec-tum. Eo autem abfoluto, cum ad didtum impenfa refpon-
det, dccretis,& honoribusornatur. Itemfinon amplius quam quartair»
opereconfumitur, ad seftimationem eft adijcienda, & de publico praefta-
tur, neq;ulla pcena tenetur, Cum uero amplius quam quarta in opcre
confumitur, ex eius bonis ad perficiendum pecunia exigitur . Vtinam Dij
immortales feciflent, quod ealex etiam populo Romano, non modo publicis,fed etiam priuatis a:di-
ficijseflet conftituta: nanquenonfinepcenfc graflarenturimpeiiti, fed quifummado&rinarum fub-<
tilitate eflent prudentes, fine dubitatione pfohterentur Architefturam: neque patres familiarum in—
ducerenturadinh"nitasfumptuumprofufioncs,& utex bonis eijcerentur:ipfiq; Archite&i pcenas
timorecoacli, diligentius modum impenfarum ratiocinantesexplicarent ,uti patres familiarum ad
id, quod praeparauiflent, feu paulo ampliusadijcientes, jedificiaexpedirent . Nam qui quadringent»
adopus poflunt parare,fi adijciantcentum, habendofpem perfe&ionis, delectationibus tenentur. ■
Qiti autem adiectione dimidia, aut ampliore fumptu onerantur, amifla fpe & impenfa abie&a, fractis
*° rebus, &animis, deftfterecoguntur. Necfolum iduitiuminidificijs, fedetiamin muneribus, qua;
a magiftratibus foro gladiatorum, fcenisq; ludorum dantur, quibus nec mora,neque expectatio con-
ceditur, fed necefsitas finito temporeperficerecogit: uti funt fedcs fpec~taculorum,uelorumq;in-
du£liones,&ea omnia,quje fcenicismoribus permachinationemadfpectationes populocomparan-
tur. In his uero opus eft prudcntia diligenti , & ingenij doctifsimi cogitatu, quod nihil eorum perfi-
citur finemachinatione,ftudiorumq;uario, ac folerti uigorc. Igiturquoniam hsec ita funt tradita,
&conftituta, nonuidetureflealienum,uticautefummaq; diligentia,antequam inftituuntur opera,
corum ex pediantur rationes . Ergo quoniam, neque lex , neque morum inftitutio id poteft cogere»
& quot annis & prretoresi & ardiles ludorum caufa machinationes prasparare debent: uifum mihi eft,
Imperator,non efle alienum, quoniam de aedificijs in prioribus uoluminibus expofui, in hoc, qui fi-
60 nitionem fummam corporis habet conftitutam,qua: ftnt principia machinarum ordinata , pra:ceptis
cxplkare. EE 3 >Ad

j3* L t B E K

jld extremum tandetn totius Jtrchitetlurs negotium peruenimus . Tertia, & ultimapars hsc esl, in co-
vnitionc pnncipiorum, & dijpofitione machinarum, & organorum coUocata : qusuon mxnus utikm , qudm
admrrandam magnorum opcrum experientiam facit. Quis enim non obftupefcat homuncwnem ,paruiorga-~
ni additamento pondus immenfum miratraherefiicilitate,teiiuifunefaxum montis inflar fublcuare ? Qjiis
tfl quifine admiratione jtrcbimcdis excogitata, &fittla legat ? quis non horret, cum uidet machinarum no-
flrarum, qiucpyrobalfls dicuntur, impetus, tonitrua,fulmina, fulguraq;, & slrages hominum, &murorutn
trrcparabiles ? fcd tcrrores omittamus: quanta qusfo uttlttate,quanta uoluptate habemus rotas aquarias,
fpintaks nuuhtnas,automata,& hydraubca f trochkas,cochkas,ergata,fucculas,mo\as , tympana , & re-
liqua generis huius, qus hominum uoluptati, & commoditati mirum in modumferuire uidemus . 7{on efl igi- x 9
tur quod quiffiam mtretur fimter prsapUM ^Architetlurspartes eam numeremus , qus de uniuerfa macht-
narum, & organornm ratione pertratlat . Dehac igttur in decimo^-r ultimoltbro Vitmuius agit. Dehac
etiam nos aftatim ratiocinabirnnr: animum aduertentesprimum ad utilia iUaprscepta , qu£ in proamiisfuo-
rutn librorum Vitru. traderefokt. Vtinam quodab initio probeflatutum , & prouifumfuit ,fcmper quoque
obferuatum fuiflfet, ac ettam nunc obfiruari uideremus . Tjam cum lex Ephefi lata fuent,qua laudisprsmia
darentur jirchitetlis ijs, qui iusiam impeufarum fummam magiftratui dedijfent, priufquam opus cnrandum
fufciperent, & damnum , ac tatuperum reJeirent,quando ultra quartampartemfummsfumptus creutjfent,
fi ea obfernaretur continuis tempcribus, neque in publica, neqne in priuata damna incurrerent. 7{am ut de
priuatis dicam, patresfnmiliarumcumfcirentpropeuerumfuturos fv,mpius,metientes uires,&fhcultates
fuas,aut ab sdificando dtfislercnt, aut quod effiet aptum commode prouiden nt : neque illud fieret, quod no-
ilris temporibus uanitate qttadam ( utpnto ) accidit . Multi enimfunt, quipriuatis opibus regales domos
tentant as~lruere:& in medio opere defislunt, cum tamen ipfa membra, & purtes sdhim perfetlas ornauerint
pitlnris,& ftgninis operibus, auratisq; laqucaribus, & lcclis purpureis,tta quodfi intcgrum opus initus re-
fponderel,opukntifiimorumt\egumopesexhai'.ricndsforent .Vnde qttod fittlum csi tntercipttur , & quod
faciundum efl, deflttuitur interim egregia illa ornamenta puluerc,& fitufqttalknt. Sedfinamus eos uidcri ant
effe, quod uideri, attt effc uolunt, & muniti jjs prsceptis, qus nobis ab excellentibus , & peritk tradhafunt
prudcnter, coghemus & credamus pecuntam nullam melius, ttel utilius impendi, quam eam , qus probo , &
fertto traditur jLrchitctlo. ex ea emm prima traditionc exordium capit quicquid operifuturo boni , pulchri,
& exceUentis ineffe potcsi. Tjon dcbemus igitur bene confulenti parce confukre,nec retle facienti anar.is
prsbere manus. Lex igitur illa,qua?n Ephefi tradtt Vitr.dura licet squa tamen conditione latam fuiffcetiam
noflns temporibus obflruari dcbcrct.& prsfertim in rebus ijs, in quibus occafio prsceps , impendendi neccfii- '
tas, deliberandi periculnm, &■ mintma fubducencU rationis conrmoditas ineyt. quemadmodum in publicis ap-
paratibus, & ludorum,fcenarumq; machinationtbus, qu£ ad tempus fiunt,nec perpetuo manfura comparan-
tur : propti r quas rcs B^omanipublica munera per magislratus diflrtbiiere fokbant , in qnibus rebus inge-
niofi, fideks, pertttq; jLrchiteclt rcquirebantur. Vt igitur ignorantiam , & damna euitcmus, neceffe eil om-
ne machinationis rationem expedite, ac explicate cognofcere. Tofl proamium igiturfenno habetur de machi
ms , atqne organis, ex quibus non nulla pacis ftudta rcjpiciunt ,fiue utilitatem ,fiue iucimditatem fpetles.
nonnulla adbcUontmrationemtransferuntur.Trimo igttur captte Vitr.machinamdefinit ,difcrimen ponit
inter macbinam,& organum: machinarumpartitionemfacit,deq; earum ongine fermonem habet . Afecudo
ad nonum de tratlonjs machinis loquitur, & rationem ajfcrt , qna uarijs modis onerafubknantur. jinono
ad tcrt;umdecimum,rotaru,& tympanorum ad aquam haurienda, & ad mokndu docct apparatum. Jl tertio 4°
decimo ad qttintum decimum,nonnuUxs defcnbit machinas,quas hydraulicas uocat. Sunt enim machins. by-
draulicx organa ratione harmonica perfctla , qux aqus. commotionejpiritttm impeUunt adfislulas , &fuaues
emittuntfonos. Metiri etiam docet lterfiuc curru , fiue naui peragatur tympanis proportione dentatis : Inde
ad beUicasmachinas conuerfus, iaculatorias, & excufforiasmachinas defcnbit,& uniuerfum jlrchhetliirs,
corpus, ut poUicitus csl, demum abjvluit . Tips de more noflro uniuerfam banc materiemfub uno ajpeclu po-
nemus, mcmorix, & tnteUigentis ktlorum mferuientes. Cum igiturnatura multa , qus. hominum commo-
dis aduerfantur, efficere foleat, citmque eadem eodem modo femper agat , necejfarium fuit modum inuenirc >
quo natura ad humanos ufusftctli, ac dcducipoffet. Modus is ope artis inuentus esl : jLrte enim natura uin-
cttur in tjs, tn quibus homines a natttra uincuntur . Ecce quam nobis rerum pondere , ac mok natura reni-
tatur, quod nifi adfit ingenium artis, &folertia, quis educerc , trahere , ac deducere magnaspoffet mannoru %
moks, metas,obelij'cos,columnasq; immanes erigere ? nauesfubducere eafdemq; merctbus onuslas traucerei
Deficerent plane uires humans, nifi artis , & machinatioms prsftdio munitt tantas res aggrederemur. Tul-
chrum igitur , & utik esl originem , principtumq; machinationis , &genera fcire , unde uniuerfa hsc ratio
profetla efl. Cognitio tsla duabus faentijs fubietla esl .-Jubalternam d-cunt : nam & naturali Thitofophis ,
O" Matlxmatics dtfciplinsfubijcitur. jL natura materiem, &fubietlam remfumit. jLrs enim id in quo agtt
altundefumit : nam lignum, marmor,metaUa, & huittfmodi alia a natura comparantur .-fubtiks autem ra-
tiones,& demonflrationes , & artis initia ab lpfis mathemalicis fumuntur : & quemadmodumfubictla res >
& matenes uariabilis, & mutabilis esl, ftc tmmfert natura. Ita ratio sterna , & immortalis exfui ratiotw
habetur. \attonem cmm circult, fen Trigoni , uel alterius figurs , tn quacnque fit materie , eandcmfcmper
efje neceffe efl. ut igitur a refub ictla defetlio,ftc aforma perfetlio efl. Ideo magna dttigentia conjidcrandum 60

o

IO

D E C l M V S. 1 5 1

efl unde uitium & uirtus in rebus oriatur. Materix: qualitates diuerfxfunt > qux aprincipiorum temperatura
ortunt habent , ab ijs enim denfum, rarum, graue , leue , aJperum,moUe,denfum,tenue , liquidum , <&Jiccumy
& huiufmodi alix proprietates proficfcuntur , qux aut impediunt , aut aptam reddunt materiem ad rationes
artis fufcipicdas.', FigurA quoquc alix aptioresfunt motionibus,qudm alix.^i naturali ergofcientiafubictlam
rem capit machinatw. Sed formam a mathematico. Deforma igitur agentes dicimus, quod qua admiratio-
jiem ajferunt, ab admtrandis caufts ortum habere, nam magni efeclus caufarum magnitudinem arguunt .
*An non efl mirabtle immane pondus etiam ponderis adietlionefhciltus agi ? Tympanum rotamq; mediamprio
ris motionem ad tertiam transferre , cnm ipfi contrario primx motu feratur <? quod certis terminis , & ma~
gnitudinibus res quxdam coslitutx perficiantur , ultraquos nuUa ratione confiflant. Miratulo igiturfunt
hxc , quare non esl a ratione alienumft aliqua inuenitur naturx proprietas admiranda , qux harum rerum
caufafit. Ideo animadtiertendum cfl omnia hxc a uetlis natura proficifci . Vettis uero ratio a trutina , truti-
nx a libra, librx tandem a circuli proprietate ortum ducit . Habet autem circulus, quod nuUa res alia natu—
ra conflans ferre poteft . Contrarus enim & repugnantibus fubflituitur,nnde ortum admiratio fumit . Mo-
uetur circinatio immoto centro , linea eadem, circinationis cum latitudinis expersfit , curua, & conuexa efl.
afcenditfurfutn pars una defcendit altera in circ ulo.Linex a centro dufixfuis partibus uehcius,&tardius mo
uentur , qux omniafibi mutuo aduerftntur . motioni quies , curuum conuexo ,fummum imo , uelox tardo .
Cum igitur circuli uls, & natura huiufmodifit , ut contraria, & aduerfantia , quod alibi natura non patitur*
admittat ,nonnehoc esi admiratione dignumi Sedhoc uulgus latet ,slupefcit enimcum effetlus intuetur,
quorum rationes ignorat. 7{e igitur erremus cum uulgo, teneamus hxc omnia ab ipfa circuli natura deduci.
X o Complc&entes autem quod iucundum eSi , atque admirabile , dicimus debere nos originem , partitiones , &
rcgulas totius machinationis habere debere. Origo esl a necefiitate : cogit enim necejsitas , ut noflris com-
tnodis inferuiamus. T^atura docet propofitis ab animalibus exemplis. continens cali uerfatio amplam quan-
dammachinationemprsbet. Cafus item multa ferre folet , & humanafolertia ab ipfo cafu argumentumfu-
mit. Vnde tot auxilijs, indicibus, exemplaribus, impulfionibus coaiii , machhationes multas perficimus ,
ad humanos ufus , & commoditates , unde origo machinationis fatis esl manifefla . J^unc de diuifione di—
cam. Ex machinis quxdam perfe mouentur , qu<e automata Crxce uocantur , quia ultro ,<&fj>onte uerfari
uidentur, alix nonperfe mouentur. exprioribus quxdamflata Grxci, slataria Latine diclxfunt, quxdam hy-
pagonta,ideil fubuerfatx, habent enim infrafe latenter, unde motum habent . de utrisq;gencribus Heroper-
traclat . docetq; xdem rotundamfkccre in qua Bacchus pateram altera manu tenet , altera tympanum .
30 Tropi uero adesl panthera & jLra : circum autem Eacchides tympana tenentes ,fupra Tholum alata,&
coronata utfforia coUocatur : atque uno & eodem tempore in ara ignis fuccenditur , Bacchm lac e patira »
uinumeThyrfo uerfatin pantheram; Eacchides circunfalkntes tympana pulfant, uicloria fe circumagens
alas quaticns tubafonat : Ln alia uero difpofttione fiicit inambulantiafigiUa euntia, & redeuntia, motionesq;
uarias reddentia, ut ufuspoflulat ex propofito. Ex his autem qux non mouentur fponte , idefl qux motionis
mitium intra non habent, alix ab inanmus rebus cientur , alix ab animatis,priores aut ab aere, aut ab aqua»
aut ab igne impcUuntur : ab aere &fpiritu qv.x mouentur , autfpiritus inclufos habcnt, aut liberos :fi inclu-
fus pneumatica ratio abfoluitur, hoc tflfpiritalis, de qua Hero. St liber, easfkcit machir.as, qux uento libevs
impeUuntur, ut xdificia ad molcndnm , cr hydraulicx quxdam machinx, & qux uerrucnla impeUente fumo
conuoluunt . Si ab aqua, tuncfiunt rotx, cjr tympana ad molendum,ferr£ ad trabes fccandas ,foUes,manti-
4x0 cesq;ad tnndendum ferrum,^ alia huiufmodi , quorum ufus esl maxime neceffarius. Verum fi machinxab
animatismouentur,exfunt,qu.isuel ratione carentia mouent, ut boues, equi,muliq; ut currus , cifiayquadri—
gx, uel ex, quas homines durum genus uerfat,trahit, erigit, impeUit, fiue adpacis ufus ,fiue ad bellicos appa-
ratus jpeclant. Vnde ad eas motiones trochleis, uctlibus, radijs , trutinis, lancibus, ergatis, rotis,,& tympa-
nis utitur, nt autem afcendat multipltces fcalarumformas conslruit,munitas, & finemunitione, tttuerodif-
rumpat, excutiat, pnflernat, quatiat,fi-angatq; ac iaculctur , arietes , teftudines, turres ambulatorias,cuni-
cula, terebras, catapultas , balislas, tormenta reliqua, xdificat,compingit , coagmentat , qux omnia ad ma-
chinarum par titionem Jpetlant , quarum rationes, ac regulx inferius ponentur . interim uerba quxdam proa-
muhuius explicabimus. \Velorumq;ind>itliones\ infcenicis ludisfolebattendi aulxum , & fcabeUa ap-
portari. Munera autetnpublica(ut inquit Budxus ) uno nomine lythurgix dicuntur . Quprum generum funt
r 0 choragia, idesl prxfiatiofuppeditando choro inuenta liberalium ludorum tempore , & panathenxorum , He-
ftiafis idesl conuiuatio,feu epulum tributim exhiberi folitum . Gymnaftarchix oleum paleftrx fuppeditabat
priuato fnmptu. ijphora dicebatur coUatio adslipendia militum. pulchre apteq; adducuntur Lucretif carmi-
na a Thilandro, ex libro quarto in locupletifimum theatri teslimonium.

Et uulgofiiciunt id lutea , ruffaq; uela , Et quanto circum magefunt inclufa Theatri

Etferruginea cum magnis intenta Theatris Mania,tam magis hxc intus perfufa lepore

Termalos uulgata, trabesq; trementia pendent» Qntnia corrident concepta luce diei.
I^anq; ibi concejfum caueaifubter,& omnem
Scenalemjpeciempatrum , matrumq;, Deorumq;
60 Inficmnt coguntq; fuo ftuitate colore .

Dc

IO

jji l I E Z 9,

De machina qnidfit , & eius ab organo differentia,origine3Hf
neceptate . Cap. 1.

Achina eftcontincnscxniateriaconiun&io,maximasad onerummotushabcnsuirtutes.
Diffinit hoc capite Vitruuiiis, & dcclarat quid macbinafit,quo modo moueatur,quot,& qux.
machmarumgencra inueniantur:quxfit machinx ab organo di]ferentia,&unde machinatio ori~
ginem duxit . Ouod igitur fpetlat ad macbinx diffinitionem : Vitr. ait macbinam efife continen-
tem,cjr perpetuam coniunclionem ex materia , idcfl ligno,uel fcrro , qux maximas habet ad oaerum motus
ttirtutes. idcsi, maxitnas ui res habet ad oncra mouendamtititr autcm motus nomine commitniori notione, qua
tenus tratlwnem, impulfwncm, fubleuationem , & alia genera cotnplcilitttr. ]\atio autem machinarum con-
ftruendarum mecbanica dicitttr, itel mathinatis fcientia. ubi non tam materix ratio , qudmmanus, atq;in-
gentj ducititr, nam qut macbitiam confirittlurus efl, mentedin uerfat, &macbinatur quid, &quomodo agen-
dum fit ut oncrafubleuct, alte confccndat, ltehemcnter quatiat , longe iaculetur,faale uerfet, & demum ea
fkciat, ijnx ad humanos ufus ( alwquin rcpugvantc natura ) pertinere pojfunt . Cura igititr , & follicitudo
qux urgct nos , ut naturam ad ufits noliros deducamus , machiiiari nos fkcit , boc efl imaginando inuenire,
v.nde inuginatio lumcn a mente capiens mathematicis rationibus exercita,res inueniendo quodamfuccefjionis
ordine materiam fimul adneclit , ( diaqnm nibil efficcret , quoniam res difparatx ad unumfinem tenicre ne-
tjueunt . ) ut motus eos efficiat, qiti admiratioue maxima a wtlgo fufpiciuntnr . Ideo inquit Vitr.

Ea moucutr ex arte circulorum rotund.nionibus, cjuam Grseci mkkvAjH xjVny/Vappellant. "®

Idcfl principiitm acforma omnium machiaationum esl motus circularis. Ouxrendum uero efi quomodofer
ttetur boc, ut in orani machinatione jit motus circularis . "INam Vitru.inftnus dicit . Scanforium genus non
arte, fed audacia gtoriari,ejr in ijs machinis, quxfpiritales diciintur nullus efl circitlaris mottts , nift in pau—
ciffmis. Trxtereamachinx diffiaitio noa uidetur conucnire ommbusmacbinarum generibus, nonenim omnis
raacbinatio ad boc paratur, ut oncra moueat, nec omnismachinatio ligno conslat,fi ttclimus affirmare Vi—
truuium diffinire eas macbinas, qitx circulari motu reguntur , qitomodo iutelligemus eum machinas in tria
gencra diitifijfe, idcsl tracloriim,fcanforium, cjrjpirhaie ? Ergofi intelligimus machinam effe continuam ma-
terix coniuatlionem,& matcrix nomine,non ligna folum,fed cxtera exqmbus machinx conflruuntur,hoc for-
te slabit . Sed quomodo conucnict macbinas omaesmaximas ad oncrttmmotus habere uirtutes , fi machi—
rtas illas appellauerts, qux fpiritit, atque aere impulfu conficmntitr $ quod onus qui motus in illis efl ? Refpori- 3°
dco oneris nomine non modo intelligigraititatem , quam res magnx , cjr ponderofie habent ,fed & impetum,
<jr momcntum iUud,quod habct quxlibet res a natura ut adfua quxque locaferatur. cum ergo arte fit , ut
res grauis faliat, cr natura permittit ut eiemcnta prxter naturalem mclinationem aut afcendant,aut defcen-
dant : certe hxc maxitna uis cfl ad onerum motwaes, cjr necefjitas illa, qux elementis imponitur,fummafo-
lertia ab arte proficifcitur . Ergo etiam fpiritalibusmacbinis diffinitio conuenit. Scanftmx quoquemachi-
nx ea uirtutenon carcnt. qitando contra momcntim , e> itnpetum, quam Crxciropunuocant , a natura in-
fttum, tcrrena, aut humida hoc efi grauia corpora fitblcucntitr, & funibus , rotisq; , ac tympanis ad fumma
ddiitm cutmina afccndatnr. Quodfi hocgenus audacia potitts,quam arte nitatur, non tamen artificio caret,
cum non modo ut afcendamusffed ut titto afcendamus, c> bofles offiendamusfcalx fieri foieant. T^oflris etia
igniuomis machinis, quas bombardas uocant, diffinitio machinx congntit,& eas nos ab arte,artigtiarias uo- 4°
camus, fiunt enim ex perpetua materix conumilione, habentq; ad onera uirtutes maximas iuxta ordinem nni
tterfi, & omnino & circularcs, & porrcilos motits babent, ut confiderantibus cfl manifeflum. Demitm nulta
efl machina, qux non dirctla, & rotunda motionc perficiatur quod longa induffionea Vitr.probabitur. In-
tcrim macbinarum genera explicentur.

Est autem unum gcnus fcanforium, quod Grarceacrouaticon dicitur: Altcrum fpiritalc ,quod
apud eos pncumaticon appcilatur. Tcrtium tractorium, id autcm Giirci uanaufon uocant. Scanioriii
autcm eft, cum machina: ita fucrint co!locatcE,ut ad altitudincm tignis ftatutis , & tranfuerfarijs col-
ligatis finc periculo fcandaturad apparatusfpectationem. Spiritale eft cum fpiritus exprefsionibus
impulfus, & plagap, uocescj; organicos cxprimuntur. Traiftorium ucro cum onera machinis pertra-
huntur, aut adaltitudincm fublata collocantur. JO

Machinarum triagenera effe dicit. Scanfor-ium, fpiritate, tratloriitm . Crxcas quoque eorum appellatio -
nes appontt, & fcanforium, acrouaticon : Jpintale pncumaticon : Tratlorium uanaufon Orxce appellari mo-
nct. Sunt qui non acrouaticon. Sed aerouaticon legant , fednoa animaduerterunt qnid Vitr. uclit, quia enim
inproamio dixerat. \&ea omnia , quxfcenicis tnoribus per machinationem adjpetlationes populo compa-
rantur l & hic dicit \fcanforium cffe cum machinx ita fuerint collocatx , ut ad attitudinem tignisftatutis,
& tranfuerfarijs colligatis fine periculo fcandatur ad apparatus fpetlatiouem § putant Vitrumum intelligere
defcalis , quibus afcendebatur adfcenx apparatus fkcicndos ,fednonuident de quibus fcatis mtelligat in hoc
libro, Sunt enimbeUicx machinx adfcandcndum inflntilx,e quantm funanitate tanquam c Jpecula obfi-
dentes explorant, quid in urbe obfeffi aduerfus fe parent,quodgeiuts mox dicet non artcfed audaciagtoriaru
deijsValiurinsagit. Spiritale autemmulto plura complctlitur, quam qux Vitr. enumerat, Solas cnimby- 60

draidictts

D E C 1 M V S.

353

draulicus ponit,fed Hcro irilibro jptritalium prAter organa uoces. caniusq; auium reddentia ,pr£terferpen-
tiumfibUos, tubaritmq;fonos , alia infuper injlrumenta parat, qux neque adfonos , neque ad uoces referun-
tur. nam ex eodem tubttlo diuerfos effundi liquores docet, idq; proportione quadam . mox cjr irrorationes in-
gredicntium in xdes, imgationes bortorum, aquarum bauflus , lucernarum 'mderationes , animalia facrifi-

Funium nodi.

10

20

cantia , iacttlantiafigilla , & alia huiufmodi oflendit , qus. cum expreffione fpirittts efficiuntur , quorum au~
thor Ctefibius Alexandrinus infuperiori libro declaratus efl . Sitb tratloria ratione continetur & deduiiio,
^rfublenatio, £r libratioponderum : Moxgenera b<ec interfe coUata declarat.

Scala in carchefio pofita .

!•

40

5©

4o

Scanforia

J34 l I B E K.

ScanSoma ratio non atte, fed audacia gloriatur. Eacatenationibus,& tranfuerfarijsj&plextj
colligaitonibus, &crifmatumfulc"l:uris continetur: Qua: autcm fpiritus poteftate aflumit ingrcflus
elegantcs artis fubtilitatibus confequitur ettc&us . Trattoria autem maiores , & magnificcntia
plenas habct ad utilitatem opportunitatcs , & in agendo cum prudcntia fummas uirtutes.

Ex his tribus gencribus unum audacia, alterum elegantia, tcrtium utilitate, ac magn.ficcatiagloriatur .
De priori non loquitur Vitruuius id(ut inferius dicet ) militum per.tis. relinquit . Dejpiritali parum : nam
de Ctefibica macbtna, & hydraitlica tantum mentioncmfhcit . De trafiorio uero coptofe loquitur , nos uni-
cum excmplum fcanforis machins, pofmmws , ut Vitruuij uerba percipiamus , utfciamus qttid fit catenatio ,
tranfuerfa, & flexa colligatio > $- erijmatumfulfiurx. Teloncm dicunt a longitudine quoties una trabs prx x 0
altera in tcrram dtfigitur : cum infummo uertice alia tranfuerfa trabs diniiffa medietate connefiitur eo libra-
mento , utfi unum caput dimerferit,aliud cngatur:in nno ergo capite cratibitsfute tabtdaris, contexitur ma-
china : m qua pauci collocantur armati , tunc perfunes attrafio , deprejfoq; alio capite , clcuati imponuntur
in murum , ubi tutojiantes etiam hojlibus noccre , & projpicere poffint : & renunciare quas res aduerfarij
conentur rejpicere. cuiusfignrapofita ejl ante.

Ex his lunt alia, qua: mcchanicos, alia quac organicos mouentur . Inter machinas, & organa id ui-
detur cfle difc rimcn , quod machinar plunbus operibus , aut ui maiorc coguntur efteftus habcrc , uti
bsliftr;torculariumq; prcla , Organa autcmuniusopereprudentitraftupcrficiunt ,quodpropofi-
tum cft , uti Scorpionis , fcu anifocyclorum uerfationes . Ergo , & organa , & machinarum ratio ad
ufum funt ueceflaria,fine quibus nulla rcs potcft efle non impcdita. zo

Vt integra baliflx aut torcularis machinafiat, multis opus cfl operibus , nam torculari, cochlex, & trabs,
qux uuam calcat , qux prelum dicitur , & uetles necejfarijfunt. Bahflx quoqne opus uarutm eil , uefiibits
trgatis, & fimilibus indtget. Organa uero unius tantum opere prudenti tatltt pcrfictunt , quod propofitum
cjl. Vti uerfationes Scorpionis, aut anifocyclorum . Anifocycla intelligo cochleas,quas nos uidas appeUa-
mus, conslant enim ex circulis continuis , idcoq; inxquahbus , unde nomcn dedutlum esl , cum enim Scorpio-
nes tenduntur ,folo opere anijbcyclorum (enduntur . jlnifocyclafaciunt muliebres captlli ctim contorquen-
tur, unde etiamferrea anifocycla conficiuntur in quibufdam organis,ut contratli primnm deinde remijji expcl
tant quod in eoritm capitibus cft impofitum . ut exfequenti diagrammate uideripotefl .

Omnisautem machinatioefta rerum natura
figura anifocyclorum, procreata, ac a praxeptrice,& magiftra mundi ,0

uerfationcinftituta. Nanquc animaducrtamus

• — primum,&afpiciamuscor.tinentem Solis, Lu-

ne , quinquc etiam ftellarum naturam , qua: ni
machinata ucrfarentur,non habuiflemus in ter-
ra Iucem, nec fructuum maturitates. Cum ergo
maiores hxc ita cfle animaduertiflent , e rerum
' naturafumpferunt exempla ,&eaimitantesin-
duSi rebus diuinis, commodas vitar perfecerunt explicationcs.Itaq; comparaucrant ut eflent expcdi-
tiora.alia machinis,& earu uerfationibus,nonnul)a organis. Et ita qux animaducrterunt ad ulum uti-
lia effe , ftudijs , artibus , inftitutis , gradatim augenda doftrinis curauerant . Attendamus enim pri-
muminuentum de neccfsitatc.ut ueftitus, quemadmodum telorumorganicis adminiftrationibus, 40
connexus ftaminis ad fubtegmen, non modo corpora tegcndo tucantur , fed etiam ornatus adijciant
honeftatem . Cibi uero non habuifsemus abundantiam, nifi iuga , & aratra bobus, iumentisq; omni-
bus eflent inuenta , Sucularumq;, & prelorum , & ueftium, fi non fuiflet torcularis prxparatio, neq;
olei nitorcm , neque uitium fruftum habcrc potuiflemus ad iucunditatem . Portationesq; eorum nort
eflcnt, nifi plauftrorum , aut farracorum per terram , nauicularum per aquam inucntx cffent machi-
nationes , Trutinarum uero librarumq; ponderibus examinatio reperta , uindicat ab iniquitate iuftis
moribusuitam . Non minusq; funt innumerabiles modcrationes machinationum ,de quibus non
neccfle uidetur difputare, quoniam funt ad manum quotidianacut funt rotx, folles fabrorum, rhedar,
cifia, torni, caneraq,-, qua: communes ad ufum confuetudinibus habent opportunitates . Itaquc inci-
piemus de his, qujc raro ucniunt ad manus, ut nota iint, cxplicare. Jo

Qux ad originem machinarum,de qua hic tratiatur,pertincnt fatis funt a nobis fuperius explicata. Qupd
uero ad uocabula qu<tdampertinet,flamen & fubtegmen nos tramam, & ordimentum uocamus . Stantia in
longumfilasiamina dicuntur. qusneroradio & nauicula inferuntur,fubtegmina. radiumfeu nauiculamtelH
appeUari puto, quod hoc loco Vitr. dixit telorum adminiflrationibus connexu fiaminis ad fubtegmen . Sar-
racum efl plauftri genus , ctfium uehiculum duabus rotis delatum, ad itineris celeritatem opportunum . O-
ftropro Fyofcio Umerino. Decem (inquit)horis notfurnisfex^&quinquagintamiUiapaJfuHcisijsperuolauit,

Dc 60

■

Z> E C I M V S . J3J

*De <*Aediumfacrarum , publicorumfy operum machina-
tionibus tracrorijs Cap. II.

RiMVMq; inftituemusdc ijs.qua: «dibus facris,opernmq,- pubhcorum perfectionem

nceefsitate comparantur: qua: fiuntita. Tignatriaadonerum magnitudincm ratione

expediuntur, &acapite fibulaconiuncta, &inimo diuaricataeriguntur funibus in capt-

|| tibus collocatis, & ijs item circa difpolitis ereda retinentur. Alligatur in fummo trochlea,

10 quam etiamnonnulli rechamum dicunt. Introchleam induntur orbiculi duo, peraxiculos uerfa-
tioneshabentes,percuiusorbiculum fummumtraijcitur du<ftariusfunis:deinde demittitur,&tra-
ducitur circa orbiculi imum trochleje inferioris , refertur autem ad orbiculum imum trochleoe fupe-
rioris,& itadefcendit ad inferiorem.&inforamineeius caput funis religatur : Altera pars funisre-
fertur inter imas machinse partes. In quadris autem tignorum pofterioribus, quo Ioci funt diuaricata,
figuntur chelonia, in qua: conijciuntur fucularum capita, ut faciliter axes uerfentur . Ese fucula: pro-
ximecapitahabentforamina bina ita temperata, utueftesinea conuenire pofsint. Ad rechamum
autemimumfcrrei forficesrcligantur, quorumdentesinfaxa forata accommodantur. Cumautem
funishabetcaputadfuculam religatum>& uectes ducentes eam uerfant , funis fe inuoluendo circa
fuculam extendkur, & ita fubleuat onera ad altitudinem, & operum collocationes.

*° Docet hoc loco Vitrunitts qua ratione machinafiant ai oaerafubkttania , & fuis tocis in aiificijs im~
ponenda. De trochtea primitm loquitttr. Trochtea a nofiris tatea, ah aiijs rechamas dicitur. Com-
ponitur autem hoc modo . Scinditttr lignttm ai formam 0 liter<e gnece ocl.iix, in ea orbiculus, quem no-
flri radium appeUant,axiculo traietlo collocatur; axiculum nofiri marfionem nocxat . in cultro inferti orbi-
ctdi canalis efifunis rotundttatis capax ,fu(penditur uncino ad trabes, qu& hoc modo accommodaatur . Tria
tigna eriguntur ea magmtudine , qux ad opera ftbieuandafatis ejfe itidicabmtnr , afiperiori parte fibulis,
quas nos pirones dicimus,alligabuntur , ab inferiori diuaricantur , ut ftarepofint . huiufmodi coliocationem,
& tignaftc compofita,gattriam, autgauernam noftri dicttnt . append.tnr trochlea una infuperioriparte , &
altera in inferiori . Textura autemfunis, quam nos ordtmentum uocxmns , hoc modo fit ■ Sumitur funts dit-
cJartus(menate nos uocamus,)caput eiusinferitur in canalem orbicuii ftperioris , deinde demittitur ad orbi-

30 culum trochle<e inferioris , & per eius canalem traietlits , refertur ad inferiorem orbtculitm trochieeefuperio-
ris : & per eius canalemindutlus demittitur ad orbiculum ftperiorem trochlex infcrioris , ibiq; alligatur:
Caput alterum dutlarijfunis liberum efi, uel ut manibus trahatur,fi leuiorafunt onera , uel utfttcuU allige-
tur,qtt£ inlerpedes ttgnorum diuaricatos affigiturfuis anfis, qnas chelonia Vitruuius,nofiriauriculas uocant.
Sitcula uectibus, quos noflri fiangas, aut bafiones dicunt , uerfatur . ponderaforficibtts,quas Gxnxos dicimus ,
uel uncinos attrahuntur,funt enim appenfiforfices inferiori trochies. , ut efl in diagrammate ubi Jl . veritm
uttrochiea reila rattone perficiatur , & fuos commenfus habeat ,craffitudo funis primo confideranda esl
tanquam modultts , deinde ex ea partienda efl trochlea hoc modo . Fiat circulus cuiusfemtdiameter tres ha-
beatfunis craffitudines, tam magni erant minores trochtecz orbiculi , maiores autem orbiculi conjiabunt dia-
metris dupiisminoribus orbicidis, ab usq; dislabum maiorum& minorum centra tribus diametris & dimi-

40 dia minorum orbiculorum : ab extremis atttem maioribus orbiculis ducentur lines contingentes extrema mi-
norum orbiculorum quemadmodumex diagrammate uidetur.ubi jL.minor orbiculns, cuius diametros fex
funis crafiitudines habet, B. rnaior , cuius diametros dupla erit diametro minoris orbiculi , & centra horum
tribus diametris, &• dimidiaminoris dislabttnt Atne&uero contingentes extrema orbiculorumfnnt d e. &
t f. Centrttm uero orbiculi medij ubi C a minore dislabit femidtametris tribus , & ducetur in centro c.
tammagna ctrcinatio , quanta esi latttudo linearum contingentium extrema orbiculorum, qttorumpropor-
tiones ftmiles erunt,idestficfe habebit maior ad medium orbiculum , ttt medius ad minorem . Totius aut lo-
culamenthuel trochles. longitudo diametris oClominoris orbiculi conflabit,eritq; e g. orbictdorum atttem
craflitudo in qua canalis efi , &funis inducitur, altquanto fttne amplior fkcienda efi.Vofita igitur trochlearU
compofitioneadrationem illarum ueniam,utnon modofignificatares,effeclus,& opus ,fedres qutefigni-

r0 ficat, & caufa & ratio intelligatur. Kfjdli dubium eft, quodft funiculo fimplici appendatnr onus centumpon-
do, quin omnis oneris uisfolo iUofuflineatur,quodfi duplexfuniculus efficiatur, & i» trochleam indatur, onus
partietur ac diuidetur, ita ut minus iaboret funiculus, & is,quifunicuium cum onere trahet , fkciiius trahet,
quamfimplicifimiculo . Quid ergo credendum efift piures trochiea &' orbicuii applicentur i5 nonne in mmo-
respartesfemper ontts difiribuetur ? & nuilo fere negotio trahetur? certe hoc euidentijsim!tmeft,undefi
dttplicatio dtmidium laboris immtnuet , quid aget radiorum ,feu orb cuiorum , funisq; dttplicata , uel etiam
trtpiicata adieilio i Verum nifi effet funicuiorum onus , radiorum ajperitas , motionis ob midtiplices inuolu-
tiones tarditas, quifunt materti, nonforrax defetlus , certe puerultts ingentia onerafiibleuaret . Verum &
ijs aliquod remedium adloibent, namfaponefums, & canales orbiculorum inungunt. qttam reUiflime in orbi-
culos axes impomnt dutlarios funes abfque impeditione contexunt . axicuios iufla ratione ad orbtculos com-

4o parantiadduntq;fuculas,& ergata> qm, omniafhcilitatitrahentium confuierefotent.Eft autefibula circuius.

uel

53<S L 1 B t fl_

■ uelforma quad>ata ex fcrro,ali oue metaUo babens in medio axicdum nerfatilem quo xpnx fcortex, colligan-
tur,undepcrJimiUtu<Uuemfunisintortusad tigna alliganda iic.tMaVitrauio fibula,& ligatur.is bninf-
modifibulationes uocat.

Xrocblearum ratio.

S&

B

B- ergata. *C. trocbleafapcrior. D. fucula.
F. pondus, I. forcipes. C. fucula.
O. cbeloma. T. uecles. 5. carchefia.

De diuerfis
appellatiombus ,
machinaru , (f
qua ratione eri-
gantur. Qa. 111.

E. tigna.
H. fibula.

3°

AEcautem

[f^J M ratio ma-
\i\ F^3 '§ chinatiois,

'"^J cjuod per
tres orbu ulos circuuol
uitur, trilpaltosappella
tur . Cum ueroinima
trochlea duo orbiculi,
4 \P[3|tt3\S infuperiori trcs uerfan-

tur, ld pentaspafton di-

cicur . Sin autem ma-

ioribus oneribus erunt

-f^EV^-^iyt^i^ \\3 machina: comparanda;,

amplioribus tignorum
\t* longitudinibus,& craf-

fitudinibus erit utendii,
& cadcm ratione in fum
mo fibulationibus in
imo fucularum uerfa-
tionibus expcdiendum.
His cxplicatisantarij fu
nes antc laxi collocen^
tur, retinacula fupra fca
pulas machinx longe
difponantur ,& fi non
erit ubi religcntur , pali
refupinati defodiantur,

V' Fl H \a ^ c'icum fiftucatione

folidentur , quo funes

alligcntur . Trochlca in

fummo capite machina:

rudenti contineatur, &

ex eo funcs pcrducan-

tur ad palum,& cjua? eft

inpalo trochlea llliga-

ta.circacius orbiculum

funis indatur, & refe-

raturad eam trochlca,

cjua: crit ad caput ma-

chinx religata. Circum

atitem orbiculum ad fummumtraicctusfunisdekendat, & redeatad fuculam, quzcftinimamachi-
na, ibiq,- religetur. Ve&ibus autcm coa<Sa fucula uerfabitur, & eriget perfe machinam finc pericuio: 6o

ita circa

IO

40

D E C I M V S. 357

ita circa difpbfitis funibus,& retirlaculis in palis hsrentibus , ampliorc modo machina collocabitur.
Trochlex, & du<5tarij funes,uti fupra fcriptum eft, expediuntur.

Qupniam ( nt dixi)trochlearum numerns,& orbiadorum multitudo oneris uim disiribuere folet in mino-
res portiones, ideo ubi onera maiorafubleuandafunt,piurtbus trochteis,& orbiculis erit ntcndum. ab orbicu-
lorum autem numero machina nominantur, namfi tribus orbiculis funis inuoluitur,trifpaflon eam machinam
uocamus, noflri ternalem dicunt. Si trochlea infcrior duos, fuperior tres orbicutos habuerit pentafpafton eam
machinam dicemus,fi autem plures polijpaflon. Jpa^in enim trahere fignificat . \ His explwatis antarvjfu-
nes ante laxi collocentur. f DocetVitr. quomodomachints, crigend&fint.Qmuero uidit, quarationemalum

l 0 in naui extollatur, isfkale intelliget qux a Vitr. proponuntur . Ego fucile hoc negotium abjoluam. vt ma-
chinaerigaturpedemeius palo adhxrere fhcito, aut alicuirei firmx, ut illi innitatur: altericapiti illigantur
rudentes duo, ut atter ad dextram,alttr adfiniflram proijciatur. I{udentes hi a Vitruuio jLntanffunes dicun-
tur, Grxci 'oftnovxf, appellant, fartias noHri. per longitudinem uero machin&protenditur funis a capite adpe-
dem,&introchleas inditur duas,quarum altera ad caput machin&altera ad pedem apponitur. aquopede
ubipalo innititur aliquantum abeflfucula, uel ergata,ad quam pnediSlus funis, quiper machin<x, dorfum pro-
tenditur, refertur. Hancfunemnoflri codettam dicunt, & inferiorem trochleam paflecamuocant. Inuolui-
turfunis ucrfatione fucuU,& ita machina erigitur calcepalo innitens. Interim ab antarijsfnnibus,quifunt
dextra & fimflra regitur, ne in hanc, uel illam partem declinet: uerum quiafunes antarij alligari debent ita,
utfirmiter retineantur,ideo ut id commode fiat,fodienda esi inprofundum ualdefojfa quadrata. in eaq; trabs

%o cxtenfa collocatur. cuifunis alligatur.fupratrabemtranfuerfatigna aliaponuntur, &fuper imponitur ter-
ra, calcaturq; &folidatur. Sed Vitr.uidetur uelle,quodpalis terrx infixis trochlea alligetur,ut funis faciiius
trahi, & reiaxaripofiit , quod & uerum esl, & commodijiimum, nam difpofitis trochleis , & contextis du-
fiarijs, oneribusq; appenfis eo, quofupra ditlum efl modo, fi alterum funem relaxes,alterum trah.u, ubi uo-
lueris onus impones.

Similis juperiori machina , cui colofiicotera tutius committi

pojjunt 3 immutata duntaxat fiucula in tympa-

num. Cap. 11 11.

In autemtolofsicotera amplitudinibus,& ponderibus onera in operibus fuerint,non erit
fuculsecommittendum, fedquemadmodum fuculachelonijs retinetur, itaaxisincluda-
tur habens in medio tympanum amplum , quod nonnulli rotam appellant . Grzci autem
dixpipdjcrtv, alii rSziifoyw uocant . In his autem machinis trochlea: non eodem,fed alio mo-
docomparantur.habentenim, &inimo, &infummo duplices ordinesorbiculorum:itafunis du-
ftariustraijciturininferioristrochIea:foramen, uti atqualiaduocapitafint, funis cum erit extenfus,
ibicj; fecundum infcriorem trochleam refticula circundata,& connexa, utrxque partes funis continen
tur, utnequeindextram, ncqueinfiniftram partempofsint prodire. Deinde capita funis rcferun-
aq turinfumma trochleaabexterioreparte, & deijciunturcircaorbiculos imos , & redeunt adimum,
conijciunturq; infimx trochlese ad orbiculos exinteriore parte,&referuntur dextra, acfiniftraad
caput fummae trochlese circa orbiculos fummos. Traiefti autem ab exteriori parte referuntur dextra
ac finiftra ad tympanu in axe,ibiq; ut hefeant,colligantur . Tum autem circa tympanum inuolutus al-
ter funis referturadergatam.&iscircuma<ftustympanum,& axem inuoluendo,funes, qui in axe
rcligati funt, pariterfeextendunt,&ita leniterleuantonerafinepericulo. Quod fi maius tympanu,
collocatum, aut in mcdio,aut in una parte extrema habuerit fine ergata calcantes homines, expeditio-
res habere poterit operis effe&us.

Difficultas omnis huius machinx in funiculorum textura pofita efl. Vitruuius primum eius effeclus, & ui-
rts declarat, dicitcf;eamparari ad ingentia pondera fubleuanda. posi fabricandd machins. modum osicndit.
Colofficotera uocat , qu& & magnitudine, & pondere funtplufquam ordinario, quemadmodum maioressia-
*'** tu£ colojfi uocantur. Erigitur machina ex tignis altis, & crajfis eo, quo fupraditlum esl modo. Dus trochlex.
perficiuntur quatuor orbiculos habentcs fmgul<£,duos in imo, daos in fummo trochles . altera trochlea,cui
anfaferreaimponiturforamenhabetinimo, quodtranfuerfetranfit adaxiculos orbiculorum . jlltera tro-
chlea alliganda efl capiti machina . Textura ueroita fucienda efl.perforamen trocblex inferioris traijci-
tur dutlarim funis. ita ut eius capita utrinque aqualia fint, hocesl a foramine &que diflent . Capita utraq;
ad trochieamfuperioremfunt referenda, ut ab exteriori parte indantur in orbicuios inferiores, uerum utfir-
mafint, & Trochleas diretlas teneant,antequam indantur, rudente alliganda funt in trochiea inuoluto.tra-
ietlis igitur duobus capittbus per orbicuios mferiores trochie&fuperioris ab exteriori parte, dcmittuntur , &
trauciimtur ab interiori parte trochieaper orbicuios inferiores, & iterum refcruntur ad trochleam fuperio—
rem, & ab exteriori parte per orbicuios fuperiores traijciuntur , & iterum demiffaper orbicuios fuperiores-
°° trochieA inferioris ab inl eriori parte traijciuntur}a dextra}acfin>Jlra ad axem tympani arclifjimnc conncBun-

FF tur.

35*

l 1 B E 1\.

tur.quoniam cianfunisalter circatympanuminuoluatur,& adergatam referatur, confequitur ,utitmolu-
tus cumfit, tympani, & axis uerfatione,funes obuoluti circa axem pariter extendantur : & ita leniter ma-
xtmas moles extollunt . Quodfi tympanum maius effet, ergata opus non effet. nam homines tympanum cal-
cantes, magna onera leuarent, nam ea ratio es~l diametri rottad diametrum axis , que eftponderis quod le-
uatur ad preffionem, & uires hominum calcantium . Ideo uetles ergatarum longi effe debent , ut iuxta pro-
portionem longitudinis fmgula capita oneris pondus immmuant,undefi duplicentur ad dimidium onus dedu-
cent, quatuor ad quartampartem, ita utft uetle cubitali quatuor homines centum pondo moueant , quatuor
ue8ibusfenumcubitorum,udemduomillia& 400. pondo fubleuabunt , dempto ueclium pondere > quod
omnino parum es~l. 0 nod uero &w't?iv<nv, & ■o&npoKov Ugitur,alij ex uetuftis codicibus legunt <t^k7iv,& -sfe/-
fis 7iv. . ut us nomimbus fignificent tympannm,quod rudente inuoluto tanquam uejiiatur, apud Theonem infpi-
ritalibus in mentione eiufdem tympani d^nKinTpitif uidemus , ctcterum non fine ratione duo b&c nomina a
Vitrumo pofitafunt. namparticuU tiU WP>& «*»• rem innumt confiderandam .

TrocbleA cum tympano.

10

20

aAliud machins, traftori&genus.

Cap. V.

3°

4°

jo

St & aliud genus machina: fatis artificiofum, & ad ufum celeritatis expcditum : fed in eo
dare operam non poflunt nifi periti . Eft enim tignum, cjuod erigitur, & diftinetur reti-
naculis quadrifariam , fub retinaculis chelonia duo figuntur , trochlea funibus fupra che-
lonia religatur.fub trochlea regula longa circiter pcdes duos, lata digitos fex, craffa qua-
tuor.fupponitur. Trochleae ternos ordines orbiculorum in latitudinemhabentescollocantur.ita
tres dudarij fiines in fummo machina: religantur . Dcinde referuntur ad imam trochleam , & traij-
ciuntur ex interiore parte per eius orbiculos fummos. Deinde referuntur ad fuperiorem trochleam, &
traiiciuntur ab exteriore parte , & per fecundos orbiculos traducuntur in exteriorem,& referuntur ad 00
' f fummum

D E € I M V S.

119-

F. trochlea fuperior. L. trochlea inferior artemon diSia. tt onus. <A. uetlis. 3. onus.
1. byporaocblium. 2. neclisymochlium. V. jphxroma, aquipondium. Q^S. lances,
X. iances. K. anfa.examen. 8. cuneus. 7. 9. uetlis. 10, onw. H G. vetles.
M. pond.is. 0 7V(- cochlea. D. pali, L. locus artemonis. C. chelonia. F. regida,
B, antanjfums. 2, locusdutlanorum funimnubifihuh. x. Ubra ftijfulta.

ro

2«

3*

40

50

fummum) ad orbiculos fecundos traiecxi redeunt ad imum, ex imo referuntur ad caput5 & traie&i pcr

fummosredeuntadmachinam imam . In radice autem macliina; collocatur tertiatrochlea. Eam

v° autemGrscis^WT«,noftri Artemonemappellan,t.E,a trochlea religatur ad machine radicem,haben$

FF 1 orbiculos

34<> L I B E i\

orbiculos trcs.pcr quos traiecti funes traduntur liominibus ad ducendum. Ita tres ordines hominum
duccntes, finc crgata celcrircr onus ad fummum perducunt . Hoc genus machina? polifpafton appel-
latur, quod multis orbiculorum circuitionibus, & facilitatem fummam priftat, & celeritatem . Vna
autemftatutio tigni hanchabent utilitatem , quod antc quantumuelit,& dextraaciiniftraadlatcra
dcclinando onusdeponercpoteft. Harum machinationum omnium , qua; fupra funtfcnptae ratio-
ncs, non modoadhas rcs, fedad onerandas,&cxoncrandas nauesfunt paratse,alia: crecta:, alixplanar,
incarchcfijsucrfatilibus collocatce . Non minusfine tignorum ere&ionibus inplano ctiameadem
ratione, & temperatishinibus, & trochleis, fubductionesnauiumcfficiuntur.

Snbtiiem macbinx. rationem, & inuentum proponit Vhr. oflenditq; quomodo fkbricetur , e> texturam fu- l9
ntumtignicoUocationem, & nomenclationem, ufumq;machin& declarat . Indenos monet macbinarum tra-
ftoriarnm ufits effeplnres, quam commemoratos . Erigitur tignum . ^A capitefunes babct quatuor religatos
(bosretinacidauocat ,nosfartias ut dixi ) bsc adterram demittuntur , palisq; infixis commendar.tur , ut
fupra ditlum efl. Officium retinaculorum esl, macbinam erettam, & nullam inpartem proclinantem tenere.
Sub b<cc retinacula , ubi rcligantur a latcribus tigni,cbelonia duo figuntur,inter qus. trocblca collocatur , &
illis firmiter religatnr. Sub trocbleapro cubili regula efl bipedalis , latafenos , craffaquaternos digitos : cu-
ius mnniis eft, rcclam trocbleam continerc, e> a tigno remotam , ut commode funium texturafiat. Trochlex
tresparantur,du£exeisternosbabentorbiculorumordines in latitudine . Funesboc modo texuntr.r .trcs
dutlarij funes ad macbinx caput rcligantar , quorum capita demittuntur , c> cxparte interiori trocbles. irfe-
riorisper tres orbicnlosfuperiores ordinalc traijcitintur . Traiecia capita referuntur ad trocbleam fuperio-
rcm, & trauciuntur ab exteriori parte per orbiculos infcriores, & ita ab interioriparte demittuntur, e> per
fccnndum ordinem orbiculorum traijcinntur ad exteriorem partem . Iterumq; adfecundum ordinaa trocbles
fuperiorisreferuntur,ej-traieclipereos dennttuntur , & abtertio orbiculcrum ordine ad caput machinx
referuntur, & induntur in trcsfuperiores ofbiculos, inde ad macbin£pedem dcmiffa infernntur in tertiarn tro-
cbleam ibi colligatam : quam Grxci i-xdLvwia., Latini jtrtemonem , noflripafleccam dicnnt. H&c tribus con-
ftat orbiculis xquabilitcr collocatis, in quos induntur tria illa funium capita , qux dantur hominibus ad tra-
bendum,ita utftngula capita tribus dentur, ttel etiam pluribus, ft fhcilius fubleuari onera uelimus . Hocge-
nus macbinx ab orbiculorum nnmero polijpaflos dicitur . Effetlus eius efl ut relaxatis leniter retinacuiis , in
quam partem uclimns, eam ptoclinarefkciamus, & onera dcponimus , ubi opus efl . Vfus macbinarurn om-
ntuni prxditlarum uarius efl , &• multtplex , & ex machinx accommodatione perficitur , ftue in plano ,
fntc in altum onera ducere propofitumftt . Carcbefta nos paretola uocamus , cuiusformas cum diagrammate '
pofuimus, quali nos utimur. alias adformam literx a .fktla erant.

Qtefifontis ratio adgrauia onera ducenda . Cap . VI.

On eft alicnum Ctefiphontis ingcniofam inuentioncm exponere . is cnim fcapos colum-
narum ex lapicidinis cum dcporcarc uellet Ephefum ad Dianar fanum , propter magnitu-
dinem onerum,& uiarutn campcftrcm mollitudinem, non confifuscarris,ne rotx deuora
rentur,fic cft conatus. De materia tricntali icapos quatuor,duos tranfuerfarios interpofi-
tos duobus longis. quanta longitudo fcapi fuerat, complectit, & compegit , & fcrreos chodaccs , uti 4
fubfcudes in capitibus fcaporum implumbauit , & armillas in matcria ac chodaces circundandos inli-
xit, itabaculis iligneiscapitareligauit. Chodacesautem in armillis indu(i,liberam habueruntuer-
fationcm , uti cum boucs duccrcnt fubiunctf , tcapi uerfando in chodacibus, & armillis line fine uolue-
rentur. Cum autcm fcapos omncs ita uexifsent , & inftarent epiftyliorum ucdun, Filius Ctcfftontis
Metagcnes tranftulit eam rationem e fcaporum uc<5r,ura etiam in epiftyliorum dcduftione. Fecit enini
rotas circiter pcdum duodenum, & cpiftyliorum capita in medias rotas , eadem rationc cum chodaci-
bus , & armillis inclulit . Ita cum tricntes a bubus ducerentur , in armillis incluli chodaces uerfabant
rotas. Fpiftylia uero inclufa uti axcs in rotis,cadem rationc,qua fcapi,finc mora ad opus pcruencrunt.
Excmplar autem erit eius, quemadmodum in pala?ftris cylindri exiquant ambulationcs . Nequc hoc
potuillctfieri, nifi primtim propinquitascffct. Nonenim plusfuntablapicidinisad ianum,quam mil- )°
lia palfuum octo, ne ullus cft cliuus, lcd perpetuus campus.

Cbodaces Jlero gnodaces uocat, nos tampagnos dicimus, funtfcrrea rotundxparte exteriore fnbfcndicuU»
in extremis fcaporum , axiumq; capitibus adatJx , cjr implumbata , per quas in armillis , boc efl in annulis >
cercbiellos nos dicirnus ,fcapi aitt axes etiam torni uerfantur , ut inquit Thilander , & retle . Materiem
autem trientalem tntelligit quatuor pollicum craffitndine . infra autem dicit .■ \ Cum trientes a bnbus duce-
rentur. \ Cylindrus lapis efl teres in modum columnx , quo arex coaquantur,nos coxquationem iUamfkcere»
crfarc dicimus . l\eliqua perfe patent.

Nostra ucro memoria cum colosfici Appollinis infano bafiseffet auetuftare difracta , & me-
tuentcs ne caderct ea ftatua,& frangcrctur, locauerunt ex cifdem lapicidinis bafim cxciderd::m. Con-
duxit quidem Paconius. Ha;c autem baiis crat longa pedcs duodccim, lata pedes octo, a!ta pedes fex. 60

Quam

20

D E C l M V S. 341

<^uam Paconius , gJoria freius , non uti Metagenes apportauit , fcd eadem ratione alio genere eon-
flituit machinam facerc. Rotas enim circ iter pedum quindecim fecit, & his rotis capita lapidum in-
clufit :dcinde circalapidem fufos fextamalesah rota ad rotam adcircinum compegit ,itaut fufusa
fulo non diftaret pedcm unum. Deinde circa tufos f unem inuoluit , & bubus iun<fcis funem duccbat
itacum explicarcturuoluebat rotas: Sed non poteratadlineam uia reftaducere, fedexibatin unam
uel in alteram partcm.ita necelle erat rurfus retrcxducerc: fic Paconius ducendo,& rcducendo pecu-
niam contriuit , ut ad foluendum non eflet.

Yufifextantales, idcftfextantis craffitudiue, qux esl duorumpollicum, reliquafuntfhcilia , quam uero fit
1Q animaduertendum , & covjiderandum, aatequam quicquam aggrediamur, docet exemplo Taconij . Qui Sy~
fipin laborem ducendo , & rcducendo obfuam temmtatem tnUt. VtinammidtosTaconws noftris tempori-
■busnonhaberemns.

De inuentione lapicidina, qua templum Diana Ephefa
conjlructum efl. Cap. VII.

VsnivM cxtrarrogrcdiar, & de hislapicidinis,quemadmodum funt inuenta? , expo-
nam. Pixodorus fuerat paftor,isin his locis uerfabatur. Cumautem ciuesEphefiorum
ccgitannt fanum Dianxex marmorefacere, decernercntq; a Paro, Proconefo, Hera-
clea,Thafo,utimarmote, peridtempus propuIfisouibusPixodorus incodcm loco pe-
cus pafcebat , ibiq; duo arietcs inter fc concurrentes, alius alium praiterierunt, & impctu facto unus
cornu percufsit faxum, ex quo cruftam, qua: candidifsimo colore fuerat,deiecit . lta Pixodorus dici-
tur oues in montibus reliquifle, & cruftam curfim Ephefum, cum maxime de ea re ageretur,detulifle.
Ita ftatim honorcs ei decrencrunt, & nomen mutauerunt ,ut pro Pixodoro, Euangelus nominare-
tur: hodieq; quot menfibus magiftratus in eum locum profifcifcitur,& ei lacrificium facit , & fi non
fecerit, poena tenetur.

Temeritas & ambitio Taconiumfefe\lh.J.rs Cteftphontem, & Metagenem iuuit. cafus gratiam Tixo-
doro comparauit , & Vitruuius nos in trochleis,fuculis, fumbus,tignis, tympanis rotisq; dcfcffos , pulchcrri-
ma digreffione recreauh i nunc adrtm reuertamur, & machinationum inhia,caufasq; expliccmus.
3°

De porreclo , C^ rotundatione macbinarum ad onerum
leuationes. Cap. V 1 1 1

E tracloriisrationibus,qua? neceflaria putaui.breuiterexpofui: quarum motus, & uir-
tutes dua; res diuei fa?, & inter fe difsimiles, uti congruentes,ita principia pariunt ad duos
perfcctus, untim ponecti quem Grici <A'6£cur uocitant , alternm rotunditatis , quem xu-
Hhonluj appellant:fed uere nequefine rotundatione motusporrecti , nec fine porrectc»
rotationis ucrfationes onerum poflunt facere leuationes.
4° Capite primo Vitr . machmam diffiniuit cffe e-x. materia continentcm coninntlionem adonera uirtutes ma-
ximas habentt m . Hoc ipfum hafienus dt monslrauh, dtxitq; macbina<s muharum clrcuitionum inslrumen-
tis uerfari. hancpartom modo exponit . Vndc eft quodanimaducrtamus maxime, nam qu£ dicentur funda-
menta funt omnium machinationum, & ad ea pertJient, qu£ ab ^Ansiotele in mechanicis traduntur. propo-
fttio eft.Circularem motum,& porretlum, quanquam res diuerfefunt,& mterfe diffimiles, tamen congruut,
itt perficiant multa, qu£ ad tratliones, & motuspertinent , neque circularem fine porretlo ftarepoffc ?qu£
exponit dicens.

Id autem utintelligatur, cxponam. Inducunturuti centra axiculiin orbiculos, &in trochleis

collocantur, per quos orbiculos funis circuma&us dire&is ductionibus, & in lucula collocatus , ue-

dium uerfationibus onerum facit egreflus in altum, cuius fucnke cardines, uti centra porrecti in che-

5° lonijs, foraminibusq;eiusue<5cesconclufi, capitibus adcircinum circumadis torni rationeuerfando

faciuntonerum elationes.

Induffione oftendh Vitr. retlum, & orbicularemmotumin uerfandismacbinis uirtutes babere coniun-
fias, acprimum in trochlcis, uetlibus,& fuculis. nanq; radij, orbicuti,inuolutiones , motuirotundationis re-
fpondent;funes,ueftes, axes,porretl£ mdlioni inferuiunt. poslea inalus organis idcm probat.

Quemadmodum etiam ferreus uedis cum eft admotus ad onus, quod manuum multitudo non po-
teftmouere, fuppolitauti centro cito porre&a prefsione,quodGra?cifVo^to^Aw^ appellant, &ueftis
lingua.fub onus lubdita,caput eius unius hominis uiribus preffiim, id onus extollitur.

Multas quaftioncs ad ^Lriftotelis machinatwnempertinentcs ponii,foluitq; Vhruuius , breuhate mira .
Ideo conftderand&funt communes omnium reguU , prafumptionesq; ut illa,& alia intelligamus,fkbricemus,
€o & iudicmus . lnmmiartifciofamotionequatuorconfidsrandafunt,onus,organum,uis,&7noucns. Orga-

FF 3 mm

IO

$41 t /> B E l^

num quo quippiam mouetur, uetlislatine dicitur, uiyjjor Grxce, leua>nnos,feu ftangam appcilamus , idue-
ro cm ticilis irmititur preffio latine,<anuiyhn\i Grace nominatur,fcabellum noflri dicunt. hxc omnia a (late-
ra ad libram,a tibra ad circnli rationem ducuntur . Obfcruatum efl partes, qu& a centro pltts abfunt , maio-
resfuccre, celerioresq;,& euidentes magis motiones, quam proximx; namab immoto magis diflant , & mi-
nus centn natura participesfunt, quoniam minus impediuntur, ideo in omni organo aut ccntrum,aut quodpro
centro habetur, confiderare oportet . In libra tgitur, & trutina pro centro esipunilum illud axicult, quod
peranfam, & Imgulam, qux examen efl, traijcttur. locus is centrum , & tanquam preflto, & hypomochltu
efl, quoniam ipfi ueUis immittitur, & in libra brachia, quxfcapi dicuntur, pro ueiltbus habentur, qux funt
tanquam tinex. a centro duiix. cum igiturfcapi, brachia, feu radij <equafunt magnitudine, &pondere,ftfu-
fpendatur libra, eornm capita xqttidiflant afolo,& innullampartemproclinant . cum uero lancibtts ex una
parte onus appenditttr, cx illa parte deprimitur, citius quoq; defcendet, etiam minon onere appoftto, quo. air
terfcaporum longior erit , aut onus a centro magisaberit.Ideo in mechanicts diclum efl iibrxs eateffc cer-
tiores , quarumfcapifunt longiores, ideft citius, & minori onere librant, & euidentius onus oslcnditnt , nam
leui qualibet oneris additione mouentttr , & kquo, ucl minoris temporis intcrualloplus loci prxicreiuit , &
plusmotionis efficiunt. Sedhoc ita intelligendum eft ut cxteraparia ftnt,hoc eftmateriaftrmtis , & uniuf-
modi , & per omnes partes xqtto pondere, & xqttabili longitttdine conficiatur. t\adiorum, uelfcaporum lon-
gitudo amedio puntlo fumitttr, in qtto centrumftatuitur. Moueantur igitur fcaporum capita,& alterum eri^-
gatur, alterum deprimatur, circinationem quandam deftgnarc incipient eodem momento, & uterque pariter
dimidium circulttm efficiet, nam quifurfum fertur tetrantcm unum abfoluet , & qui deorfum altcrum. Quod lo
-fi fcapi nonfuerint xque longi,imquales etiam erunt eorum rotttndationes,fcapus enim maior fita extremtta-
te maiorem circinationem fuciet, minor uero minorem, unde confequetur,ut qui longior fuerit fcapus eodem
tempore uelocius altero moueatur. idq; intelligitur de libra ,fiuefufpendatur,fittefulciatur, ut efi tn diagram
mate.Efi&aliudltbrxgcnus,quod potiusfemitbra, quam Itbra dicendum eji. Id trutinam uocant. Sta-
teram ncfiri.refert attttm librx fimilttudinem, & tutior efi operis commoditate, nam libra uti non poffumus
vifi paria pondera perifionibusfemper habeantur, qttarum apparatus , al que traitatio efi magis opcrofa , &
molefla.in Hateris autern quicquid appenderis,feumagnum ,feu paruum, ttnico pondcre hoc efi xquipondio,
-quodsferoma Grxci,noflri Marcum appcllant, alu ^omanum.diflinilione tamen punilorttmexaminatur. id
autemitafcapo imponitur, ut modo a centromodoad ccntrummoueatur,ut maiora,&minora ponderali-
bret , & iti mouenti, rejpondeat, nam uelutfortis marius longiorem truttnxfcapum calcat,fmtiefhcit, onus
a minorifcapo , quodfi lingula uel examen in trutina mutaretur, ex ea plttres Iibra-s ejficeremus , & rnulta-
rumltbrarumlocotrittina utcremur permutatalingula, & huc , uelilluc translata . Quanto igitur lingula
lanci propirujuior efl (lanx enim catenulaefl cuipondus appenditur ,) tanto melius in tance pofttum onus
fnbleuatiir: quoniamlinea,quxeUab anfaadxquipondium maior eft. Ecce igiturqttam reiie ltbra,trutinaq;
adrationem circuli rcferantur, uetlis quoque eo tendit, quoniam ueilis esl tanquarn librx fcapus,pre(fio ue-
ro tanquamcentrum; onus ret, qwxmouettir, rationem habet ,calcantis manus ttis eil qux mouet,quoq;
magis disiat uetlis extrcmum a centro ctii innititur, tanto fkciiius ob prxdiilas rationes mouetur onits. hinc
eft, quodfi oblongum lignnm genibus applices, & extrema eius manibus adducts ,fkcilius frangetur ,quo
longius a medio manus tennerts . ftmilis ratio eH, fi pede iigni caput unurn prcmeres , & alterum manibus te-
neres. Itemfi cuncus liyio adigatur fccuns itlibus, faciieprofcindcrcs ttgnum , cuncus enim duos ueBes re-
fert, quorumalter fnpra,atter infrafit pofitus,partes uero ligni tatlxpro centrishabentur , <& hypomo- 40
chius. uispercutiens motrix esi . pars ligni,qux a cunei apice cft,oneris rationem habet . Forcipes quoqtte
qni habent longiores anfas fkcilius incidunt, autfrangunt res duras ob diftas rationes, fcapi enim funt tan—
quam uetles, ideo cum longioresfuntfacilitisagunt. Denique omnis quxflio ad machinatiotiem pcrttnens ad
basrationestransfertur,qiiemadmodumconftderanti eftmamfeftum.ldeo cum fatis ratiocinati eade re fi-
mus, Vitruuium fequemur, qui cum ofienderit in uecli effe porretlam motionem, & effctlum eius dectara-
uerit, ad eius rei rationem explicandam progreditur.

I d autcm fit quod brcuior prior pars ue<ftis,ab ca prefsione , quod eft ccntrum , fubit fub onus,
&(juod longiusabcoccntrodiftanscaput cius, pcr id cum ducitur, faciundo motus circinationis
cogit prefsionibusexaminarepaucis manibusonerismaximi pondus.

Torretla motio indiget circulan, hocprimttm in uetle oflcnditur, nam ueclis partes ab hypomochlio defi- jo
gnant extrcmitatibus circulos, qucmadmodum tibr&fcapi uerfando fitciunt.

1 tcm (\ fub onus uc&is fcrrei lingula fubiefra fucnt , neque caput cius prefsione in imum , fed ad-
uerfusinaltitudincmextolleturlingulafulftainarearfolohabebit cam proonerc. oncrisautem ip-
fius angulum pro prefsione: ita non tam faciliter, quam per prefsionem, fed aduerfus nihilominus in
pondusoneriscritcxcitatum.

. 7{pnfolum uecltbus utimur ad extollendum ontis calcando eorum extrema preffione fubiefta, ( utfupra
ditlumeft)fedetiamutimpeUamusontw,&tuncimgulam,quam manueUam uocamus , quod efi alterum
ferratiuetlis exlremum,fub onere adterrampremimus,& alterum caput a nobis propeilimus , ita ut oneris
puniitirn in quo nititur ueilis, efi tanquam preffio,feu bypomochiium , terra ttero efi uelutt onus , quanquam
uero hoc modo or.ns impeUitur , non tamen tamfacdc monetur , ut priori modo , cum caput ueiits premi- 60

tur,

D E C I M V S. y^

■tur,& non propdlitur . huiusrei defcriptio inferius erit manifeHa.

Igiturfipluslingula uettis fupra hypomochlium pofitafub onusfubierir,&caput eius propritis
.ccntrum prefsiones habuerit,non poterit onus cleuare, nifi ( quemadmodum fupra fcriptum eft,)exa-
minatio ueftislongius percaput,nequeiuxta onusfuerit facta.

In uecle caput eft ( ut dixi)quod calcatur manibus,eft & lingula,fcilicet alterwn caput , quod onerifubu-

eitur . Vellis m duospartitur radios,feu fcapos, alter e[i ab bypomochlw ad caput,alter ab hypomochlio ad

lingulam. Si igitur ab bypomochlio ad lingulamfcapus eritmaior ,quam ab hypomochlio ad caput,non

fubleuabit onus:ratio cfl , quoniam fcapus maior lineammaioremreferens ,plus a centrodiflat,&maio-

,10 remuim minorifcapo obifcit.

Id autemextrutinis.quae ftatera: dicuntur, licet confiderare.cumenim anfapropiuscaput, un-
de lancula pendet , ubi ut centrum eft collocata, & .xquipondium in altcram partem,fcapi per pun&a
uagando, quo longius,aut etiam adextremumperducitur paulo etiam pari pondere.amplifsimam
prefsionem parem perficit ,per fcapilibrationem.ci: examinationemlongius acentro recedenteni,
ita imbecilliorxquipondijbrcuitas, maiorem uim ponderis momento deducens,fine uehementia>
molliterabiinofurfum uerfum egredicogit.

Hoc etiam ex ijs, quxfupra ditlafunt intelligitur , cum de flatera , feu trutina , quidfit , quasq;partes ha-
btat, & quidpr&ftet, loquebamur . jlriftoteles in uigefima qu&flione , qu£rit,cur trutina paruo xqttipondio
peringentia onera librant , quanquam ommbusfua ipfarumformaftt ad ins~iar librs dimidiat£ tftquidcm qui
2 o partepondus applicdtur fola duntaxat lancula dependet , altrinfecusq; tantum nudus prominet fcapus ? fol-
uit autemfic.quoniamufu uenit ftaterx ut libra fttpariter, & uetlislibra certe quatenus fmgula libra-
menta fiunt ftngula centra . Itaqueparte altera lancem habet ,altera uero lancis loco pilam ciufmodi,qu£
folet librx idgentts aptari, nec aliter , qudmfiquis alterum quoque adifciat femilibrile , trutinamq; in eo ex-
tremoprapendentemaffingat. ntdli nanque dubium eji,quin onus inaltera liberalis parte pofttum trahat hanc
fublimem, cnterum quo libra una effepoffit perinde ac plures : libramenta , aquamentaq; addita funt huiu-
fcemodi libra complura, de quoritmftngulis , quod aqutpondu globum uerfus eminet, uelutiflaterte dimidium
efl, dimidiumq; trutina dependens ,quoniam qua partes utrinque prominent ab anjis, & agmis, &quabiltter%
ac undfefe inuicem mouent . Ita ut nefugiat commenfus rationem , quodpondo ftnt , qu& in lancida ponde-
rantur, quo fani poffit de cuiufque libramenti qualitate ac ordine cognofci,quoties reclafuerit slatera, quan-
s o tum onerisficut diximus, lanx habeat , atquefuftentet . Sic enim ( ut dixit Vitruuius ) ab iniquitate msiis
moribus uita uindicatur . Denique ut conferam in pauca, hxc libra eft,qus quidem habet alteram e lanabus,
in qua re uera pondus libratur, alteram uero quandam infcapo uicariam illius , cui folet &quipondium inijci.
iecircoftaterx caput hoc eft ipfaphalanx altrifecus eritinptlam. Quoniam autem huiufmodiformamob-
tinet , inslar eft multarumlibrarum , totq; quot habet examina . Cxterum examen illud maius femper onus
educit, quod lanci propius eft, ponderiq; Librando,propterea quodtotailaterafit quaft ueclis refupmatus, ria.
de libramentis unumquodq; defuper imminens, uicefungitur preffionis : pondus uero , quod ineft LtncuU tru-
tinandum . Sed quanto longior efl ea pars uetlis, qu& cisfulchrum extenditur, tanto facdius , & illic mouet.
& hic efficit xquiLibrium, examinatq; idoneris, quodpiU obucitur, loco certi ponderis inftatera collocaU .
Centri autem mutationesplures ueclesfiunt. Jlt r.on plures duabus trutinis ftateris appendi folent , idcfl nort
0 mutatur centrum nift in duo bus locis, cumq; ea trutina utimur ,qu& efl lanci proxima , dicimus examen fieri
9 craffiori modo, quoniam ftgna, & puncla, qumfunt tnfcapo , & decuftationes amplwribusfiunt interuallis.
Sed quando remotiori centro utimur , dicimus examenfierifubtdiori ratione , puntlafnnt uiciniora infcapo.
Dicitur autem slatera, quoniam loco alterius lancis ilat xquipondium , quodfjih&roma dicitur ab jLnsiotele.
- Qvemadmod vm ctiam nauis oneraria; maxima;gubernatoranfam gubernaculitcnensquodo^c
aGrjecis appeIlatur,unamanumomento per centri rationemprefsionibusartis agitans,ucrfatearn
amplifsimis , & immanibus mercis, & penus ponderibus oneratam.

Qu&rit Jlrifloteles quaflione quinta . Cur gubemaculum & ftparuum eft , atque in pofiremo nauigio po-
fitum tantis uiribus pollet , utpuftllo de clauo , ac unius tantum hominis mfu , eoq;fenjtmfkc7o , moueantur
nauigiorum immenft moles tfoluit. Quoniam temo ille ueclis eft , marcq;pondus , ac magisler qui tnottet .
C&erumgubernaculum non perinde, ac remus , quain latitudinepatetmare apprehendit ,neque cnimnaui-
5° giumprorfum impellit, uerum apprehenfo mari efficit, ut mouendo in latus declinet , quatenus enim marepon-
dus eft e diuerfo obnixum nauigium detorquet : nam & uetlis fulcrum in contrarium ucrtitur , mare quidem
introrfum, armamentum uero temonis extrorfum:at id quoque nauigtum fequitur , eo quodftt ipft alligatum»
l{anus igitur, quiper latitudinem xquoris pondus oppcllit , ac itemab eo repellitur , promouet in reclum ,gu-
bernaculum autem pro ut demijfitium efi, & oblique fedet, obliquum huc llluc cfficit motum . Enimuero in
extremonon inrncdiopofttumefl,proptereaquodfiicillimumfitmouentitmouendumaliquidinpoflremttmmo-
ttere. Trima nanque pars, qudm ociflime fertur , quo circa ftcut in ifs,qu& ui fcruntur , motus infine deficit ,
ita & cuiufcunq; continui, planeq; perpetui corporis motus iti extrema parte debilifiimus es~t :fed imbecil-
lisftmus quifque motus locofacillime depellipotesl,ergo uetob hanc caufampuppigubernacidum aptaricon-
fueuit . Jld hxc : ucl minima illic fhtla motione longe maius (patium , & in extremo intercipitur , propterea
6o quodpar angulus multo maiori linex dircclus occurrit>ac tato magis, quanto maioresfunt lmex,qu<£ angulum
<. . . occludunt.

lO

10

544 L 1 B E T{

occlndnnt . Cxtemm liquct hinc etiamnum quam ob canfam k diucrfa procedcns nanigiinr.plus fratij, qitiiti
remi pabnula tranfmittat. Eadem eni.n magnitudo eadcm ni mota in aere magis , qiuim in aqua prouelAtur.
fit a b. rettw,ejr c. fcalmus,atque a.retnimanubriiim,qiiodintranauigii:mcxtat,atquc b. palmtda,
qttxtingturfalo, itaqucfi a. remi capnt tranjlatum fuerit ebitbi d. non crit b. v.bi e. quando b c.
par efi linex a d. effct nanque dmerfum ab eo palmx extimo Jpatittm xqnale, ucmm thinus decurrit. erit

j . giturubi f. Quamobrem g. punElumJecatqui-

dem a b. lineam fcd minime fecundum c. ut
pote cum aliquanto tnfcriusftt eo > pabnidxq;pro-
pinqiiiits, mtnor enim esl b f. qut?nadmoduin,&
g f. qaam d g.nam tnangtdi Jimiles inter fe fttnt.
immotiim autem ent mcaium illnd, in qtto c. Ji—
qtttdcm b. remiextremum,qitodlaiiaturundisinauerfmn a. tendit, qnod intra nauigaim cji ,fe a conce—
diteo,nbi d. qtto circa,& nanigmm illttc tranfuebetur , quo remi fcapulits ftitrit deportatns . Idipfum
quoqnc & gubcrnaculnmfiicit, prxterquam quod nthd in anteriora mouendo nauigio corijert,Jicnti diximus
Jupra, uerum pitppim duntaxat, ultro citroq; in obliquum detorqnet,hoc emm pafto prora in contrarium Jpe-
ilat . Quamobrem qua parte gubemaculum cariux alligatnr , eampro mcdto qttodam molis dimonendx ac-
cipi debet, xqtie, atque fcalmns in remo. At mediitm iliud cedit, perindc nt clautts nerjatur : tttique ji intror-
fum medium id obuertatnr , ipfa etiam pttppis eb tranfuehitur , prora itcro tn contrarmm nergit , quippe attn
ipfa fit in eodcm , totnm nanigium fimul defletlitur. Quando tgitnr brenis motio a puppi fiitia Jitc-
rit, ob nams longitudmcm , qux eji a puppi ad proram ,extretnitas prorx dcjignabit maximam circnnfe-
rentix partem, & maiorem ilit quam dejignafet lor.gitudo a pnppi ad malam, idco reclcjit ut giibernacidum,
quod cji motionis principium, tanquatn angulusin extrcmo coiloictur.

Eivsqve uclacum iint ,per altitudincm mcdiam malipendentia non potcft haberc nauis cele-
rem curfum :cum autcm in fummocacumineantenna:fubduCt.r iunt,tuncuehementiori progreditur
impctu, quod non proximecalcemmali, quodeft loco ccntri. Sediniummo longius,,^- aoeopro-
grdlarecipiunt in icuelauentum , itaqueuti ucctisfub oncrefubie&us , iiper mediumpremitur, du-
rioreft, nccjueincumbit. Cumautemcaputeius lummum deducitur, taciliter onusextollit. Simi-
literuelacumfunt pcr medium tempcrata , minoremhabcnt uirtutem . Que autemin capitemali
fummo collocantur , diicedentia lungius a centro , non acriorc ied codcm ftatu prcfsionc cacuminis
uchcmentius cogunt progrcdi naucm. *

Sic ^irijioteles qnxjlionefexta. Curqiianto altitis antennxfubdiiclxfunt , tanto celerius nauigia currunt
eodem uelo , ac uento pari $ ^La quod malus quafi uetlisfit , ac prefiio liatumcn iilud excauatum,cui maltis
impatlus e(i , mouendumq;pondusnauigiitm,quodneromonet quantum Jiattts capitur uclo;fed fi eb faci-
Iihs citiusq; uis eadem idem ponderis mouerejblet , quo longtus uetJisfulchrum abjijlet , ergo antennx al—
tius fnbdiiclx efficinnt ut nelum etiam tnagis dijiet a canna, & imis slatumintbus , qttx prefiionis uice
funguntur .

Et remicircafcalmosurophis religati ,cum manibusimpelluntur, & reducuntur,extrcmispro-
gredientibus a centro palmis in maris uadis , fummam impulfu uehcmenti protrudunt porreciam na-
ucm fccante prora liquoris raritatem.

P^pnns esl injiar ueclis,fcabnits prefjio cji,mare onus,fcapus uctlis alter eji afcalmo ad marcaltcr afcal- 4°
mo ad manubrium. idem effeclus qui cir uetlis esl, & librx circa maiores, cjr mincrcsfcapos . Quxrit igitur
tAristotelesqHxslionequarta.curmaximenauimpellunt.

Onervm ucro maxima pondcracum tcruntura phalangarijs cxaphoiis, & tetraphoris ,exami-
nantur pcr ipfa media ccntra phalangarum, uti indiuid oneris iolido pondere , certa quadam diuifio-
nis rationcarquas partejcollis linguli tcrant operarij . Mcdixenim partcsphalangarum ,quibus lora
tctraphororum inuchuntur , clauis funt tinita: , ne Iabantur in unam uel alteram partem . Cum eniin
cxtra fincmccntri promoucntur,premunt cius collum,ad qucm propius accelkrunt,qucmadmo-
dum in ftatera xquipondium cumcxamineprogrcditurad linesponderationum.

Quxrit ^frijioteles nona & uigefima qnxjiione , ctir cum dito homines par onns phalangant,Iigno,uclaiio
quopiam id geucris hatid pro rata parte opprimnntur , fiponim a medio reccdens alterutram in partem de- 5 O
dinat , ucnrm eafarcina tato magis urgetur, qnantoferentem propius accedit ? an quontam(refJ>ondet)palan-
ca illoriim,qui htiiufmodi uetlurx dant operam,fit netlis, atque onus ipfum prejiio , qtti uerofuccoUanttttm eft
oneri uicinior, pondttsalias mottendum, & altcr, quod mouet . Scdhic qao longtus onere abfislit , ebfacdius
dimonet,funmq; mfcrcndo confortan magis prenwns adigit folo : ut potc cum onus impofitum collo einjbwdi,
proindeq; prejjionis uicemgerens, contra nitatur. ^it cum onus iuxta medium haslilis collocatur, tienter tna-
gis alterumgratiat, aut emonet , immo uterque utrique fit xquabiliter pondus . Vhalangarti bakdi funt a
phalangis tcrctibusfnslibus, quibns onera feruntur. qiti Ji feni funt , exaphort ,ft quaternt , tetraphori no—
minantur .

Eadem rationciumenta,cum iugaeorumfubiugiorum lorispermedium temperantur ,equa-
litertrahuntonera; cum autcmimpares fum<:orumuirtutcs,&unum plus ualendo premit alterum 6o

loro

D E C l M V S. 345

loro traiefto fit una pars iugi longior.qua? imbecilliori auxiliaturiumcnto. Itain phalangis.ut
iniugis , cum in medio lora non iunt collocata.fed eam partem, qua progrediturIorum,a mcdio
centro breuiorem efficit , & altcra Iongiorcm, ea ratione , fi per id centrum , quo Ioci perductum cft
lorum, utraquecapitacircumagenrur.Iongior parsampliorem,breuiorminorcm agetcircinationem,
& quemadmodum minores rotx duriores , & difficiliores habent motus, fic phalanga, & iuga, in qui-
bus partibus habent minora ab centro ad capita interualla,premunt duriter colla,qua; autcm longio-
ra habent ab eodcm centro fpatia, Ieuant oneribus cxtrahentes , & ferentes . Cum 1i.ec ita ad centrum
porrectionibus, & circinationibus receperint motus , tum uero etiam ploftra , rheda?, tympana , rotae

j0 cochlea?, fcorpiones,balift£,prela,ccetcr£q; machiniijsdemrationibuspcrporrectum centrum&ro-
tationem circini uerfata?, faciunt ad propofitum eftectus.

Documentum hoc pulcherrimum reliquit yitr. porreclum , & circularem motum effe omnium machina- ■
twnum principia,& qui in eogenere internofcet , quid oneri rejpondeat, pro quoftt ueilis , qnalefit hypomo-
chlium, unde uis mouens habeatur,eum omnibus propofitis ea de re , quxslionibm fatisfhLlurnm. R^eftat au-
tem, ut altquid de rotis,& cochleis dicamus, in qttibm maximx infunt uirtutes , &peneincredibilesmotio-
numrationes,utCardanm docct. Cochlex fimilibm rationibus perficiuntur . E(lo cochlea JL B. tan-
quamfixmina, mafculus uero C D. qui circnmnertitur: Eflo manubrium mafculo coniuntlum E F. quod
axeuertitur G H. qudmfhciUimeobuetliumrattonem. jLppendatur ab imo mxfculi oam librarum cen-
tum, quodftt M. verfando igitur axem G H. ExtoUetur k L. & onus M, fubleuabitur . & contra-
riomodouerfationeeiufdemaxispropelletur k L, infle&etq; ferrumobieBumimmenfx craffitudinis . \e-
liquum cfl ut oftendamus, quod onm M, moueri poJfit,& quaratione idefficiatur . nam cum uerbigratia
centum millia pondofit in L, & cum jpira quxq; fuam oneris partemfuflineat,fi erunt decem fpirx infin-
gulis,erunt decem milliaponderis, uerum in qualibetjpiratantumponderant decem miUe librx , quanta ei~l
proportiorotunditatisadfunam,cuifuJptndituronm M. quanto igitur in C D, plures fuerint Jpirx ac
circulo proximiores, tummaiores,eo M, pondm leuiusreddetnr, motmq; fhcdior ,ac quanto fhcilior co
tardior ,igiturinJpatio diiorumcubitorumcochleafteripotesl,tamlatis,achnmilibm Jpiris ut M. pon-
dm a decenni puero fhcileftrfum trahatur , uerum ( ut dixi ) quojhcilius , eo lentius mouebitur. cum igi-
tur tratlum fuerit iuxta L k, longitudinem,oportebit M, jujpendihis,quxmachinamfitflinentin 1\&
0. & tunc, iterum emifia contrario motu k L , adijcimus pondus . Hjtrfumq; trahemus , eleuabimusq;
Jpatio k L. donec netJendofxpius e mari, uel eflimine nauim ,pondusve aliud immenfum extrahemus.

3° Hxc cardanus. decochleis, qtti etiamadctrrus,&rotastranfiensdicit. Qjticnrrus altas habent rotast
in moUifolofkciUime, ac celerrime mouentur, quod hxrens lutum rotarum minimam occupet partem: atque
ideo parum impediat. Semper etiam maior rota celeriusjpatiumfuperat, ubi ferendo fufficiat oneri. Quan—
to etiampaucwres, eo perficitur celerius iter . lyam plitres, fiparuxfunt,minoreambitu minus conficiunt
fpatij,fi magnx addunt uiribus grauitatem, nec tamen plus ampleclunturjpatij, hinc ad motiones tardxfunt,
quamobrem Imperatores T\omam Ejfedx idefl curru duarum magnarum rotarttm uehebantur . nam ttbi onus
non nimis graite efl, aut plnribus equis trahitur, aut celerius iter agitur. Hac de caufa noflrx machinxpi-
robaliftx, qux maxima habent onera ditabus rotis trabnntur . In folido uero plitres rotx e&demq; parux
adfhcilitatemfhciunt,diuidititr enimonusper rotas , unde additio,nonmidtipltcatio fit earum proportio-
num. Ecce exemplumfifex dnplx inuicemmultipl centur,rationemreddtint qitam habcnt Jexaginta qua-

4° tuor ad unum , exdem fimitl cunUx duodecuplam confiitunnt, nanqtte magnum efl difcrimen, inter multipli-
cationem , & additionem. Qnod igitur una rota pondus refert 64, fex in rotis duodecim tantum xquiualet.
Sed nefcio ego an Cardani opimofuos babeat numeros.

T>e organormn adaquam hauriendam generibus, &pri-
mum de tympano. Cap. IX.

Vnc deorganis,qua?ad hauriendamaquam inuenta funt, quemadmodum uarijs generi-
bus comparentur, exponam. Et primum dicam de tympano. Idautemnon alte tollit
aquam, fedexhaurit expeditifsime multitudinem magnam. Fitaxis adtornum aut ad
circinum fabricatus capitibus lamina ferratis, habens in medio circa fe tympanum cx ta-
bulis inter fe coagmentatis, collocaturq; in ftipitibus habentibus in fe fub capite axis ferreas laminas.
Ineius tympani cauointerponuntur ofto tabulartranfuerfs, tangentesaxem,& extremam tympa-
nicircuitionem,qua: diuiduntsequalia intympanofpatia.circa frontem eius figuntur tabula: , reli-
&is fcmipedalibus aperturis ad aquam intra concipiendam . Item fecundum axem columbaria fiunt,
excauatainfingulisfpatijsex una parte. Idautem cum eft nauali ratione picatum ,hominibus cal-
cantibus uerfatur,& hauriendo aquam per aperturas, qua: funt in frontibus tympani, reddit eam per
columbariafecundumaxem. Itafuppofitolabrolignco,habente unafecum coniun&um canalem,
& hortis ad irrigandum,& falinis ad temperandum prebetur aqux multitudo. Cum autem altius ex-
60 tollendum erit, eadem ratio commutabitur fic. Rota fiet circum axem.eademmagnitudine,utadal-

titudi-

IO

:o

titudinem, quaopus fucrit,conuenirepofsit. Circumextrcmum latusrota: figentur modioliqua-;
drati,pice &cera folidati . Itacumrotaa calcantibus ucrfabitur, modioli pleni ad fummum elati,
rurlusadimum rcuertcntcs , infundent in caftclluin ipli perfc,quod cxtulcrunt. Sin autcm magis
altisiociscric prsebendum, inciufdemrotseaxcinuoluta duplex ferrea catena,dcmiflaq; ad imum
libramentum collocabitur, habcnsfitulospcndcntes arreos tongiaies ,ita ucrlatio rota: catcnam in,
axem inuolucndo , cffert litulosin fummum,qui cumiupcraxcm peruchunur, cogenturinuerti,&
infundercincaftellumid aqua:, quod extulerunt.

De rotis,& ' tympanis ad molendam farinam. Cap. X.

Ivnt ctiam in fluminibus rota: cifdcm rationibus, quibus fuprafcriptum cft.Circa carum
frontes afliguntur pinnar,qua: cum percutiuntur ab impetu fluminis,cogunt progredicn
tcs ucrlarirotam: & ita modiolis aquamhaurientes , & infummum rcfercntes,(ineope-
rarum calcatuia, ipliusfluminis impulfu uerlata:, praftant quod opusefl,ad ufum.
Eadem ratione etiam ucrfantuihydraula:, in quibus cadcm funt omnia,pra:tcrquam quod in uno
capitc axishabent tympanum dentatum, & inclufum;id autem ad perpendiculum collocatum in
cultrum , uerfatur cum rota paritcr. Secundum id tympnntim , maius item dcntatum planum cfl col-
locatum, quo continctur axis, habcns in lummo capitc lubfcudcm fcrream , qua mola continctur.
Itadcntcscius tympani, quod eftin axe inclufum 3impcl!endo dcntes tympani plani,cogunt ficri
molarum circinationcni, in qua machina impendcns inrundibulum , lubminiflrat molis frumentum,
& eadcm uerfationc iubigitur farina.

Dt cochlea,qtu magnam copiam extollit aqu&,fed non
tam alte. Cap. XL

St autemctiamcochlea: ratio, quimagnamuim haurit aquacfcd non tam alte tollit,
quam rota . Eius autem ratio fic expcditur. Tignum lumitur, cuius tigni quanta fuerit
pcdum longitudo, tanta digitorum expcditur cralsitudo : id ad circinum rotundatur .
In capitibus circino diuidunturcircinationcs corum tetrantibusin partes quatuor,ucl 3a
octantibusinpartcs ofto ductis lineis:ea:q; lincantacolloccntur, ut in plano pofito tigno ad hbclla,
utriufquecapitis lincx intcrle relpondeant ad perpendiculum: ab hisdcindeacapitead alterumca-
put linea: pcrducanturconucnientes,utiquarn magnacrit pars otftaua circinationis tigni, tammagnis,
Ipatijsdiftent fecundum latitudinem . Sic&inrotundationc&inlongitudine a:qualia fpatia hcnt.
Ita quo loci defcribuntur linca:, qua: lunt in longitudine fpcdantcs, facicnda: dccu(fationes,& in dc-
cuflationibusfinit.i pundta. Hisita emendatcdclcriptis .fumitur lalignea tenuis ,autdeuitici leCta,
regula,qua; uncta liquida pice ligitur in primo deculsis puncto : dcinde traijcitur oblique ad inleque-
tes longitudincs, & circuitiones dccufsium ; Et ita cx ordine progrcdiens , fingula puncta pra:tereun- ,
do, &circuminuolucndo, collocaturin (ingulis dccuflationibus : & ita peruenit,& figitur ad cam
lineam, recedensaprimoinoctauum punctum, inquaprima pars eius eft fixa. Eo modo quanto 40^
progreditur obliqueper fpatium,&pcr o<5to pun<fta,tantundem in longitudine proccdit ad octa*
uum punctum. Eadcm rationepcr omnc fpatium longitudinis,& rotunditatislingulis dccuflarioni-
bus obliqux fixa: regula:, pcr octo crafsitudinis diuilioncs inuolutos faciut canalcs,& iuftam cochlcx
riaturalemq,- imitationcm. Itapcr id ucftigitimalixfuper alias figunturuncta:pice liquida, & exag-
gcranturad id, ut longitudinis octauapars fiat (iimmacrafsitudo. Supracascircundantur,&figun-
tur tabula:, qua: pcrtegant cam inuolutioncm; tuncca: tabula: picc faturantur, & laminis terrcis colli-
gantur,ut ab aqu x ui nc difloluantur . Capita tigni ferrcis clauis,& laminis contincntur,ijsq; infigun-
tur ftyli tcrrci. Dcxtraautcm,& liniftra cochlcam tigna coIIocantur,incapitibus utraquc parte ha-
bentia tranfuerfariaconfixa. Inhisroraminaferrcafunt inclula, inq,- eainducunturftyli, & ita co-
chlea hominibus calcantibusfacit ucrfationcs. Ercctio autem eius ad inclinationem (ic crit collo- 50
canda. uti quemadmoduin pythagoiicum trigonum orthogonium delcribitur, (ic id habeat refpon-
fum,idcft, uti diuidatur longitudoin paitcsquinquc.-carum trium cxtollatur caput cochlear, ita erit
a perpendiculoadimas narcs ciusfpatium partesquatuor. Qua rationeautemoportcat idcfle, incx-
trcmo libro eius forma dclcripta cft. Qux dc materia fiant organa ad hauriendam aquam , & quibus
rationibus perficiantur,quibusq; rebus motus rccipicntia prarftcnt ucrfationibus infinitas utilitates»,
ut eflcnt notiora, quam apertifsimc potui pctfcripli ? >

Ex bis,qii&fuprafunt diila , & ex diagrammatis fkcilc intdligentur, qtut bis tribus capitibus a Vitruuio.
proponuntur intcllcclis quibufdam nocabidis . E.x nono eji tympanum , quod efl bauftorium orgav.im , ut ait
Tbilander , quod gentt-s baidlra Lucretius libro quinto , cum ait .

Vt fiuuios uerfare rotat , atque bausira uidemws < oa

Colum-

D E C 1 M V S. 347

- Columbaria funt foraminafeu canales fecundumfingulos axis oclantes,per qu& aqua in hauslra concepta
efflf.it. Cailellum eil immifiarium, uel conceptaculum aqux a tympano immijfcex quo poftea deriuari pofiit
per canales,aut tubos in qu£ uis loca, pilam nos appellamus . Ex decimofunt hydraulicte macbina , qitct in-
telliguntHr aqu£ ui , non hominum calcatura uerfari . Subfcudis uero ferrea accipitnr , pro eo , quod molen-
diniferrum uocant, quadratum qnidem, & alioferro tranfuerfum,& perforatnm . Infitndibulum autem no-
flri Tramogium uocant , ex eo infunditur granum tremulo ligno excufium , ad moL-e fitbminislrationem . Ex
undecimo uero habetur cochlae confirutlio , ideslmachina haufloru incocblex modum compofit<e explica-
tio , qu<ejpiras habet, ex amerinafalice . Viticem Vitruuius dicit , agnum caft/tm alij uocant . hniws cochlex

,j 0 opportumtate in Slagnis noflris pleriq; utuntur,fed non adeo faliciter , quoniam in ea fkbricanda nullis utun-
turmodulis,nttlli tamen dubium esi , quin maximepofiit,fi reCle fkbricetur . Inuentorem cochle<e jLrchi-
medemfhciunt , Diodorus libro pnmo, ea machina dicit jLegyptios irrigare agrosfuos : Hominibus (inquit )
fkcile umuerfam regionem irrigantibus machina quadam , quam elaborauit jlrchimedes Syracufanus . qu<e
ab ipfa figura cochlea nominatur . Decujfes , & decitffationes Vitruuius uocat , ( ut ait Budcttts ) retl.is &
exatlas diuiftones complanatorum capitum tigni , & exafceatorum ; qu<e decufiio fit dutlis lineis quatuor
ad centrum complanati tignifefe interfecantibus , ita ut line<e areolas oclofkciant trigonts , qu.ts uulgofh-
cies appellamus : ob id oilantes ab eodem autore dicuntur . Hoc autemfkcile ett inteUigere ,fiquisper am-
bitum terctis materi<e , & in duobus fummis capitibus leuigatx , complanat<tq; , ijfdem fpatijs oblo puntla.
adnotet , & a punclo adpunclum obuerfarium perpetuam lineam ducat ,fic enimfit , ut omnes linetzper cen-

x 0 trum planitiei tranfeant, cjr fimilitudinem slette reddant .

De Ctefibica machina , qua altipme extollit aquam. Cap. XII.

g Ns E qv i t vr nunc de Ctefibica machina, qtia: in altitudinem aquam educit , monftrare.
Ea fit ex a:rc,cuius in radicibus modioli fiunt gemelli paulum diftantcs , habentes fiftulas
( furcilla: funt figura ) fimiliter coha:rentes,in medium catinum concurrentes,inquo
catino fiantaxes infuperioribus naribus fiftularum coagmentationefubtili collocati;
qui praeobturantes foramina narium , non patiuntur exire id, quod fpiritu in catinu fuerit expreffum.
Supra catinum penula, ut infundibulum inuerfum, eft attemperata,qua: etiam per fibulam cum cuneo
traie&o, continetur&coagmentatur, neuisinflationisaquareamcogat eleuare. Infuper fiftula, quaj
tubadicitur,coagmentata in altitudine fit erefta . Modioli autemhabent infra naresinferiores fi-
ftularum axes interpofitos fupra foramina earum,quae funt in fundis . Ita de fupernis in modiolis em-
boli mafculi torno politi , & oleo fuba&i, conclufiq; regulis, & uectibus conuoluuntur, qui ultro ci-
troq; frequenti motu prementes aerem, qui erit ibi, cum aqua axibus obturantibus foramina,cogunt,
& extrudunt inflando prefsionibus per fiftularum nares aquam in catinum, e quo recipiens penula fpi-
ritus exprimit per fiftulam in altitudinem, & ita ex inferiore loco caftello collocato ad faliendum aqua
fubminiftratur. Nectamenha»cfola ratioCtefibij ferturexquifita,fedetiam plures, &uarijsgene-
ribus alia», que ab eo liquore prefsionibus coaclo fpiritu efferre a natura mutuatos effecxus oftendun-
tur,uti merularum.quaraquaemotu uocesedunt ,atque engibata,qua: bibentia tandem moucntfi-

" gilla , cjeteraq; qua: dele&ationibus oculorum & aurium fenfus eblandiuntur : e quibus , quae maxi-
me utilia, & neceflfaria iudicaui, feligi , & in priore uolumine de horologijs , in hoc de exprefsionibus
aquaedicendumputaui .Reliqua,qua: nonfuntad necefsitatem,fedaddeliciarum uoluptatem , qui
cupidiores erunt eius fubtilitates , ex ipfius Ctefibi commentarijs poterunt inuenire.

Ctefibius nttnquamfatis laudatus mirabilem inuenit ad aquam in altum emittendam, machinam. h&c inter
jpiritales meritb collocatur. qnamprim defignat Vitr.mox Ctefibium ob multapr&clara inuenta commendat.
Qupd igitur ad fabricampertinet : Tr£paratur sreus catinus, concham noflri appellant, cuiws cooperculum
nreumfit, penulam Vitruuius id uocat, qu<x eH tanquam infitndibulum inuerfum , a cuiusfummo tubus exit.
Sunt tamen omnia ferruminata, & coagmentata, ne uis aquA opus difiingat . In catinifmdo nares du.efunt,
nosora dicimus, corio operta, aitt ligno, ita ut extolli,& deprimi pofsint, quemadmodum infollibusadec-

5° citandumignem fatlis uidetur,b<cc tigna Vitruuius axes,nos animuits uocamus , extollitntur aittem uerfus
fenulam,& cooperculum, cttm opusfuerit,fedcumab aqua, qux in catino esl, premuntur , tunc nares ob-
turant .T^aribus coagmentaufunt dit£fifluU,quasnoslricannas uocant:qu£ diuifim abfcedentes altera
dextrorfum, alterafiniflrorfuminferuntur propefundos duorum modiolorum £reorum,quos noflri fitulos,
fecchiellos ,feu modiolos uocant , in quorum medijsfundis axes lignei,uel cx coriofunt, quemadmodum in ca-
tino . Mafculi emboli ex torno afitperioriparte oleofubacli , & recle ineuntes, ac conuenientes immittun-
tur . Embolis his uetles adijciuntur,ut extolli ac deprimi pojjint, & oflenditur ex diagrammate,nam Vitru-
uius id cuiufque arbitrio relinquit : multis enim modis emboli immitti & extollt poffunt . Cum igitur extol-
litur alter mafculus , altero in imo permanente , aquaper naremmodioli ubi eti axis infundo fubintrat, &.
attrattumaereminfequitur,neuacuumdetur,&quafiabforpta modiolum implet,donec atr pcrfiflulam

6° CMb Cumueroidemmafculus deprimitur, calcat,& premit aquam ,qu& cumexitumabinferiorinare non

hdbeat,

34«

t -1 B £ ^.

habeat,( axit enim ca preffione foramen obtnrat ) quanto plus premitur , tantomagisptrfislulam expclli->
tw, & in catinnmfertur. Interim modiolus alter cretlo eius embolo , impletnr aqua per narem, cum uero
depri»iitur,flatim aquam exire infeme non pcrmittitur ,fed perfisinlam ad catinum propellitur , ibiq; aliam
aquam inuenicns, cum non pojjit deorfum redire opertis naribus falit, ebullitq; mirabili modo efuperiori tu-

10

20

30

40

50

boexknsi&quolibet eam effundimus. Jltque hxccsl Ctefibij machini,ad cuius imitationem fentinxs
Uquis oppletas noftri exhauriunt, tubulis , & fiilidis fert? eodem modo compatlis . Hatlenus de utilibusma-
thinisailum efl,de iucundis uero dicere omitth Vitr. Fiuntenimmachims, qux hydrauU quoque nominan-
tm^qudiauiummcesreidwiit,qv.& kunculas,& figilla mQuenhkbctibusi& fcaphis inucrfis aquafuble- 60

uatis»

D E C 1 M F S.

149

■itatis, ex uirgulis enim tanquatn anfis cum tympanis coniunftis figilla egrediuntnr, ut in nono fupcrioris th
bri capite uidijfe potuimus, cum de borologijs ageretur.

Machina Ctefibica .

10

ao

3<>

De hydraulicis machinis } quibus organa perficiun-

Cap. ' XllL

tur.

E hydraulicis autem quas habeant ratiocinationcs.quam breuifsime proximeq; attingerc
potero,&fcriptura confequi,non pranermittam . De materia compacta bafi,arcain
ea ex asre fabricata collocarur . Supra bafim eriguntur regulse dextra , ac finiftra fcalari
forma compafr.ce.quibus includuntur serci modioli fundulis ambulatilibus ex torno fub-
tiliter fubactis, habentibus fixos in medio ferreos ancones, & uerticulis cum uefcibus coniun&os pel-
libusq; lanatisinuolutos. Iteminfumma planitiaforaminacirciter digitorum ternum .quibus fo-
raminibusproximeinuerticuliscollocati aerei Delphini , pendentia habentescatenis cymbalaexxre
infraforamina modiolorum chalataintra arcam,quoloci aquafuftinetur. Ineftinid genusutiin-

* fundibulum inuerfum , quod fubter taxilli alticircuer digitorum ternum fuppofiti librant fpatium
imum.imainterlabraphigxos, &arcxfundum. Supraautem ceruiculam eius c6agmentata arcula
fuftinet caput machinx, que Grxce Kcutriv jw-saWs- appellatur , in cuius longitudine canales fi tetrachor-
doseft,fiuntquatuor:fi exachordos, fex : fi octochordos , o<5to . Singulis autem canalibusfinguli
^piftomiafuntinclufamanubrijsferreiscollocata ,qua? manubria cum torquentur,cx arca patefa-
ciunt nares in canales.Ex canalibus airtem canon habet ordinata in tranfuerfo foramina refpondentia
innaribus,qua* funt intabulafumma, qux tabulaGrxce^iWjdicitur. IntertabuIam,&canonemre-
gulxfuntinterpofitse ad eundem modum foratae , &oleofubaCt3», ut faciliter impellantur, &rur-
fus introrfus reducantur, quae obturant ea foramina, pleuritidesq; appellantur, quarum itus & reditus
alias obturat, alias aperit terebrationes. Ha: regula» habent ferrea choragia fixa, & iuwfta cum pinnis,

5° quarum pinnarum tadus motiones efficit regularum. Continentur fupra tabulam foramina , quae cx
canalibushabentegreffumfpiritus. Regulisfuntannuli agglutinati , quibus linguliomnium inclu-
dunturorganorum. E modiolis autem fiftulx funt continenter coniunfta: ligneis ceruicibus,per-
tingentesq; ad nares, qua» funt in arcula, in quibus axes funt ex torno fubac~ti, & ibi collocati, qui cum
tecipitarculaanimam, fpiritumnon patienrurobturantesforamina rurfus redire. ItacumueCtes ex-
tolluntur, anconcsdeducunt fundos modiolorum ad imum, Delphiniq;, quifunt in uerticulis in-
clufi chalantes in os cymbala, replent fpatia modioIorum,atqueancones extollentes fundos intra mo-
diolos uehementi pulfus crebritate, & obturantes foramina cymbalis fuperiora, aera , qui eft ibi clau-
fus,prefsionibus coaC~tum, in fiftulascogunc, perquasin ligneaconcurrit,& per eius ceruices in
arcam : motione uero uectium uehemenciore,fpiritusfrequens compreffjsepiftomiorum aperturis

tfo influit,&repletanimacanales. Icaquecumpinna: nnnibusta&j:piopellunc>& reducunc continenr

CG ter

3 5° L 1 B f K.

terregulas, altcrnis obturando foramina,alternis apcriundoex muficis artibus multiplicibus fflo*
dulorum uaiictatibus lonantcscxcitant uocus . Quaiuumpotui niti, ut obfcura res per kripturam
dilucidc pronunciarctur, contcndi. Sed h<£c non cft raciiis ratio , necjac omnibus expcdita ad intcl-
]igendum praetcrcos, qui inhisgeneribus habeqt cxcrcitationcm . Quodficjui parum intcllexcrint
c fcfiptis, cum ipfam rcm cognolcent, profccxo inucnicnr curiofe,& lubtilitcr omnia ordinata.

Macbinx hydranlicxfiibrica difficilis eft, & obfcura,qtianq:iam Vitr,eamfubtHiter,&- citnofe dicat fe ea
defcripfiffe, & initio potliceatur fe breniter uelle ea fcriptura confequi , qux ad eam pertinent . Titto ego id
reCle afjecutum Vivrituiitm, licet banc formam pro modnlo ab eo defcriptam nonnuUi affirment, dicentes T^e-
yonem nfqiie adeo hydraulicis deletlatum, itt mterperiada uitx, & impenj, iuter militum, & ducumfeditio- x j^
nes, in imiuinenti damno totius , curam earum & ftudinn non relinquiffc , & posl inunlgatos Vitruuianos li-
bros, non ei adeo cordi fitiffe, quoniam uulgari ratione fabricatas inteUexit . Mihi autem uidetur, quanquam
yitruuius non omniapenitm defcripfit , quod & aliasfacere confuerit , tanqnam nota niitlta prxtermittens,
tantum nihilominm lucis affert, nt nibil ex neceffanjs omifiiffe eum iudicare poflim m,modo tnduflriam , &
diligentiam adhibere uelimus . T^am &fi uos quoque organa quibm utimiir defcribere proponamm , non
poterimus tarn accurate rem tradare, ut difficultates omnes amoueamm , hisprxfertim , qui non habent /;o-
ritm mslrumentorum excrcitationem . Tanto magis antiquitas , & uocabulorum, rerumq; nouitas nos tor-
quebit,fi Vitruuianam machinam defcriptam intelligere , &fabricare tentauerimm . Cxterum ab intcntio-
ne, qux cum noftris organis eSi communis, multapercipwmm . Finis enim esl v.t fislulx fonum edant , qttem
minime dabunt, nift ex aeris fpintu, & impulfu : impetli uero aer, &fpiritm mn poterit , nifi in unum locum
cogatur, cogi uero non pctent nifi organis ad idparatis. Taranda igifur organafunt ad id apta , & idonca.
Docet autem Vitruuim quomodo ea fubricemm hoc rnodo. Bajis iignea prxparatnr, utfit tanquam locula-
mentitm,(nos telaru dicimus) totius organittnde hydraulicx nomen dejitmptum esl, in ca enim bafi arca xrea*
qux ara ab Herone dicitur , collocatur ad ufum aqux , fed a capitibus bafis dextra acjinijlra eriguntur regu-
Ix, qus alijs tranfucrfis regulis continentur fcalaritm modo , nt contineant organa , quibns aqua concutitur >
(alio cnimmodo machinam fuam Hero facit) ineas regidas inferius includuntur modioli xreiquosp'. '--
xides Hero uocat , eo modo , qtto in Ctefibica machina diCium efi , hi modioli habeut cirados , & fundiilas
mobiles ex torno,tanquam embolos m modiolos intrantes,& lana teguntur , ut leniter intrent , modioli erctli
funt et in arcaponuntur, ubi eft aqita . Habentq; manubna , & in eos catenx demittuntur exeuates ab ore
dclpbinorum, funt autem Delpbim aforma, atquc amotione ita uocati . nam quemadmodum nos uerticillum, o ;
& epiftomium aforma Gallum itocamus, ita etiam illiid inslrumentnm ab anttquis delphinus dicebatur : esl, *
enim naitticum inslrumentum, ut ait Tollux,non abjhnlc ab ijs tnbis,quibus exhaitriuntur carinx . Dclpbtni
ergo erant organa , ex quorum orc pendebant catenx, qux ueCtes continebaat . Inarca cral tanquam in—
fundibiduminuerfuma}undotresdigitosdislanstaxiUisquibufdamprofulcrisfublatum,iitaquainfernefiib-
intrare pojfet . infundibulum fundo carebat : aqna erat co loci , ut aerem premeret , quiper tubulos in infun-
dibulum mittebatur, quemadmodum in fiftulis paftorittjs premitur crotaceus follis , in quo eft aer inclufus. ita
aqua ab aere preffa cum aer libere exibat , expellebat ipfumper fiftulam impetu ualido ad arcam. atque hoe
esl quod Vitruuius dixit, \fnpra autem ceruicidam eiuscoagmentata arculafuftinet caput macbinx,qit£grx-
ce canon muficus dicitur.l arcula igitur ad eum ufum erat , itt acrempcr ceruiculam infundibuli afcendentcm
feruaret,& eum adfuos canales emittcret. Erat cnim regula canaltbus diftintla per longum,canona Grxci,
noflri regtftrum uocant. In canalibus tranfuerfa foramina erant ad numerumfonituum ,fttpra itero compo- 4.
fitionem buius reguU cum fttis canalibus , & foramimbus erat tabula coUocata , qux omnia contcgebat.
& undiqtte canona continebat. Tabula h<xc a Grxcis ^ivct-z , a nofiris fommerium dicitur, qitod tot habet in
fummo foramina, quotfunt foramina in canalifhtla , quxfimul refpondere , & conuenirc pojhnt, hxcfora-
mina adfonituum, boc es~l fifiularum nttmerumfaciendafunt. Fislulx enim in mcdiolis xrcis Igneis capiti-
bus in tabula erigitntur appofita adforamina . Expedttis canalibus, tabulaq; perforata , interponimus tnter
tabulam , & canales regulas qitafdam perforatas eodem modohabentiaforamina,qux rcfponderepoJSiiit*
cum impeUuntur ,foraminibus , quxfnnt m fumma tabula , & bis , quxfunt in canahbus :Jed ita compoftt*
funt, ut manubrioritm ,feu choragiorum eorum,qux promincnt calcatione uerfari poJiint,& earumucr-
fationi foramina, qux fnnt in itlis rcgulis , refpondcant] forammibus , quxfunt in canalibus , & bisqux tn
fitmma tabula coUocantur , utjpiritus ad fiftuLts permeare poJi.it . Cboragia,feu manuhria tribus membrts f o
conftant, ueflibus enim portarum fimilia funt,ut ex diagrammate potesi elici . babent autc annexos annulos ,
omnium inftrumentontm, idefl omnium pinnarum, qitas nos taslos a tangendo, quia muficorum manibus tan-
gttntur, appeUamus. Lingulx autem cornex crant , aut ex laminis ferreis fubtilibus ordine coilocatx ,fed ob-
liqiixfoltjs porraceis modo,Spathas Grxci, Vitruuins ltngulas,nos JpateUas nominamus . earum capitibusfn-
nicnli , aut cateUx erant alligatx , qux contra earumfiexiones cas pinnarumprefiionc adducebant. Sed cho-
ragtjs,pinnisq; minime tatlis , adfuurn locnm lingulx rcnertebantur , &fttniculis uoluebant regulas , ita ut
earumforamina non amplius refponderent foramtnibus tabtdx , ita aer & fpititusnon permittebatur exire ad
fiftidas,iinde nutlns fonitits edebatur . Vt uero aer quam primttm conciperetur,e modiolis exibantfijhdx,qit£
pbigxos, & clibanifeufurni ceruicibus contingcnter coniun&x erant , pertingebantq ; ad nares , qux erant in
arcula. In hts erant animidx,feu axes ex tornofubatli, ttt recipiente arculajpiritu obturarent foramma, nec 6p

pate-

D E C ! M V S.

3fi

J.. aquainarcairea depreffa. B. delfines arei. C. modioli. D. I{egiiU fcalari forma.
E. taxilli tribus digitis alti. F. catenx cymbala tenentes. C infundibulnm imterfum .
H. FiftuU,pcrqiiasaermodiolorumfiibintratinfitndibidum. I. ued.es. K. mannbria , qux.
aperiunt nares ad tubulos. L. pinnxfub quibut UngitU omninm organorum. 0. reniU inter
tabulamquxpinaxdicitur&regislmm. V. pinna deprejfa. Q^tabtda. !{. pinnarum
formafeparata. S. linguU. T. ceruicula. V. aqua expulja. X. pars arcx.
.... foraminaper qux aer ad canna, fertur.

paterentur aerem amplius redire. Modioli igitur habebantfuis fiflul ts a lateribus coniunEl.is , qu& refere-

bantur ad infundibitlum quod pignxum Grxci, boc eslfurnum uocant, in id enimjpiritum adducttnt . Habent

€o modiolifuos axes , uel animulas , primum in fundo inferius collocatas , per quxs attrabitur aer , inde a pede

CG 2 ubi

to

352 L I B E ^

ubififlttU coniunguntur, in naribv.s alias habent animuias, qux aperinntur, ut ciim aer in modiolos attraclus
fuerit, &faiditiis prcjfus, axes , animuixq; infundo pojitx claudantur , & axes fisiuiarum apcriantur , &
aerfubeat m fiflulas , qttx ad uifv.ndtbuinm ducunt , cui coagmentatx-funt . Extoilendo igitur v.eclcs > qitibus
alligantur catenx , qux cymbala babent, (bacinetas nos dicimus ) in modtoios deprejfa abforbetur acrper
axes,& animulas,qtixfuntmfundo, &caicando,premendoq;posleafit,utaerperfijiuias,adinfundibulum
impellatttr, <&• pcr ceruiculam, coliumq; eius ad arculam ufque pertingat, eamq; fubiens repleat , inde epiflo-
rma aperiuntur ab arcitla ad canales, ( regijiros dicimus ) in canales aerfubit , qui non prius adfonorasfi—
ftuLu afcendit , qitam manibus muficorum pinnx premantttr , pmnx aittem cboragia regularum mouent > ut
regulx inde uerfatx, inter canoua, c> tabuiamforamina , qux babent obuia , & pcntia fkciant foraminibus >
quxfunt in canonccr in fumma tabuia,cjr iibcre cxcat [piritus ad fonoras fifiulas a qv.arv.m numero organii
tetracbordon , exaclwrdon , uci ot~iocbordon,uel etiampolycbordon nominatttr. qux omma ex diagramma-
te fatis commode intelitgipojfitnt.

Qua ratione rheda, uelnaui uecli peratfum iter deme-
ttamur. Cap. XI III.

RansfeRatvr nunccogitatusfcripturaradrationem fioninutilem, fcd fumma foler-
tia a maioribus tradiram; cjiu i:i uia rheda fcdcntcs, uel mari nauigantes , fcire pofsimus
quotmillianumcroitineris tccenmus. Hocautcmeritlic. Rotar, qua:erunt inrhcda, "
fmtlata:permedium diamctronpeduin quaternum,& (extantisjut cum finitumlocum
habeacmierota, abeoq; incipiat progrediensin folo uia' tacere uerfationem , pcrueniendo adeam
finitionem, a qua cceperit uciiari, certum modum (patij habcant peraclum pcdum 1 1 . His ita pra>
paratis tuncin rotsemodioloadpartemintcriorem.tympanum ftabilitcr includatur, habens extra
frontemfua: rotundationiscxtantcmdenticulum unum . Infupcrautcm ad capfum rheda:, locula-
mentum firmitcr figatur, habens tympanum ucrfatile, in cultro collocatum, & in axiculo conclufum.
In cuius tympani frontem dcnticuli perficiantur arqualiter diuifi numero quadringcnti, conucnien-
tes denticulo tympani infcrioris . Pr.rterca fupcriori tympano ad latus figatur akcr denticulus pro-
minensextradentes.fupcrautem tcrtium tympanum planum cadem rationc dentatum inclufum in
alterumloculamentumcollocetur conuenientibus dentibusdenticulo,qui infccunditympanilatc- 5°
rc fuerit fixus: in eoq; tympano foramina fiant, quantum diumi itineris miliariorum numero cum rhe
da pofsit exiri, minusplusvercmnihilimpedit:&inhis foraminibus omnibus calculi collocentur,
inq; eius tympani theca ( fiue id loculamentum cft ) fiat foramen, unum habens canaliculum,qua cal-
culi>qui inco tympanoimpofitifuerint >cumadeum locum uenerint>in rheda: capfum 8c uas x-
neum,quoderit fuppofitum, finguli cadcrcpolsint . Itacumrotaprogrcdicns lccum agat tympa-
num imum, & dcnticulum eius fingulisucrfationibus tympani fuperiorisdcnticulos impulfucogac
prartcrire, efficiet, ut cum quatercentiesimum ucrfatum fucrit , fupcriustympanum femel circuma-
gatur, & dcnticulus, qui cft ad latus eius fixus, unum denticulum tympani plani producat . Cum er-
goquadringentcnisuerfationibusimi tympani,(emel fuperius uerubitur, progreflus efriciet fpatia
pedum millia quinquc, ideft paflus mille,Ex eo,quod calculi deciderint fonando llngula millia exijffe 4°
moncbunt. Numcrusuerocalculorum eximocollec~cus,fummadiurni miliariorumitinerisnume-
rumindicabit. Nauigationibusuerofimiliterpaucis rebus commutatis eadem ratione cfficiuntur.
nanquetraijciturper latcra parietum axis habens extra nauem prominentia capita, in quar inclu-
duntur rotardiamctro pedumquaternum, &fextantis, habcntescirca trontcs affixaspinnas aquam
tangentes. Itcmmediusaxisinmcdianauihabettympanum.cumunodcnticulo cxtanti cxtrafuatn
rotunditatem. Adeumlocumcollocatur loculamentum,habens inclufum in fc tympanum , perse-
quatis dentibus quadringcntis, conucnientibus denticulo tympani , quod eft in axe inclufum : prsc-
terea ad latus affixum extantem cxtra rotunditatcin alterum dentem . Vnum infuper in altcro locu-
lamcnto cum co confixo, inclufum tympanum planum ad eundem modum dentatum, quibus denti-
busdcnticulus, quicft ad latusfixus tympano, quod cftincultrocollocatumin eos dentes,qui funt ?<>
plani ty mpani, fingulis ucrfationibus lingulos dcntcs impellendo in orbem, planum tympanum uer-
iet.lnplanoautemtympano foramina funt , inquibus toraminibus collocabuntur calculi rotundi,
in theca cius tympani, ( iiuc loculamcntum eft ) unum foramen excauetur , habens canaliculum , qua
calculus libcratus ab obftantia , cum cecidcrit in uas xrcum fonitum fignificet. Ita nauis cum habuc-
rit impctum, aut rcmorum, aut ucntorum llatu, pinnar,qux crunt in rotis tangentes aquam aduerlam
uchementi retrorfus impulfu coacta:, uerfabunt rotas. Ea: autcm inuoluendo (e,agent axem, axis uero
tympanum, cuius denscircumaftus>fingulisucrfationibus fingulos fecundi tvmpani dentes impel-
lcndo, modicas cfiicit circuitioncs . ita cum quatcrccnties ab pinnis rota: fuerint uerfata:, femel tym-
panum planum circumagcnt impullu dentis, quiad latus cft fixus tympaniin cultro. Igiturcircuitio
tympani plani, quoticfcunqucad foramcn pcrducet calculos, emittetpercanaliculum. ita& fonitu, 60

& nu-

D E C I M V S.

353

10

*©

&numeroihdicabitmiliariafpatlanauigationis. Qua: pacatis, & fine metu temponbusad utilita-<
tem, & delectationem paranda, quemadmodum dcbeant fieri, peregifTe uideor.

Facilis eflpropofit& rei demonflratio bis , qui jLritbmeticas rationes intelligunt , quoniam totum negotiii
bt eo esl, utpr&finitam rotarum magnitudmemfciamus . cum ergo a diametro circinatio rotundationis fuma-
tur,necej]e erit cert.vs, &pr£finitas diametros rotarum flatuere . Ideo Vitr-. rotarum diametros qttaternum
pedum, &poliicum duorum conflituit, pollices enim duodecimpedem efficiunt , ideo pollices duofextampedis
fartemfixcittnt. ctim igitur tantafiterit diametrimagnitudo , rot£ circinatio erit pedum duodenum, & dimi-
dium. quodftquatercenties uoluatur,dabuntttr mihi qninque mille pedes,unde quia quinque pedes pajfum unu
conslttuunt, mille paffus erunt confecli, at millepaffus miliare unum conslituunt , ergo quatercenties uolutet
rotd milliare unum oflendet. ut uero h&c dignofcamus alteram rhed&, uel nauigio rotamfublimioremponit , in
cultro pofitam, qu£ dentes babet quadringentos , ita tamen ut in prioris rot& latere affigatur denticulus, qui
fingulos Jecund& rot& denticulos infiagulis uerfationibus compellat. Ita enim fiet ut perfpatium id , quofe-
cunda rotafemel reuoluetur , prima quadringenties uerfetur , atque milliare ttnum conficiat,ttt uero id innote-
fcat , tertiamrotamfitcitinplanopofitam, qu& in rotundatione tot foramina, quot deutes babcat: infingulis
autemforaminibusfingulos calcttlos immijfos, calculi cum peruenerint adforamen, quod ertt in eius rot& lo~
culamento, cadet in &neum uas , &fonitttm dabit, ut uero hocpr&flet , opus e\lfecimd& rot£ denticulttm ap-
ponere, quifingulis uerfationibus fingttlos iacentis , &plan& rot£ denticulosprotrudat , ita fiet , tttperatlis
milliarijs fingulis calculi inforaminapofiti in &neum ttas incidentes etiam fonttttmilliariorum confetlionem,
& numerum oflendant. l^on dijfimilis ratio in nauigio erit , modo ea obferuentttr , qu& a Vitruuio diclafunt,
qu& fkcile intelliguntur.

30 i

40

-T)e catapultarum^ fcorpionibusrationibus. Cap. XV '.•

Vnc uero quse ad prafidia periculi, & necefsitatem falutis funt inuent:?,ideft fcorpionum,

catapultarum, &baliftarum rationes, quibus fymmetrijscomparari pofsint,exponam.

Etprimumde catapultis,&fcorpionibus. Omni igiturproportioneeorum ratiocinats

expropofitafagittslongitudine, quamid organum mittere debet.ciufq; nonz partis

fitforaminumincapitulis magnitudo, perquae tendunturnerui torti, qui brachia continere cata-

pultarumdebent. Eorumautem foraminum capituli iicdeformaturaltitudo, & latitudo. Tabula»,

qtia: funtinfummo, & inimocapituli , paralleliq.-uocantur, fiantcrafsitudine unius foraminis, lati-

<o tudine unius,& eius dodrantisinextremis, foraminis unius>& femis» Paraftata: dcftra,ac finiftra pre-

GG J tcr

m L I B E I^

tercardinesaltx foraminum quatuor, crailse foraminum quinum. Cardines foraminis. S 9. A fo-
ramincadmcdianampjraftatamitemforaminis -S 9. Latitudopaiaftados media: unius foraminis,
&cius I K. craisitudo foraminisunius. Intcruallum ubi fagitta collocatur in media paraftade fo-
raminispartis quarta:. Anguli quatuor, quilunt circainlateribus, &frontibus laminis fcrreis, aut.
{tylisa:rcis,&clauisconfigaiTtur. Canaliculi qui Grgce ^Wrdicitur) longitudo foraminum 19.
Rcgularum,quas nonnulli bucculasappellant,qua»dextra ac finiftra canalcm figuntur foraminum
XlX. altitudo.foraminis unius,& crafsitudo:&affiguntur regula:dua:, in quas inditur fuculajha-
bcntcs longitudinem foraminuin trium. Iatitudinem dimidium foraminis : crafsitudo buccula: , qux
affigitur, uocitatur camillum ,feu queniadmodum nonnulli loculamentum fecuriclatis cardinibus
fixa foraminis. i. Altitudo foraminis. S. Suculae Iongitudo :'•': foraminum. ;■ : crafsitudofu- la

cule foraminum 9. Epitoxidoslongitudo foraminum S: . crafsitudo : . Item chclo (fiue

manucladicitur) longitudo foraminum III, &crafsitudo S: . canahsfundi longitudo forami-

num XVI. crafsitudo foraminis :.'•':. latitudo S: . CoIumella,&ba(isinfolofo^aminum VIII.

latitudoinplinthide, in quaftatuiturcolumella foraminis S: . Crafsitudo F Z. columella» lon-

gitudo adcardinem, foraminum XII. :'•': latitudo foraminis S: . Crafsitudo u 9. Eius ca-

prcoli tresquorum longitudo foraminum IX. latitudodimidiumforaminis •• : crafsitudo. z.
cavdinis longitudinisforaminis .,'•': columcltecapitislongitudo I. S. K. Antefixa latitudo fora-
minisa S. •".'•': crafsitudojidcft pofterior minorcolumna, quseGrscedicitur aijiGttvK foraminum
octo, latitudo foraminis S. 1. craisitudinis F z. fubie&io foraminum ,duodecim latitudinis, &
crafsitudinis eiufdcm, ctiius minor columna illa. fupra minorcm columnam chelonium,fiue puluinus sa

diciturforaminum 1 1 . S. .'-': altitudinis ii.S..'-': latitudinis S.I.: . Tracheli fucularum fora-

minum n. S. :,'•.': crafsitudo foraminis S. 11. :,'•': latitudo i.S. Tranfuerfarijs cumcardinibuslon-
gitudo foraminum X. ..'•': latitudo 1 S. :'•': decem,&crafsitudo. brachijlongitudo i.S. foraminu
VII. crafsitudo ab radicc foraminis Fz. infummofuraminis uz curuatura: foraminumofto. Hec
ijsproportionibus,autadiec"tionibus,aut detraftionibus comparantur. Nam fi capitula altiora,
quam erit Iatitudo facta fucrint, ( qua: anotona dicuntur ) de brachijs demetur, ut quo mollior eft to-
nus propter altitudinem capituli, brachij bieuitas faciat plagam uehementiorem . Si minus altum ca-
pi tulum fuerit ( quod catatonum dicitur ) propter uchementiam , brachia paulo longiora conftituen-
tur , uti facile ducantur. Nanque quemadmodum uec"tis,cum eft longitudine pedum quatuor, quod
onusa quinquehominibusextollitur, is fi eft pedum ofto,a duobus cleuatur,quo breuiora du- JO
rius ducuntur.

Et fi difficillimumfit integram Vitruuij mentem ex eius uerbis percipcre, temporum enim iniuria , & ho-
minum incuria fhtlum esl , ut tertia hxc jlrchitetlurx pars , qux ad machinationes pertinet , pene tota inte-
rierit, erit tamen quod ingeniofi aliquid machinentnr. & quanquam penitus organa illa, qux Vitruuius com-
paginat , nonfkciant , poffint tamen aliquid inuenire quod ratione conjlct . Jl fine enim , & ah effetlu omnis
conttrutlio ordinatur. Scimus ergo bahfi.ts, catapultas, Scorpiones, &■ huiufmodi alia organa effe ad iacu-
landitmfhtla,fett tela, &fagittas,feu lapides uelis , ut itlits uehcmentes , & longinquos efficiamtts , fcimus
etiam adiacienda pondera ingentia,maximas uires,& impulfiones requiri, quxab artefint confiitutx,nam in
magnis oneribus mouendis , natura ipfa rerum ( ut dixi ) nobis aduerfitur , arlis ergo opus eft organa huiuf-
modifhbricare, qux tenta, & remiffa pondera longius emittant & iCius magnos fhciant . hxc uerofieri non 40
poffunt abfq; clauiculis, uetlibus , neruis & alijs huiufmodi, quibus ucl innitantur , uel a quibus expellantur ,
hinc rationes, & proportioncs quxruntur , ut onmia refpondeant,pondtts, magnitudo , uis qux mouet , ideo ab
ipfa ponderis natura , eir magnitudine proportio fumitur omnium partium inflrumcnti . Ideo in hac quoque
farte modulus fumendus efl, unde, &fymmetria, cjr ordo requiritur , & dijpofitio,decor, & dtUributio , ejr
alia , qux in primo libro a Vitr. pofitafunt . ab ipfa ergo fagittx longitudine , & ab ipfo lapidis onere harum
machmarum menfurxfumendxfunt. Quemadmodum nos etiam a pilxpondcre organa noftra conficimus,qu&
pyrobaliflx r> bombardx uocantur.necefie enim efl rationis comparationem quandam ejfe inter rem motam»
&uim mouentcm. Vnde longiusferri nequeant contorquendo, tum ea, qux nimisfunt parua , tum , qux ma-
gnitudinis modum excedunt, ucrum ut cmmus proijciantur commenfili quadam proportione refpondere opor-
teteauiribuseiaculantis,ncceffeeflenimutid,quodtorqueturpantcr,&pcUnur,( utaitArifl. mmecha- yo
nicis quxflione quarta & trigefima ) imprimentis nifui aliquantulimi rcfiflat , cxterum quodprx molis uafii-
tate nequaquam ccdit, uelpropter imbecillitatcm nil admodum relu£latur,ullius in caufa effe nopotefl , neque
iatlus , nequepropulfits . Quod igitur inflanti, urgentiq; plurimum robore uirium antccellit , mmime patitur
umci, quod autem efl multo debilius, nihil quodammodo andct abfiflcre . Huius atttem rei alia canfa affertur
ab jLriflot. eodem in loco . jln ideo ( inquit ) hoc efl , quod qiticquid mouetur tantifperfolitum eftferri , do-
nec aercm diiterberat, hiantcmj; difcludit,fid neittiqua fieri queat , ut idttel minimum profcindat , quod mhil
penitus dimouetur. Ergofiambo hxc ita fehabcnt ,quippe quod nimiamhabet magnitudinem , & id , cui
paruitate peccatur , in eorttmfere numerofnnt, qux mhil emouentur, fiquidem alterumfefe duntaxat mouet,
alterum uero nullius motionis efl capax . Oportet igitur utfit ratio inter motam rem & mouentem uim, qttos
niam uerofagittain , aut lapidctn alicui rei inniti , & accommodari oportet , idco in ijs organtsaut canales , £©

aut

D E c r M V S. 3ff

gitt loculamentafittnt, qnoniam uerofunis, aut neruus, aut aliquid huiufmodi quodfagittam, & Upidempro^
pellit, ratione temperandum eji, & tutb alligandum alicuiparti , qu£ etiam ipfa compmgenda , & compagi—
nanda cfl cum alia , eaq; effe debetfirrna , & cum alijs membris compacla ad unurn effetlum , ut illi diffini-
tio machin&aptetur, ideo partium omnium necejjitas oritur, foraminum, canalium,tonorum, anconum, tabu-
larim,paraflatariim,plintbidum,manHclaru,fucularum,columclarum,cardinitm,bafin,&fubietlionum,qu£
nd machinam fkbricandam pertinent,quarum omnium menfurx defiderantur, nomini ifigmficationes fujpicari
pojfunt, diagrammata plane deficinnt.Ab arcubns autem,qui manu tenduntur ratio hxc organorum originem
habuit, cum enim & longius mitter , & uehementius fcrire vellent maiora ipfafccenmt , cj- in eis tonos addi-
dere , hoc efl ad extremorum flexionem ex cornuum duritie animum intenderunt , itnde fktlum esl ut cum
difficultate capita incuruarent, maiorem uim requircrent,qudm eam,qit£ manibus comparatur, ideo Imcge-
neramachinati funt , & initio fimpliciori modo eacompaginati funt, moxcum uebementiits ,certius,& lon-
gius ia.cula.ri ueUeqt,obferuationibns effecere,nt certas menfuras compararent,et ad arteproputs accederent,
unde pr£cepta conflitutafunt, dtffinitiones, & diuifiones rerum adbibit£. Sic Ctefibius , Jic Hero,fic alij uo -
lumina de ijs conjcripfere , qu.t utinam integra ad nos perueniffent . Sic diffiniuere , iaculatorix artis finem
effe procul, & curn uehementiplaga ad propofitum fcopum tela mittere . Telorum aatem &■ miffilium nomi-
ne id cenferi, quodcunq; ab organis, uel alia ui emittitur , fic ex ditlis organis qutedam djdvrova., qu&dam ""*-
hivrova. dixerunt, priora illa afigurafimilitudine Scorpiones dixere. qu£ tela tantttm mittunt . posleriora b<cc
to$o£o\a. quod lapides mittant, appellauere, licet alids quoquefagittas iaculari pojfent . Scorpiones item di-
cebant, ut ait Ve^etius , quas nu/ic manubaliflas uocant, ( noflri baleslras appellant ) ideofic uocati , quod

io paruis,fubtilibusq;Jpiculismorteminferant. Scorpionum autem & balijlarum fymmeins, , ex propofitafa-
gitt&longitudine,quamid organum mittere debet ,fumend£ funt. Foramen uero quodGr£ci^^a. uocant.
modulus efl. Sumitur autemforamen ex nona parte longitudinis fagitt£ , ideo Vitr. ait \ Eiusq; non# partis
fitforaminumin capitulis magnitudo ,per qu& tenduntur nerui torti,qui brachia continere catapultarum
debent f neruos Cr£ci t<W uocant, magnitudo autemforaminis inteWgnur diametros foraminis , ita u% nona
pars longitudinis fagitt£,fit dimeiiensforaminis. Brachia ucro Gr£ci dyrtoms appellant . Hero fic ail i*a-
aoou J>e t* /ueV a-mjiyovra. tkV alyKvvtti votpa,7ovov tvtoi £i ivurovov,htot <Te i^.novio^' c&terum defignis menfuraru,
qm hic ponuntur, nihil aliud habeo dicere, cum Gr£ca defint,nifi quod a lucundopofitum eji. ut S.femijfem

fignificet : . quartampartem non pr£nominati integri,fedjemifiis . " Otlauampartem,non prmominati

integri,fedfemifiis. u duellam , qu£ ejl pars tertia prmominatiintegri. 9. ficilium,qu£ eflpars quarta,

56 pr£nominatiintcgri. Z. dragma,qu£ eflpars otlauaprmominatiintegri . F.dnodecimampr£nominatiin-.
tegri r. Sextamdecimam prmominati integri . Signa uero illa puntlim in orbem , uel in quadratumfktla*
nutiius effe cert£fignificationis . Sed claufularum diflintlionis tantum gratia jktla : nifiquis forfan ea mi-
mtiasfui cuiufq; integri fignificari contenderit. Idem lucundus catapultx quandam defcriptionem ajfert , ex
jlthmeo antiquo delineatam , qu£ &fi non ea fit qu£ a Vitruuio ajfertur, tamen poterit aliqua in parte
prodejfe . T^am organi huius slrutJnra plinthio quodam continetitr, quod habet dextras , ac finiSlras fum-
mas& imas partes,illasarrecJarijs,bas tranfuerfarijs tabulis compatJas,illasparaslatasbasifei7f>na,di-
£lasparas~latisqu£parallelafimt,ancones , & bracbia catapitlt£ incumbunt , quibus compingitur calx id-
eflrftpvo., excauantitr autem per longum in fcmiorbem medi£ paraslat£ ,ubi fecuriclati cardines imponitn-
tttr , qui regulis paraflatis xquales appmguntur . In regulis autem canales funt in quibus fagitt£ cotlocan-

40 titr , in calce autemparaslatarum efl epitoxis , ideft caitus in quofagitt£ caput includitur . Canalictdi uero
fyringes dicuntur . jlntefixa unica ditlionc legendum esi , efl enim columelU antepofita , cjr plinthio , ca-
tapult£ adfixa . Antefix£ ex aduerfo efl columna , qu£ antiflafis dicitur . I\eliqua diuinandafunt , nifi ali-
quidex Gr£cis fontibus haurias.

T)e bahfiarum ratiombus . Cap. XVI.

pggN; Atapvlt arvm rationesex quibusmembrisj&portionibuscomponantur, dixi. Bali-
flarum autem rationes uariae funt , & differentes unius effectus caufa comparatae . Alia:
enim ue<5tibus,& fuculis,nonnullaj polyfpaftis , alise ergatis , quidam etiam tympanorum
torquentur rationibus . Sed tamen nulla balifta perficitur , nili ad propofitam magnitu-
dinem ponderis (axi , quod id organum mittere debet. Igitur de ratione earum non eft omnibus expe-
ditum ,nifiqui Arithmeticis rationibusnumeros, & multiplicationes habentnotas. Nanquefiunc
incapitibusforaminaperquorumfpatia contenduntur,capillomaxime muliebri ,uelneruofunes,
quimagnitudineponderislapidis,quem debet ea balifta mittere , ex ratione grauitatis proportione
fumuntur, quemadmodum catapultis de longi tudine fagittarum . I taque , ut etiam qui Geometrix,
Arithmeticseq; rationes non nouerint, habeant expeditum, ne in periculo bellico cogitationibus de-
tineantur, quse ipfe facicndo ccrta cognoui, qusq; ex parte accepi a prarceptoribus finita , exponam;
& quibus rebus, Gracorum penfiones ad modulos habeant rationem , ad eam , ut etiam noftris pon-
60 deribus refpondeant, tradam explicata . Nam qua; balifta duapondo faxum mittere debet , foramea

erit

lO

IQ

*j6 k § i\ k. §d

eritinciuscapltulodlgitorum. <t. fipondoquatuor, digitorum 6. fi ofto , digitorum 7. ••.'•': d£»
tempondo digitorum 8. :'•': uiginti pondo digitorum. 10. :,'•': quadraginta pondo digitorum
Xn. S. K. iexaginta pondo, digitorum xni; & digitio&auaparte, ocluagintapondo,digito-
fum xv,.;'; ccntum uigintipondopedis I. S. & fefquidigitt '■'■[ centum , & fexaginta pondo ,
pedum ij. :: ccntum & octuaginta pondopcdum 11. & digitorum v. ducentapondo pedum
11. &dipitorum vi. ducentadecempondo pedum 11. & digitorum vn. \l* Cci. pon-
do xi. S.

Qjtoniam balistis ingcntia faxoritm pondera torquebantur,ideo maioriapparatu, quam in catapultis opus

trat. Cxterum & in ipfis baiiftis difcrimina funt , licet ad unum effeilum omnes comparentitr. Difcrimina tlla

txpondcrum mittendorum diiterfitatefumttntur , hinc e(i qttod aiix ueclibus , &fuculis , qux fcilicet minora

faxa mittunt,nonnitllx trocblcis muitoritm orbicniorum, alrx ergatis, qttxdam etiam tympanis torqueantur.

Balisla igitur omnis adpropofitam magnitudmem pondcrisfaxi > quod id organitm mittere debet, perficienda

esi. Verum ea ratio non efi omnibus cxpedtta , nifi enmi Geometria , & jlrithmetica adfueiit , uanus erit

labor, quoniam pericuium efi ne in eum errorcm incidamus , quem ilii incidere , qtti cirm cubitm duplicare in-

Bituifjent, otluplumfecere. ita enimfi ex hocprincipio,quod experientia,& obferuationc mualuit, utfi dita-

pondofaxum quinum digititm foramen quxrat, quis ratiocinetur qitatuorpondo faxum denum digitumfora-

menhaberc debere, fitlietrtr dcmum ttt plufquam centum pediimfunis,feuforaminisdiametrumfaciat,fifa-

xum dnccntorum & qninquaginta pondo iteb.t torquere. Citm necefiefit (ut ait Eratofihencs adTtolomxitm

regem in eptftola; fuperiori libro crtata ) omnia proportione augeri , craffitudines , magnitudines ,foramina ,

modwlos ; & neritos ingrcdierttes , qitxfine medrantm comparabiiium muentione fieri non poffunt . jLtqne

hxc nos iuuabunt, fi Geomctricis rationihus uti uciimus. Simiatur enim diameter fitnis , feit foraminis baliftx

quxdiiapondofaxutnmitteredcbct,&fitiinea a b. & Jhnatur imea c d. duplaipfi a b. & iuxta

aiiqitem modum exfupradichs in nono libro mtdrarnm inueniendarum, capianturinedix comparabiies,& ha

bebitur diameter funts baliftxi qtrx qitatuor pondofaxum mittere debet. Verimfinumens ea ratio quxrenda

eft, ut Grxci monenf, ita erit fhciendum ut ettam animaduertit loannes Buteo quific ait. Cum iapis duapon—

doforamen habeat digitorttm qutnque; quxnturad lapidem quatuor pondo quot digitorum debeat effefora-

men? adcubumredige s. hoc eilducas infe; pos~icainproditc7itm;fit cubus 125. cumitaque uideasad

duapondo diametrum foraminis dari , qitx fua cubkatione producat 32$. ratione fequittir , ut ad quatuor

pondo, quod eft dupium 2 . tanta diametros adinbeatitr,qux fua etiam ciibicatrone compleat numerum 2 5 o.

qui dupiits efi cubi 115. Sedquia 250 non cficitbus ipfius,qitod quxritur ad diametron, latus pcrfcilc ?<>

iari non potesl in numeris , cum nonfit in rcrum natitra . Supereft igrttff ut huic propinqnum numerum ra~

tiocinandodifquira4,qucmmuenieseffemaioremqitam 6. quodeHlatitscitbi 116. nuiorem etiam quam

fex & parte quarta, minorcm aittem, quamfcx, & tertia. Ex his particuiis tertia fciiicet, & quartafum-

pto dimidio, quod eftfeptem qtiartxdccimx,iunc7oq;adfexnumerum habebis fenarium, cumfeptem itigefimis

quartis , adeo ucritati propinquum, itt inde nullits ; de qito fit curandttm , error oriri poffit . nam cubus lateris

fex&feptemuigefimxqitartx;esl 149. & ex particulis 1^824. 775. dicimus itaqueinbaiifta;qux

quatuorpondo mittere debet,foramen in cius capitulofieri debere digitorumfex ; & digiti feptem itigefimif-

quartis. Inquiramus autem iapidis decempondo foramen : cum igitur hoc pondits ad ditapondofit quincupiu

ita & cubum foraminis ipftus , ad cubum foraminis alteruts , quincitplitm cffe oportet . nequeenimaitter in-

Siitutaproportioconflat.proptereaiampofitumcubitm 125. multiplicoper 5. &coil;go. 62 f. poffum 40

etiamadbocratiocinandoreguiamadbiberedicendofipondo 2. fiat 10. quid 125; jfgemultiplicando

115, in 10. &prodrtUum. 1150. partrrepcr 2. idemq;quod prius inuenies;fcilicet. 625. Hutiis

cubitum iatus , ad iterum accedens proxime eft 8. & undecim uigefimx , unde prouenit cttbus 6"2<f. &

211. oBomiienas. Inuentum igitur ad lapidcm pondo decern aptandum effe foramen digitorum otlo, cum

undecim uigefimis . QuxquidemparticuUdigitifcmiffcmexceditunauigefima . & fic adomnc datirm pon-

dus rationibtts citbicis foramina inucftigari poffunt. Sed inhh, quxab authort pdnitntur , dcmptisprimo, &

uitimononnififccundum proximitatem inuentio procedk qitod &inteiligentixdifficultatcm,&ratiocina-

tioni molefliam affert. In muitis tamen nitmeri foramrnum pe-rfecle comeniunt > ut potefi detur lapispondo

fexdecimforameneritdigitoritmdccem. Quoniamcubirsiateris 10. quieft 1000. ad cubumlateris {•

•quiesl 125. rationemhabet,quampondofexdectm,adduapondo;ideftoc7upiam. Itemadpondo 54. fo- fo

rameneritdigitorumqumdecimadpondo, 128. digitorum 20. hoceft pedisunius,cumquadrante. jld

■pondo 250. quodeftmaximitmm Vitruuio ,pedis unius cnm nouevHdigitis . Docetprxtereaidemaitthor,

quod datis quibufiibet foraminum numeris, omne etiam pondits ipforum in numeris dabitur abfoiute. quorum

aliqitot cxempla fubifcit.Efto foramen in baiisia digitorumfex, cuiits iapidem oporteat inucnire. jLccipe dttos

cubos latcrum 5. & 6. quifunt. 125. <&• 216. &itaratiocinare.Si 125. fit 216. quiddttapon-

<lo?&produclumpartiensin 125. prouenietq; 357. dicemits igitur foramini digitorum fex deberi la-

fidemtriapondo cnm particula 125. quxquidem paitlomaior eft quincunce . <jr hoc modo datisforamini-

bits lapidumgraititatemfemperhabebisiutinfemipedaliforamine iapiserit otlopondo cum 24. Ccatcfi-

tnis uigefimis quintis. Infemipedaii,&uninsdigitipondo 11. cum 83. centum uigefimis quintis inpeda-

iiypondo 65. cum 67. ■cvntumuigefimisqitintis,infalnwpedduent!tmuigintiotto,in fefquipedalipon- g0

do

D £ C I M V S. $57

do dttccntum trginti unum , cum uiginti tribus centttm uigeftmis qttintis . In bipedali , pondo 514. cum tri-
gintafex, centtm itgcfimu • quintis.

l\ejiituunti<r autem Vitruuiani numeri hoc modo . Qiix balifta duapondo faxum mittcredebet,
forarnencritineiuscapirulodigitorum quinque. Si pondo quatuor , digiforum fcx , cum digiti fe-
ptem uigefimisquartis. Decem pondo. digitprum o<5to, cum undecim uigefimis. Viginti pondo, di-
gitorum decem, cum quadraginta nouem fexagefimis quartis. Quadraginta pondo , digitorum tre-
decim, cumnouem decimisfextis. Sexaginta pondo,digitorum quindecim , cum fexdecim tricefi-
mis. Octoginta pondo, digitorum feptendecim,cum unadecima. centum uiginti pondo,digitorum

j0 undeuiginti , cum tribus quintis. Centum fexagintapondodigitorum 2.1. cum undecimuigelimis.
Centumoiftogintapondo, pedis unius,&digitorum fex, cum tribusoctauis.ducenta pondo, pedis
unius , & digitorum feptem, cum quinque oftauis. Ducentum quinquagita pondo,fefquipedis & di-
giti. Cumergoforaminismagnitudo fuerit inftituta,defcribaturfcutula, quajGrxccsfoVfHTOfap-
pellatur, cuiuslongitudoforaminum 11 Fz. latitudoduo&fexta: partis. Diuidatur dimidium li-
nex defcripta?, & cum diuifum erit, contrahantur extrema; partes eius formar, 111 obliquam dcforma-
tionemhabeatlongitt-idinisfextaparte, latitudinisubieft uerfura, quarta partc . In qua parte autem.
eft curuatura.in quibuspiocurrunt cacumina angulorum, & foramina conuertuntur& contra&u-
ralatitudinisred>:aiuintrorlus fcxtaparte . foratnenautem oblongius fic tanto , quantam epizigis
habet crafsitudinem.

Sctttida Crxce -^urpmof dicitur qttod circumforatafit, ponitur infumrno atqtte imo capitulo, item dextra
acfi»iflra,eitts mimus cslforamen babere, in quo nerui tendnntur,fit autem ex ualido ltgno,&' quoniampro-
pterforamina imbecilliorfit, ideo lamtnis ferreis, e>~ regtdis obfirmatur, nerui aut brachia baliflarum con-
tinent , cttneoliis aittem,qui nerttos uertit, acfindit epizjgis uocatur, tendttntur enim nerui cuneis quibufda
inmedios fttnes inieclis,nam ttolimntur cuneoli & funes nertunt , ac torquent , ut intentioresftnt.

Cumdeformatum tueiit circumdiuidaturextremam ut habeatcuruaturam molliter circumactam
:'•': crafsitudociusforaminis. S. r. Conftituanturmodioliforaminum 1 1:-. latitudo 1. S. 9. '■'■/■
Crafsitudo, prarterquam quodin foramine inditur, foraminis S. 1. Ad extremumautemlatitudofo-
raminis 1 r- paraftatorumlongitudoforaminum v S r. curuatura, foraminis pars dimidia;crafsi-
tudo, foraminis u unius tertix, &partis 60. Adijcitur autem ad mediam latitudinem , quantum
eft prope foramen factum in defcriptione, Iatitudine,& crafsitudine foraminis. v. altitudo parte

i° quarta. ReguLx, quas, eft in menfa longitudo, foraminum octo. latitudo, & crafsitudo,dimidium fo-
raminis. Cardines 1 1 2 ••,'•': crafsitudo,foraminis 199. ,'•'. curuatura regula: r-^.k. exterio-
ris regulae Iatitudo, & crafsitudo tantundem,!ongitudo,quam dederit ipfa menfura dcformationis, &
paraftatx!atitudo& fuam curuaturam k. fupenores autem regula; xqualcs erunt inferioribus k.
menfa; tranfuerfatijforaminis uu k. Climaciclos fcapi longitudo foraminum 13 !■; crafsitudo
111 k. Interuallummedium.latitudo foraminisexpai te quarta ■•.'•": crafsitudo parsoctaua k. Cli-
maciclosluperioris pars,quaeeftproxima, quarconitincta eft menfa: tota longitudine diuiditur in
partesquinque. Ex hisdenturduaepartesei membro, quodGrarci X*K°V uocanr. Latitudo r. craf-
fitudo 9. ••'•': longitudo foraminum ni,&femis k. Extantia cheles foraminis S.pterygomatos
foraminis S, &ficilicus.QNuod autem eftadaxona, quodappellaturfronstranfierfarius foraminum

4° trium :'•': interiorum reguiarumforaminis. r> crafsitudo £k. cheloni replum, quodeftoperimen-
tum,fecuriui includitur. k. fcaposclimacicloslatitudo z.5. crafsitudoforaminum x 11 k. Craf-
fitudoquadrati, quod eftadclimacicla toraminis, F 5. inextremis k. rotundiautemaxisdiametros
acqualitereritchcles. Ad clauiculas autem S. minus parte fexta decuma k. Anteridium longi-
tudoforaminum F. 111.9. latitudoinimo foraminis r.'.\': infummo crafsitudo zk. Bafis,qua:
appellatur efchara longitudo foraminum '■]'• antcbalis foraminum 11 11 \\ '■ vtriufque crafsitu-
do, &latitudo foraminis. '■'■'•. Compingitur autemdimidia altitudinis k. columna,latitudo,&
crafsitudo 15. altitudoautem nonhabet toraminis proportionem, federit, quod opus erit ad ufum
brachij ;'; longitudo foraminum vl '■'■] crafsitudoinradice foraminis inextremis F. Deba-
liftis, & catapultis, fymmetrias,quas maxime expeditas putaui, expofui. Quemadmodum autem con-

5o tentionibus ea» temperentur eneruo^capilloq.-tortisrudentibus, quantum comprehendere fcriptis
potuero,non pranermittam.

Tlacuit mihi uno capite completli, qux de rationibus baliflarum dicuntur , licet dttobus ea cnniineri in
alijs exemplanbm uiderim . uidetur enim continens tratlatio , e-r eadem inflitutio. C£terum non efl , quod
aliud adderepoffim admedelaminueteratorumulcerum,nifi qu&dam ttonminus ulcerofa ex Grtzcis authe-
ribus, ut qui mefunt dtltgentiores cbirurgi , uulnerafoueant, alligent,& curent fifieripottft.

Dc

IO

iO

558 L l S E *

\Dc catapultarum , balijiarumj^ contentionibus & tem-
peraturis. Cap. XVII.

Vmvntv& tigna amplifsimadongitudine, fupra figuntur chelonia: , in quibusincludun-
turfuculf. Permcdiaautemfpatiatignorum inlecantur,& exciduntur formse.inqui-
bus cxcilionibus includuntur capitula catapultarum , cuneisq; diftinentur, ne in conten-
tionibusmoucantur. Tum uero modioli arrei ineacapitulaincluduntur, & in eoscu-
neoli fcrrei, quos ZfoT/jfa! Grajci uocant.collocantur. Deindc anfa: rudentuminduntur per fora-
mina capitulorum, &inalteram partem traijciuntur. dcindein fuculas conijciuntur, inuoluunturq;
ucctibus , uti per eas cxtcnti rudentes, cum manibus funt tacti , xqualcm in utroque fonitus habeanc
refponfum . Tunc autem cuncis ad roramina concluduntur , ut non pofsint fe remittere . ita traie&i
inalteram partcm, eadem rationeue&ibusper fuculasextenduntur, donccxqualiter fonent. Ica cu-
ncorum conclufionibus,ad fonitum muficis auditionibus catapulca: tcmpcrantur.

De oppugnatorijs , defenforijs^ rebus: &primum de arietis
tnuentione eiusq/machina. Cap. XVIII

V±£&:-7j E his rcbus qua: potui, dixi . Rcftat mihi de oppugnatorijs rebus , quemadmodum ma-

chinationibus, & duces ui&ores & ciuitates detenfe efle pofsint . Primum ad oppugna-

tionesariesficinuentusmemoratur. CarthagincnfesadGadesoppugnandas caflra po-

fuerunt : Cum autem caftellum ante cepiffent, id demoliri funt conati: poftea quam non

habueruntad demolitionemferramenta.fumpferunt tignum, idq;manibusfuftinentes, capitcq; eius

fummum murum contineuter pulfantes, fummos ordinum lapides deijciebant, & ita gradatim ex or-

dine totamcommunitionemdifsipauerunt. Pofteaquidamfaber Tyrius nomine Pcphafmenos hac

ratione,& inuentione induftus malo ftatuto, ex eo alterum tranfuerfum uti trutinam iufpendit , & in

reducendo,& impellcndo uchementibusplagisdeiecit Gaditanorum murum. Cetras autcm Chal-

cedonius demateria primumbafim fubiedis rotis fecit, fupraq; compegitarrectarijs.&iugisuaras, '

& in his fufpendit arietem, corijsq; bubulis texit, uti tutiores ellent, qui in ea machinationc ad pul-

fandummurum eflent collocati. Id autcm quod tardos conatus habuerat,tefrudinem arietariam

appellare ccepit . His tum primis gradibus poiitis ad id genus machinationis, poftca cum Philippus

Amynta> filius Bizantium oppugnaret, Polyidus Theflalus pluribus genenbus,& facilioribus explica-

uit, a quo receperunt doctrinam Diades, & Chereas, qui cum Alexandro militauerunt . Itaque Dia-

desfcriptisfuisoftendit feinueniffeturres ambulatorias, quas etiam diffolutas in exercitu circum-

ferre folebat . Prarterea terebram , & afcendcntem machinam , qua ad murum plano pcde tranfitus

effe poffct: & etiam coruum demolitorem , qucm nonnulli gruem appellant . Non minus utebatur

ariete fubrotato , cuius rationes fcriptas rcliquit . Turremautem minimam ait oportercficrinemi-

nusaltam cubitorum 60. latam 17. Contra&uram autem fummam im£ partisquintam. Arre- *

ciaria in turris imo dodrantalia, in fummo femipcdalia . Fieri autcm ait oportere eam turrem tabu-

latorum decem fingulispartibusineafencfiratis . Maioremueroturremaltamcubitorum nola-

tam cubitorum 23. Contrafturamitcm fummam quinta partc:arrec"taria pedaliainimo ,infum-

mo femipcdalia . Hanc magnitudinem turris faciebat tabulatorum 20. cum habercnt fmgulata-

bulatacircuitionem cubitorum ternum: tcgcbatautem corijscrudis, utabomni plagaeflenttuta%

Teftudinisarietariaecomparatioeadem rationcperficiebatur. Habuerat autcm intcruallum cubi-

torum 30. altitudinemprarterfaftigium. 16. Faftigijautcmaltitudo ab ftratoadfummumcubita

7. Exibatautcminaltum, &fupramedij tecti faftigiumturriculalatanonminus cubita 11. &fu-

pra extollebatur altitudine quatuor tabulatorum : in qua tabulato fummo ftatuebantur Scorpiones,

&catapulta:,ininferioribuscongercbaturmagnaaqux multitudo, adextinguendumfi qua uis ignis >

mittcrctur. Conftituebatur autem in ea arietaria machina, qux G rxce yitlim dicitur , in qua collo-

cabatur torusperfectusintomo,inquo infuper conftitutus aries rudentium ductionibus, &redu-

ctionibus cfficiebat magnos operis effcctus: tcgcbatur autem is corijs crudis quemadmodum turris.

De tcrebra has cxplicuit fcriptis rationcs. Ipfam machinam uti tcftudinem in medio habentcm collo-

catum in orthoftratis canalem faciebat, quemadmodum in catapultis, aut baliftis fieri folet, longitu-

dinccubitorum 50. altitudinecubiti ,inquo conftituebaturtranfuerfafucula. incapiteautem dex-

traacfiniftratrochlea:dua:,perquasmoucbauirquodineratin cocanalicapite ferrato tignum. fub

eo autem ipfo canali tuti crebriter celeriorcs, & uchementiores efficiebant eius motus . Supra autem

idtignum, quodinibi erat, arcusagebanturad tegendum canalem, uti fuftinerent coriumcrudum,

quoeamachinaeratinuoluta.Decoracenihil putauit fcribendum , quod animaducrteret cam ma- 6o

chinam

lo

D E C I M V $, H9

chinam nullam habcre uirtutem. De accefl~u,qui eV//3ct&« Gra»ce cjicitur,& de marihis machinationi-
bus , qua? per nauim adicus lubcre poflent , fcribere tantum pollicitum efle, uehementer animaduer-
ti, ncque rationes earum eum explicuifle . Q^iae func ab Diade de mach inis (cripta, quibus iint com-
parationibusexpofui.Nunc quemadmodumapi-axeptonbusaccepi,&utilia mihi uidcantur, expona.

Zf.r jlthenao autem kxc habenlur , qu£ apponuntur .
jtoidp xup s^>acrMOjJ eupeSuxbu -rry aiflcfoj/ cnro KXtpyHcYbpiajp cjp th Trfe* yoto\ip« imXtop*
Kia « YWgjiSiop ycsp 71 Tj^KaTftXaxt&a^oxupojp ou/rwp, KOU KCtr^TiagQuuTwp ftc ScVbccio?
T» 7B v{<,peotjpi'cTKOVC Tipou ouoEp eyopTac ^3 xupop ftC T«p KarS?>ap6<Tip, OCKop Xa€dpTac
o\« yttpujp djpcre-nfp ftc 70 to^>c,*ou paoTwc /S' tjtjXux Torrop Ktt0£Xeip+ oSft/ <n/xiio\»p t> yipd
xupopTUg/ocTicpou/TrHyoc, t/jdpouau^m&ao^evOC^THTroXiopKjajUjS 6TroiowpTo ,w=»
Ta tbujTK Wc Tiiu Twp yaoNioytTwp TroXip,iccr«p mmt; kou «?>c\op aVouiTou TrAauou hpm
Tusttq TrapaTfAHtrittJC tduc Twp ^uywu 2>aXar£ip , iTUTrle jo thvcc eXKWp <6 ^iTJCco-acfou
70 TrAotUOu * cccropuc; uE TWp evabp o^aKftxupwp o\a 70 fevop tou xu;ya pHJxaTOC cauie&oua
pcj/ ou>Ta TriTrTeip TttM wc ♦ jTHpou o\ xuTou/7>p 6 Kjxpyyobpioc \-WoTPpyop TreiHcrec °v?»
oNotj/,iTrtdH>u TrAaUOpTpKxiOp^K^ouK^^TjcroacrwpftXKJip, aJ?)c\\axro 7rAH^ix;«b^uJji
0 Trg^w^DwxupopieTroiHcn d\ viWoT^Ppycp cnteTracrua iFHpca- irf uJroc 6upwp,Q o\a THp gpa»
ovTHTa vXwptu/ Tr^oHycpeucn.xuTa Tai/Ta cVt erroiHOTjtp Tipec /£> KuXi'po\ju>p Tr^w^Du»

XupOp TPp KXiOp * KfiU OUTWC 6ypU)pTO * CTridbcnp o\ eXaficj/ H TOJOU/TH XUI VOtVOTTOUa «TTttOTt
KJXT» TWp 2S)wlOp'JOTOU TOUaiKcXlOJTOU TUpoUJpi OOCjKJXTOt Tl THp <8>iXi7rtirou TOU «XtUXTOU got

cnXftxp , oti eTToXiopKft £iVu ^ojjjttouc ^>/Xi7TTjroc» e'uHxupft cW th toiou/th n^H TroXvfrJbc

d ^'eoaa.Xdc ♦ ou oi /xa0HTra cau/e^aTiuopTO otKtEoufikHA tsNadHc %&■ }fiup£au* oNaowc xtip

o^ux/ouiToc^HcnpWTujxwyotpittcJouiTirujurT^ Tourn <|>opKTOu; m/pycu;,

JO IAOU 7> Xeyoxupop Tf U7X^pop , KCU 7>p KopaKCt , KOU THp 6J7ngaGp«Jj/ ♦ e^pHSTjtTO 0^1 KOi TQj"

>aiJTj7^pv^aJ KiiaJ^ ypot<3>ft youxTTHp KJxTacrMeuLJ ou/tou outoc ♦ 7»p xup qujj Tnjpyop 70/0^
f XaS/icrdp <^>Hcn o\7p ytpeoS^a 7> uvjxsc TTHyojp f ♦ t> o^ 7rAaToc eycpTOt tth vec ^Z* o^u/a»
ywpLu o\ tou 7T7\«'tou; ftc T» ot|ia> 70 mxtTrlop xug^c^ *rop o^E onEXajp tou m/pyou tta Wvji
«vep KttT&jSei/ xiip Tf 1 WXc>ucrK,otp'to0c>p o\ eTrlaObiMTuXa ♦ eytpeTo c^E ou/tio 6 thXikdutcc
DtKOtcnycc TrrScTrlsgou oucthc eKftTHc Yaipou ♦ d Si xuytcroc ou/TWp Trupyoc "P xJtKOc ft V tthsi
V«c pn» T> " 7rA«Toc ftvt 7rHyeic Ky.Tiip o\ oxuiayuyiip iuju "^vyc 7° TnxtTrlop iXaxtgouftji
OP ftC TOi otjiw xuW T&lp cVe cmeXajp t« Tr&yH rroo\ou« Kolt KftT&j6«v TtTf aywpa , ftc «i| oaKTUji
Xouc 7> 7n>:p cnxuayoxupa S> 70: otpaj ♦ 0 &i thXikoutoc ou»TWp 7rupyoc eyipeTO ftKccr»cnyoc,
7rr2<c)jjdz»iou; t vouohc eWimc cnync kukAqs TrAotToc y, TrHyajp e vopTwp ftc THp iKSoHSncnp
Tup ixtTruiiicnuoip ♦ k 06 '7J>pajTH cnyH fty* "P unJ/jc TrHVec ^c ♦ h aE oNu-npa £♦ kou eojc T/ipTi
«nywp 7> ou?t> uvJjoc X«xt€avj/ouoajp + ou$i imKoimi Tiocrocpajp tthv aip,vvriu g TmXoucrwp 70
v\j/3c eJyt'popTo ♦ Qjuuoi a>c Se kou ^S' tou gXotTlopoc rnjpyou h oNotipicnc T&jp cnywp 7°p ouj"Pict
Xdyop iXaxtgctjiev.egupcreux' o\ ou/tou; ^youc €uporjuc+ 7»ic o\ vtXaJpHC 7»p Kfldp ^>epou'a
o"hc h epyaena luv h outh , xukxou n kou xuyaXHC ♦ h cVe xuyiqw iXa'xtga|/s 70 iNacrH /xa tou
7r7\«Tcu; tth vac X»7»Se xuikoc TTHyajp ju., t> cVe u\jJxic YOJeic "HiC «6T6icnaJc thc e'^>itr«xua
pHc ucnpop TrHVac ir+ thc Si «'«TaiotaJc ou/t»c 7» u4°C «Wd K«70t<w>aJuaTOc «^» T> O^utktoj»
7f h v«c »<r^ -ccr^ s€«Xe o\ Thp xuaux/ criynp d «67»c TOuXavicrop tth Vttc &* TnxpaKaToc»
gotipajp »5' -nip cnynp eaJc Twp tTrWTHC c5bKajp , 07toc h 7rfe JN]p0',xo,» 6 VKukAoc ♦ ^pe St ek
A/ioHc thc crtync Tnjpyiop Tf 1 cnyop ♦ kou ftc x«p tqic ou}1*1 «nyac eVfift KaTOtTrtXTac ♦ ftc o\
THp KdtTW uootTOC 7rap«f)6trip 6'rroift TO.iyipopTo o\ ou/th th y^XajpH dp^pqoiTcu kukAOJ Tifei»
oY>Oxxop tyouoHc^ «'qoc Se kou KfyoJbvHp eVoujTHp, 6<^>'kc Kfiu 7"p KiiXipoYop 6'Trtx9ft , 01 ou
Tfj^w^QuxupocOH^occiN^Ticroa^pc^HpyiiTHpypftcaj ♦ e€upcrouxi A\ kou tuutux/ da

j(So L I B E J^

jxouijc toT? rrvpyoic ♦ *jo S^ Tf u-bc^uoj/ ve\ojjjIuj jjup th|/ ouTttu TBJ k£/uj \ajugatjjft , kou
7tkto« 7jiu K»Tftcra£UUjJ duoiws e vcv/o»p»Ti9Hen o\ «5' thc xpHTnabc ougjtria TropaTrAHcnotj»

TH W TOlC SU9JT0J.«J« UiyVOXUUH K0na7TT\TDUS, /JU 7T7\ocytO{/ 0'ui'oTtOU o'jAOICJC fiMfcJJOUC f * N

%x:ue»u * f k cVi tou a?)c\.ou xup^u; ou/nuc ocgtd tou otMppu 7gpv»\i'ou: fuga7>c\.ft o\i'o } oVcjj»
irppui^ Tbv f TnTiSs-utuux/ Cf ou/th ►upoaaoj* K&u «5 tou KttTOt<W>w iuxtoc at tou eu t&i avQj.rm
ytciS 7ruvu/ouc 7i6Hcn ku\iuo\w , i'j/a «umJuhtoc U7rripv{< ♦ KfiU cut&jc ffuga7>c\ft tmu Kipououj)

ffV H KflOK07TC< 8^35\KjO jUUJ/OC OUJTBJ/ fiHTOU KJX76J o'ui'oT(OU KfflJJUpOU ♦ gupCTOUTOU Off MUkACjJ I»>

auu Ttac a'\jj":n Tnp crugjrya/ijja ay.!7rHTDa eic ou/tIu h K*potia ecrojSev ♦ tou yotvp «^yow K«a
\OJ*C SNaTurrouJ-iij/ou toutou,tou ^vmHTopOC fiueJoTtffTou ffuob^ia ♦ KxTOc « \oyop f mtjSs
jajpou Ta crvuJT^yuaTO: xuvupcj/ 1&^ kA»oc fv toic \3e-to ujyHuacn ♦ 7>p ofc KopaKtt ou cjJ>Ha
jui ftuou oiftop KdTiAOTtffUHc ♦ tmu cVi fimfiaOpaf op Tfpmy o\i yipffoSixi Tr^^Trojp ft/ ^-p VW
o\\oJtTBip , ouSip cVSe on^)Luicnp , ou^J-cot/S tojj/ imTa £a\a<xiTk.p cVi ou/t&j 1r£Parjiyo.ui*

UOJU fipyWU o\cJH\OJTTXt, a?)C\.a KDU TOtUTK 7TBpftTDU ♦

zo

Detejludineadcongeflionemfoffarumparanda. Cap. XIX.

Estvdo, que ad congeftionem foflarum paratur,caq; etiam acceflus ad murum poteft ha-
berc,fic erit rucienda. Bafis compingatur, qua? grsece t%<tfa. dicitur cjuadrata, habens quo
quo uerfus lateia fingulapedum 25. & tranfuerfariaquatuor. Hstc autem contincan-
turabalterisduobuscrafsis f. s. latis. s. diftcntautem tranfuerfaria interfe circiter
?edc, & S. fupponanturq; in fingulis intcruallis eorum arbufcular, qux grece a/^oVoJV dicuntur ,
in quibus ucrfantur rotarumaxes conclufi laminis ferreis , ca:q; arbufculscitafint temperatx, ut ha-
bcant cardines , & foramina , quo ue<5tes traiecti ueifationes earum expediant , uti ante , & poft , & ad
dcxtrum, feu finiftrum latus , liue obliq; ad angulos opus fucrit , ad id per arbufculas uerfati progredi 5
pofsint. Colloccnturauteminfuperbafimtignaduo in utranqucpartem proiectapedesfenos, quo-
rum circa proieifturas figantur altera proieda duo tigna ante frontcs pedes 7. cralla & lata uti in balt
funtfcripta. Infuper hanccompaffionem eriganturpolfes compaftilcspraiter cardines pedum 9.
crafsitudine quoquo uerfus palmipcdales,interualla habentes inter fe fexquipedis:ca: concludantur fu-
perneintcrcardinatistrabibus. Supra trabes collocentur caprcolicardinibusalius inaliumconcluli
jn altitudine excitatipedes 9. fupracapreoloscollocctur quadratum tignum,quocapreoliconiun-
gantur, ipfi autem latcrarijs circa hxis contineantur, teganturq; tabulis maxime palmeis, fi non ex cx-
tera matcria, qua: maxime habere potcft uirtutem , prxter pinum , aut alnum . Hxc enim funt fragi-
lia, &faciliterrecipiuntigncm. Circum tabulata colloccntur crates ex tcnuibus uirgis crebcrrime
textis, maximeq; recentibus percrudis corijs duplicibus confutis farftis alga,aut paleisinacetoma- 4«
ceratis, circa tegatur machina tota , ita ab his reijcientur plags balift arum , & impctus inccndiorum.

De alijs teftudinibus.

Cap. XX.

St autem'& aliud genus tcftudinis, quod reliqua omnia habet , qucmadmodum qus fil*
prafcriptafunt, prjeter capreolos, fed habetcircapluteum, & pinnasextabulis,&: fuper-
ne fubgrundas proclinatas, fupraq; tabulis , & corijs firmiter fixis continentur . Infuper
II ueroargillacumcapillo fubacfta ad eam crafsitudincm inducatur ,utienisomninonon
pofsit ei machinz nocere. PofTunt autcm fi opus fucrit, cx machinc ex ofto rotis efle, fi ad loci natu- )
ram itaopusfucrittcmperare. Qux autem teftudines ad fodiendum comparantur Spvyit grarce di-
cuntur. Csetera omnia habent uti fuprafcriptum cft. Frontes autem earum fiunt, quemadmodum an-
guli trigonorum, uti a muro tela cum in eas mittantur non planis frontibus excipiat plagas, fcd ab la-
teribus labentes finc periculo fodientes,qui intus funt tueantur. Non mihi etiam uidetur efle alicnurn
de teftudinc quam Agetor Bizantius fecit , quibus rationibus fit fa<Sa exponere . Fuerat enim eius ba-
iislongitudopedum 60. latitudo 18. Arre&aria , qua? fupra compa<Sionemerant,quatuorcollo'-
cata, cxbinistignisfucrantcompa<ftainaltitudinibus fingulorum pedum 56. crafsitudinepalmo-
pcdali, latitudine fefquipedali . Bafis eius habuerat rotas octo, quibus agebatur . Fuerat autem earum
altitudo pedu v 1 ,S.:— crafsitudo pcdu trium, ita fabi icata: triplici matcria alternis fe contra fubfcu -
dibus inter fe coagmcntats,Iaminisq; fcrreis cx frigido ductis alligatae . Hse in arbufculis fiue amaxo- *>Q

podes

D E C I M V S, j6r

podcs dicantur, habuerant uerfationes. Ita fupra tranftrorum planitiem , qua? fupra bafim fuerat, po-
ftes erant erec~ti pedum j8, -f-latitudinis S. -f- crafsitudinis F, Z: diftantcs interfe ij—fupra
eos trabes circunclufa» continebant totam compa&ionem ;■■ Iata:pedum i —-. crafTe; S |— . fu-
praeamcapreoliextollebanturaltitudine pcdum 12. Supra capreolos ti^num collocatum coniun-
gebat capreolorum compa&iones. Item fixa habuerant lateraria in tranfuerfo , quibus infupcr conta-
bulatiocircundatacontegebatinferiora. Habueratautemmediamcontabulationcm fupratrabiculas.
ubi fcorpiones, & catapulta; coilocabantur. Engebantur& arrc<ftaria duo compafta pedum ^y
:V: crafsitudinefefquipedali -.'•': latitudinepedum 11. coniunfta capitibus tranfuerfariocardinato
tigno, &aItcro mediano inter duosfcapos cardinato,&laminis ferreisreligato,quoinfuper collo-
cata erat alternis matcries intcr fcapos, & transuerfarium traiefta chelonijs , & anconibus firmiter in-
clufa. Inea materiafueruntex torno facti axiculi duo,e quibusfunesalligati retinebantarictem.
Supracaputeorum,quicontincbant arietemcollocatum erat pluteum, turriculoe fimilitudine orna-
tum , uti fine periculo duo milites tuto ftantes profpicere poffent , & renuntiare , quas res aducrfarij
conarentur. Aries autem cius habuerat longitudinem pedum Cvi ij! latitudine in imo palmi-
pedali • *! crafsiaudine pedali !! ; contractum a capitc in latitudine pes. 1 ! •' j— crafsitudine
S-r-isautemarieshabueratdcfcrro duro roftrum , itautinaueslonga* folent haberc,& ex ipfo roftro
laminiferrca;quatuorcirciterpedum 15. fixxfuerant inmateria. Acapiteautemadimam calcem
tigni contcnti ruerunt funes quatuor, crafsitudine digitorum octo ita religati quemadmodum nauis
malus a puppi ad proram continetur.eiq; funes prjecin<5torijs tranfuerfis erant religati , habentcs inter
fe palmipedaliafpatia.Infupercorijscrudis totusarieseratinuolutus. Ex quibusautemfunibuspen-
debant eorum capita fuerant ex fcrro h£tx quadruplices catena?, & ipfs cori js crudis erant inuoluta?.
Itemhabuerat proiecturaeius ex tabulis arcamcompactam,& confixam rudentibus inaioribusex-
tentis, perquarum afperitatesnonlabentibus pedibus faciliter ad murum perucniebatur : atqueea
machinafex modismouebatur,progrefTu . Item lateredextra ac finiftra,porrecT:ione nonminusin
altitudinem extollebatur , & in imum inclinatione demittebatur . Erigebatur autem machina in al-
titudinemad difijciendummurumdrciterpedes c. item a latere dextraac (iniftraprocurrendoper-
ftringebatnontninuspedes c. Gubernabanteam homines c. habentempondus talentum cjuatuor
millium, quodfit 480. pondo. jLthen&usfic.

7MC Oi \3D3T) H^TOg^C TOU gU^OUTtOU «UpWJX£j;HC VXWj/HQ l/ipSTDU J3 JJUU -U+TkOC TOU f C7U0t«
e/ou tth^oju itg« TtAoctcc Ofc KH« TdSi OTtS^H TOt /£> TOU 6C7VO:(y0U TfHyvuxupa O+oxu/risevT?
fKttCfOp «Hl2)«OViE\WU (TUXHUXUjJUpTOitVKrCS^OUTajUTrHyfcl? KCW 73 ^TTOVCCg» imXoejm

q«C ♦ 7> os TrAaToc 7rH^uou« • Tgsyci o* yiuopTDu tv ouvtk h* oYaFp cjp«u tbu 70 trvuTX&if
fpyou ♦ 73 xup uvj-oc «u/Twp,ftc TfMy ftc oc« TP °t Trayoc tth vftc B«cru.uga?>t\opTou cve kktx
7TOyoc WU 7tAoctoc oux<%otftt\a£,KCU oNernfuopTDu Xf Tricn \}^vpH\«Toic ♦ <ft> s&opTOu o^
cjp aua£inocn * juopsc o^ TrHyvtu/rou /S tou tcn/agjiou SocoNiiJxTrH^ftc TrActTec J-uy *X?r"'
tic 7raXouqixc «"♦ u\JjOC o^ oHnj» SbtKTuXouc ♦ octti y^ft o^E a7)£v.oc octt a?x\ou >uajp iraXouqocc

^ 2» kou f 7n7f uyvtu/Tou f ttWtoj/ £7ncru\ia hukA&J, TrAaToc f yopT» TroXoucrotc 0 ♦ Troyoc
S*fe y»"5§>$! tuu emcruXiaJu TTHyvujuTBu cniynuTrTou 70 u\|oc fi/^ougouJjTic tth Vftc h« kou ctt'»
ouvtwu ookoc «uTf hw/utou TrAayia,ftc u* ttoTctdu ou KDpuc^oci T&jp cruyKUTrTiou tt HyvuiJTDu,
KcL yipOpTou o\i'o TrAEupou kjekAi^lc^ou^ Wiu Xoittou 70 TjcrVJ/ <Py°u ov-picTbuTDU WU CTKETra
^f tou 7rop«TrAHOTWc tduc ^oj^oi vcXojuouc^ f y^ft o\ hj jjustLu crlyHu hS' T6jj/ 67ncruXi'cow
^aTrouo^uu^,07TOCHgfXocn)toiafVWTiicftH + TciotpTDu $iwu o'7rtaco t«c kxioo^ikhc
<TKf Xh 0V0 cruxtgf^XHjuiua 6p6ia c^p AiicrCiS 7»c v^Xoij/HC f \ft\>7* 7» xxhkoc XtTTHyajp^-io ^ie

5° 7nxyos ou/tou 7rHyuouo|/ ♦ r> ot ttAoctoc Tf iTroXouaiouou ♦ l t5>^)Xuo,^6TDu oH f TrW tu/ot
Tfte^^^opjW1" -"icrou a7)t\o tnoc tou cntf Xbip oNaTTHi^ta+KDU fy* xucroj/ toutt Tnti/tUai
&otXou vju tou oNaTfHyfjtaToc TTHyvuTDu f uXou 6'pOiou , vju f&'i naT^cu xug^tc t ^uXou

TOU7roytJ/T0C KOU Tftiu CTMf XdJp €JLtgcx7)C\.0pTDU 0'uiCTMOI TIT0p|/€U.UiU0U 5/^ W|/ Tft 07rAa c/^"'p

7HT0U toj ^/fypwT* •joj/ Kfiou ♦ «^»' cVi tou f7nKjE<^>cxXou kou tmc Kfio^^Uq TfHyvuTou Cupa'

kxoj/,wc" » cu/Tcy acyAaXfciaTK o\iuao^oa f qcxuou tou; i woTrTfuouTac tdj ccnrccn?it\dxu

ua 6 HTciju Opaf Tiajj/ TrgfC 7t»p kxiOJ/ ♦ Tou ot kxiou 7J uhkoc TfHy^ftc pH« 6k Ot TrTsppHC Tfcxyoc;

^° xtip tTDCnoop g« ttAoctoc o^ «♦ TroXoucTOp ♦ fts an^op oH cou/hhtou outou , i> A*ip 7rpyoc Tre*i

OlOUOp.7> o\ 7rA.0tTDC Tf l7ra.\OUqiOUOp+ 6Vli oe KfiL qooacniSYrjpujCo !AOlO|/ e'xigo'\aS 77^0«
jumei ♦ tp ot ffcjtux cco\as7>p , hxu aVou/TW e\'Kjtc ocaroTfipoucn oroV^c^7rY>OffH\auupoii

7W KXIOJ 0 ♦ 87TT 7TM^ftC U V^On>£oippUTTJU o\ d\OC 0 KXIOC 07T7\01C OKT&WXKTvXoiC Tf 101« K£U

cna\ax<.gocT'6TDu k«toi .xucrt>p 6k T>f tuip o\a\frxixuxTOp a\ucncn tth yuouoac ♦ o' o\ oNanoc
0 ev -uiff05 7>p K^iou ?yo)p 67nTra\oucrac ttiutt \axt6atp4' -jop (\iyudp «v 70) kxigo". gupcrou»
ttju al ku\iAo> OT«p 6\ivGMgupffBuc «^yoac* T» o\ 07n\a ccnrtmTttxupa 6KT&jp oyiawaitci
T&Jp «ktbc Rf iodb^i<c Kcu ^fyopT» 7>p Kficp tya t»c a'pV*S a'\ucncn tr^pouc TtTf a- IO
ttAouc TnTrAeyuevau^ kou TncygegupffwpTDu oci oi\tfftic 7r£K T° xui dp&.o37Xi . ytp6Tnu Si
«m£x9p« CTBpi<^cs^H\w9fcffHCTN 7?>Pf ff^bopaToJyixiou» KnueTri TauTHcyip6Tta6«T<ia
TMJXOejiuip cViKTUOpm7r^v6yufvop6VCpTOic07mc7m\oumx!OU TfWc 7° pac^ajc ^agou»
pfip *7ri 7» tovcc oVou/Teu» eye 06 kou TnnpaoNiyuaTft 56 (ko.ttpou aupcu; 6 kxioc «rri oicroc
tbuc KaffDUC 7rapa7rA.Hcna< KipHfftic o\ 7P «pKp \axcgfia-fi e'£ ♦ THp ec 7» excTN^? o&rp ♦ nxa
Tiip ftc 7> OTriffOi ♦ Ktti Tjip fic 70c 7T7\aUa,K0UTHp ^yaif eucnp vuxi THp erripeucnp. *a.&ouc>ei 06
aWceliJbxu^HPpTaTrijyou^uvjxJCjHjftcToi 7rA.ayia7rwpacru'pei 6\n7rHyeice(ia^xuiKopTD:* io
oiaKi'76TDU cYt coto ^oYwp p« eyoucnx 7> (ruuTX&y &SP9S Ta'\of Tft TtT*oiKicryt\ia ♦

Tbliusoperisperoratio . Cap. XXI.

E Scorpionibus, catapultis, & baliftis, ctiamq; tcftudinibus,& turribus , qua maxime
mihiuidcbanturidonea, & acjuibus eflentinuenta, & qucmadmodum fieri dcbercnt ex-
plicui. Scalarum autem , & carchefiorum , & corum , quorum racioncs funt imbecillo-
resnon neceflehabui fcnbcre . Hac etiam milites perfcfolcnt facere, nequeea ipfaom-
nibus locis, necjue eifdem rationibus pofTunt utilia efle , quod diffcrcntcs funt munitiones munitio- '
nibus, nationumq; tortitudincs. Namq; alia ratione ad audaces, & temerarios, alia ad diligentes , ali-
ter ad timidos machinationes dcbent comparari , itaque his prafcriptionibus fi quis attcndcre uolue-
rit , ex uarictate corum cligendo , & in unam comparationem conferendo non indigebit auxilijs , fi d
quafcunque res , aut rationibus,aut locis opusfuerit fine dubitatione potcrit cxplicare. De repu-
gnatorijs ueronon eft fcriptis cxplicandum. Noncnimad noftra fcrripta hoftes comparant resop-
pugnatorias , fed machinationes eorum ex tempore folerti confiliorum celeritate line machinis (x-
pius cuertuntur . Quod ctiam Rhodicnfibusmemoratur ufuucniffe. iJiognetus cnim fuerat Rho-
dius Architedus, & ei depublico quotanniscerta mcrces proarte tribuebatur ad honorem. Eo tem-
pore quidam Architect us ab Arado nomine Callias Rliodum cum ucnilfet acroafin fccit,exemplumq;
protulit muri ,& fupra id machinam in carcliefio ucrfatili conflituit . quaekpolimad moenia acce- 4°
dcntcmcorripuit ,& tranflulit intra murum. HocexemplarRhodij cumuidHTcntadmirati adcme-
runt Diogneto quod tueratei quotannisconftitutum ,& cum honorem ad Calliam tranflulcrunt.
Interea Rcx Demetrius,qui proptcr animi pcrtinaciam poliorcetes eft appella:us,contra Rhodum bcl
lumcomparandoEpimachum Athcnicnfcm nobilem Architectum fecum adduxit. Is autem com-
parauit clepolim fumptibus immanibusinduftria, laboreq; fummo, cuiusaltitudofucrat pedum 1 15.
latitudo pcdum 60. iia eam cilicijs,& corijscrudis confirmauit,utpofTctpati pligam lapidis balifta
immifsi pondo 560. ipfaautcm machina fuerat milia pondo 560. Cum autem Callias rogaretur
aRhodijs,ut contra eam helcpolim machinam pararet, & illam(uti pollicitus erat ) transfcrretintra
murum, ncgauit pofle. Non enim omnia eifdem rationibus agi poffunt , fed funt aliqua , qiur exem-
plaribus non magnis,fimiliter magnafacta habcnt erTcftus , aliaautem exemplaria non poflunt ha- 50
berc, fcd per fc conftituuntur . Nonnulla uero funt , qua? in exemplaiibus uidcntur ucrilimilia , cum
autcm crefcere coeperunt dilabuntur, ut etiam poflumus hincanimum aducrtere. Tcrcbratur tc-
rcbra foramen femidigitalc, digitale, fcfquidigitalc, fi cadem rationc uolucrimus palmare facere, non
habet cxplicationcm,fcmipedalc autcm maius nc cogitandum quidem uideturomnino. Sicitcm
qucmadmodum in nonnullis paruis excmplaribus factum apparet, in non ualde magnis fieri pofle ui-
detur, non tamen eodcm modo in maioribus id confequi poteft . Haec cum animaducrtiflcnt Rhodij
eadem ratione deccpti, qui iniuriam cum contumclia Diogncto fccerant , poftcaquam uidcrant ho-
ftcm pertinaciterinfeftum ,& machinationcm ad capiendam urbcm comparatam, pcnculum ferui-
tutis metuentcs, & nil nifi ciuitatis uaftitatcm expcftandam, procubuerunt Diognctum rogantrs ,iit
auxiliarctur patriac. Is primonegauit feracrurum,fcdpoitcaquainingenua: uirgines&cphcbicum 6"o

facer-

r> E C I M V S. S6j

facerdotibus uenerunt ad deprecjndum , tunc eft pollicitus his legibus, uti fi eam machinam ccpiilet,
fuaeffct. Hisitaconftitutis, qua machinaaccelfurj erat,ea regione murum pertudit,& iufsit omnes
publice & priuatim, quod quifq; habuife aqux , ftercoris , luti , per eam feneftram pcr canales effun-
dereante murum. Cum lbi magna uis aqus, luti , ftercoris, no& profufa fuiflet, poftcro die Helcpu-
lisaccedens.ancequamappropmquam.id murum inliumida ooragineaCta confedit,.nec proaredi,
nec re^redi poftea potuif. Itaque Demetriuscum uidiflet fapicntia Diogneti fedeceptumefle.curn
clalTeftiadifcefsit. Tunc Rhodij Diojjneti folertia Iiberati bcllo publice gratias c^erunv , honori-
busq;omnibuseiim,&ornamcntisexorn.iuerunt.Diognctusautemeam Hefepolim reduxii inurbcm,

10 & in publico collocauit, & inlcriplit. Diognetus e manubijs id populo dedit munus. Ita in cepugna-
torijs rcbus non tantum machme, led etiam maxime conlilia llint comparanda. Non minus Chio cum
fupra naues fambucarum machinas hoftes comparauiflent , noctu Chij teriam , arenam , lapidcs pro-
iecerunt in mare ante murum. Ita iJli poftero die cum accedere uoluiflent,naues fupra aggeratjonenr,
t]tia:fueratfiibaqua,fedciunc,necaJ murumaccedere,nec retrorfus fe recipere potucrunr.fed lbi mal-
leolis confixa: incendio funt confl.igratx . Apollonia quoque cum circumfideretur , & fpecus hoftes
fodiendocogitarentfinefulpitioneintramoeniapenetrare.ldautemcumafpecuJatoribuseflet Apol-
loniatibus rcnunciatum, perturbati nuncio propter timorem confilijs indigentcs animis deficicbant ,
otiod neque tempus, neque certum locum fcire poterant, quo emerfum facturi fuiffcnt hoftes. Tum
uero Trypho Alexandnnus, qui ibi fuerat ArchiteCtus , intra murum plures fpecus defignauit & fo-

ao diendo terram progrediebatur extra murum dumtaxat citrj figitta: emifsionem,& in omnibtis uafa x-
neafufpendit. Ex hisinunafolfura,qua? contra hoftium fpecus fuerat uafapendentia adplagasfer-
ramentorumfonareccEperuntjitaex eo intellectumeft,qua regione aduerfarij foccus a°-entcs intra
penetrarecogitabant.SicIimitatione cognita temperauit ahena aqua? feruentis,& picis de fupcrne
contra capita hoftium,& ftercoris humam , & arenx cocta; candcntis, dein no&u pertudit crebra fo-
ramina, & pcr ea repente pcrtundendo, qui in eo opere fuerunt hoftes omnes nccauit . Item Malsilia
cumoppugnarctur.&numero fupra 50. fpecus tumagerent, Mafsilitanifufpicati totam , qtue fuea
ratantemurum foflam altiore tofluradepreflerunt,ita Ipecusomnes exitusin tolfam habuerunt.
Quibus autem locis fofla non potuerat fieri,intra murum barathrum amplifsima longitudine , & am-
plitudine, uti pifcinam recerunt contra eum locum, qua fpecus 3gebantur , eamq; c ptiteis, & e portu
impleuerunt. Itaquecum fpecuseflet repente nanbus apertis, uehemcns aqux uis immifla fupplan-
rauit fulcturas , quiq; intra tuerunt,& ab aqua: multitudine, & ab ruina fpecus omnes funt opprefsi .
Etiamcumagger admurum contraeos compararetur,& arboribus excifis,eoq; collocatis, locus
opcribusexaggerarctur, baliftis ueCtes ferreos candentes inidmittendo totam munitionemcoege-
runt conflagrarc.Teftudo autem arietaria cum ad murum pulfandum accefsiffet demiferunt laqucum,
& eo ariete conftricto per tympanum ergata circumagcntes fufpenfo capite eius non funt pafsi tantri
murum. Denique totam machinamcandcntibusm.illeolis,& baliftarum pfigis difsipauerunt . Ita
he uictoria ciuitates, non machinis.fed contra machinarum rationem ArchiteCtorum folertia funt li-
beratar. Quas potui de machinis expedire rationes pacis, belliq; temporibus,& utilifsimas putaui,in
hocuolumine perfeci. Inprioribus uero nouemde fingulis generibus& partibus comparaui, uti
totum corpus omnia ArchinecSura: membra in decem uoluminibus haberet explicata .
* Qu£ a Vitruuio dicnntur inperoratione fkciliafimt. ^eliquum ejl ut Deogratia* agam immortales , quod
adfinem opws laboriofiffimmperdnxerim, <jr qutepollicitm fum , quantum in me fuerit , fide , & dih<rentia
prxftiterim . Opticem autem de qna hbro quinto me tratlaturum promifi , iam abfolui , r> ilatim uidendam
curabo ; ut etiam in bac parte aliquid utilttatH etiam pitloribus afferam. lUique quemadmodum aprxcepto-
ribus meis didici , infequentibus exponam.

Finis libri decimi, tjr vltimi.

HH z

TABVLA

LONGITVDINVM,

LATITVDINVM, PARTIVM

>

ET MAGNITVDINVM

STELLARVM.

Vrfs. Minoris. 7

il

•§1

Longii

h,7<to.

Parj.

Latitudo .

M\

Longitudo.

Tars.

Latitudo.

55

Lati.

R 1

5°

Lati.

S

G

M

S G

M

•2

S

G

M

S G

M

-2

n

20

0

7/' 66

0

3

*>

21

10

78

15

4

ir

•* ■»

20

70

0

4

*>

18

40

80

20

4

<jp

5

50

74

20

4 v&£

9

20

81

10

4

<jp

19

3°

7*

40

4

X

17

5o

81

40

4

<fp

-3

3°

77

40

4

V

10

20

85

0

4

Sl

7

0

7*

5°

^

V

27

3°

78

5o

4

a

16

9

7? 74

5°

^

Y

11

40

77

5o

4

£«

efl extra formam .

tf

0

30

7/ 80

5°

5

a

2

5°

-]C 71

10

4

tf

12

3o

81

20

5

^r/ic Maioris 27.

tf

16

0

80

15

5

0J>

»*

10

7f 39

5°

4

<jp

3

10

84

30

4

<Jp

»5

40

43

0

5

n

10

10

83

3°

4

<?9

16

10

43

0

5

11

1

40

84

5°

4

ap

16

0

47

10

5

ft

18

3°

87

30

6

<$>

16

3°

47

0

5

a

1 1

3o

8<5

5o

6

<%>

18

0

5"

3°

5

"p

28

5°

81

15

5

6b

:o

20

43

50

4

^

29

10

83

0

5

<8>

■» ^

20

44

20

4

•V

28

10

84

5°

9

3

tfp

28

5°

42

0

4

ip

19

5o

78

0

3

&

0

5°

40

15

4

£t

2

5o

74

40

4

a

0

3°

35

0

3

•n-

2

3°

70

0

3

<$.

*5

20

19

20

3

a

*7

10

«4

40

4

<jp

26"

10

7f *8

20

3

'v

1

0

65

30

3

c5p

*5

3°

3«

0

4

a

9

0

61

i5

3

<$■

*5

40

33

0

4

&

5

0

56

15

3

a

7

3°

49

0

2

Cepbei 11.

a

12

0

44

3o

2

»

28

5°

1* 75

40

4

a

25

0

5i

0

3

«

22

50

64

15

4

a

22

5°

46

3o

r

V

27

10

7i

10

4

a

11

3°

19

20

■*

5

V

6

10

69

0

3

a

»4

0

28

»5

3

X

-9

10

71

0

4

a

ii

3°

35

x5

4

X

19

5°

7? 74

0

4

a

29

40

*5

5o

3

V

18

20

65

3°

5

•V

2

40

15

0

3

V

27

20

6z

3°

4

w

2.

0

53

3o

*

V

6

10

60

i?

5

«*P

7

5o

55

40

2

V

7

10

6t

20

4

«V

1?

40

7r 54

0

2

?

8

5o

7r 61

20

5

EjMvi formam.

Extra formam 2.

W

17

4

39

45

3

V

3

30

64

0

5

"P

10

0

41

20

5

Y

u

10

59

3°

4

dp

4

5o

17

15

4

Bootis 22.

&

3

10

19

10

4

•V

22

10

7f j8

40

5

a

6

0

20

0

ob

»V

H

0

58

20

5

a

2

0

22

3°

ob

1P

J5

10

60

10

5

a

1

0

J3

0

ob

•»

19

3°

54

40

5

a

19

5°

2 2

15

ob

jQ.

9

3°

49

0

3

Draeonis 31.

■Pw

16

3°

53

5o

4

np

16

50

7<J

3°

4

■ru

15

3°

48

40

4

?

1

40

78

3°

4

£U

15

5°

53

»5

4

?

3

0

75

40

3

■TU

14

5°

57

3°

4

s

J7

10

80

20

4

.TU

17

5°

46

3°

4

¥

19

3°

75

3°

9

>

1 —

28

20

45

3°

5

fc

»4

3o

82

20

4

h

28

0

41

40

5

r A B V L A

3*5|

Longitudo.

Tars.

Latitudo

1

1

Longitudo.

PdW.

Latitudo.

1

Lati.

f,

Lati.

t>

S

G

M

S G

M

1

5

S

G

M

S G

M

1

fu

2*

30

41

40

*>

21

50

61

20

4

■Tu

2*

jo

41

3°

5

*>

21

30

60

20

4

£U

l7

30

43

0

5

*>

10

50

56

10

3

£±

IS>

50

40

«5

3

*>

10

40

55

0

4

sn

15

30

41

40

4

T°

M

0

55

20

3

£-

»4

So

42

10

4

*>

13

5o

1*

54

45

5

£u

*5

10

1*

28

0

3

*>

24

20

Cali. 17

- 49

2

3

su

iz

10

2)'

0

3

*>

28

50

f

5°

30

5

£r

10

20

26

30

4

MtS

6

10

54

3o

4

■ru

11

10

*5

0

4

wfS

18

20

57

20

3

Extraformam 8.

«=

29

0

60

0

2

£u

i<5

50

3»

30

1

KfS

9

3°

64

40

3

m

4

30

7'

44

3°

2

&e

12

20

69

40

4

«

1

30

46

3°

4

SSS

11

0

7i

30

4

«

1

40

48

0

5

tss

6

3°

74

0

4

«

3

30

5o

30

6

ss

20

4°

49

3°

3

m

7

0

44

45

4

&S

13

40

5*

10

4

m

9

0

44

50

4

sss

26

3°

44

0

3

m

ii

10

46

10

4

iWS

26

5«

55

10

4

m

il

30

7*

49

20

4

X

4

20

57

0

4

Herculis

29.

«ts

21

0

64

0

4

$

7

30

7*

37

30

3

v^*g

22

30

64

3o

4

m

a3

30

43

0

31 x

2

0

7t

«4

45

5

m

21

3°

40

10

3

Extra formamz.

m

»7

jo

37

10

4

X

0

30

7l

49

40

4

S

6

30

48

0

3

X

3

40

5«

40

4

£

11

5o

49

3°

4

CaJJiopea

»3-

£

»7

3o

5*

0

4

V

2?

30

7*

45

20

4

S

»5

20

5i

5°

4

tf

O

40

4<S

45

3

£

21

30

54

0

4

tf

2

50

47

5°

4

m

21

iO

53

0

4

tf

<5

30

49

0

3

£

26

3°

5o

40

3

tf

10

30

45

30

3

£

5

5o

5?

3°

4

tf

16

5o

47

45

4

m

*9

50

5<S

3°

5

tf

21

30

47

20

4

S

I

0

7«

58

3°

5

s

4

3°

7*

44

20

4

£

3

5«

59

5o

3

tf

7

3°

45

0

5

S

5

10

«3

0

4

V

21

10

5°

0

<5

S

6

10

64

0

4

tf

4

5°

52

44

4

S

20

40

61

0

4

V

27

40

5i

40

3

?

12

0

69

20

4

V

z3

3°

7l'

5i

40

6

?

5

10

70

i5

6

Terfei :

.6.

S

6

40

7i

»5

6

tf

i<S

30

40

30

2^£.

S

9

3°

7a

15

6

tf

21

0

37

30

4

«

20

3°

60

15

4

tf

22

3°

34

30

3

«

«S

10

«3

0

4

tf

»7

20

3a

20

4

«

5

3°

*5

3°

4

tf

20

30

34

30

4

«

3

3°

«3

40

4

tf

21

20

31

10

4

«

0

0

64

15

4

»

14

40

30

0

2

«

1

0

60

0

4

tf

*5

10

17

50

4

&

24

5o

57

3°

4

tf

*7

3°

a7

40

4

«

21

30

7*

38

10

5 »

z7

3°

*7

20

3

Lirxfeu mlturis cadentis 1 0

■

Itf

20

20

»7

0

4

*>

7

10

7'

6-l

0

itf

19

30

*3

0

2

J>

10

10

62.

40

4«

19

0

21

0

4

>

10

10

6x

0

4tf

»7

30

21

0

4

*»

N

3°

60

0

4*

16

40

22

»5

4

1

1

HH

3

365:

T *-v* B V L Jl

0

C>

Longitudo.

T\rr*.

Latitndo

~^3

Longitudo.

PUfX.

Latitiulo.

.

Lati.

5

bs

Lati.

&

S

G

M

S

G

M

<

S

G

M

S

G

M

«3

n

4

40

28

0

4

¥

21

50

7*

28

io

4

rt

2,

50

28

10

4i
4

¥

2 2.

50

26

20

4

n

2

10

M

0

¥

22

5o

*5

0

4

n

3

5°

2(5

M

4

¥

»5

3°

-7

0

4

n

4

0

24

3°

5

¥

H

3°

53

0

4

11

6

10

18

4*

5

Serpentis 18.

tf

26

40

7/"

21

5°

4

m

8

40

7' '•

3S

0

4

tf

28

3o

,

19

1?

3

^w.

11

3°

40

0

4

tf

28

10

'4

45

4|

11

10

36

0

5

tf

24

0

12

0

3

<^lfc

1 1

5°

31

15

3

tf

26

10

7?

1 1

0

3

*

1 1

10

37

15

4

•

Extraformam

3*c

1
1

13

0

4-

50

4

ii

1

40

18

0

5,

<ilft

1 1

3°

^9

M

5

3:

5

5

31

0

5'

HfK

H

40

7'

26

30

4

tf

x4

30

f

20

40

eb m

M

IO

25

20

5

Jlurigx, 14.

1 mtf*

16

10

24

0

3

n

22

20

3°

0

41*

18

40 •

16-

3°

4

XL

2 2

10

3»

5o

4 *

rS

0

16

l$

5

n

»4

50

22

3o

1,

¥

13

3°

10

5°

4

H

22

40

20

0

■4

¥

16

5o

8

50

4

11

21

0

*S

M

4

¥

»7

40

10

50

4

11

22

40

]3

20

4?

a3

3°'

[

20

0

4

n

11

5o

20

40

4?

28

30

2 1

io

4

11

1 2

0

10

0

4>

8

10

~r

27

0

4

12

11

5o

18

0

4l-

SagitU 5.

11

9

40

10

10

3 ts=

5

5°

7'

59-

20

4

H

15

3o

5

0

3 *>

'6

5°

59

10

6

11

M

5o

" ,

5

30

5 To

M

40

59

5°

5

11

16

10

12

10

5 *>

B4

3°

59

0

5

n

10

3o

7^

io

20

6

J°

23

JO

7/'

58

4)

5

^inguitenentis '.

.4.

Vulmris nolantis

9-

S

'4

40

7*

3<S

0

3

*>

2?

0

26

5°

4

S

'7

5o

27

15

4

>

24

40

27

10

3

£

18

5o

*6

30

4

*>

23

40

29

10

■2

-P

3

io

ite

33

0

4

T°

24

5°

i

50

0

3

£

4

3o

3t

5o

4

*>

23

0

5*

3°

3

28

10

*3

5°

4

fo

z5

5°

31

30

5

*HlK

24

5o

J7

0

4i>

«5

5°

: 8

40

5

$!fk

M

5o

16

5°

3

>

2l

0

26

40

5

¥

16

30

»5

0

4

*>

12

0

7?

5«

20

3

¥

22

IO

J5

40

4

Extraformam

6.

¥

25

IO

*4

20

4

*>

23

50

7*

21

40

3

¥

11

O

7

30

3

*>

28

40.

19

10

3

¥

J5

3°

2

1?

3

gb

M

5°

25

0

4

¥

12

50

Merid.

2

11

4

-fr

18

0

20

0

3

8F

H

10

1

3°

4

*>

19

5°

1?

3°

5

¥

]4

50

0

20

4

*>

11

0

18

10

3

¥

M

4°

0

M

5

•

Delfini. 10

¥

17

0

1

0

5

j*^

7

3°

7'

29

10

3

¥

2

0

1*

11

5°

3

V***

8

5°

29

0

4

¥

1

50

5

20

5

ss=

8

5°

27

49

4

¥

0

30

3

10

5

t£2£

8

• 20

5'-

0

3

(?lfc

29

40

1

20

5

ftt^

10

0

55

S°

•'3

¥

2

3°

0

40

5

jj^

11

10

32.

0

3

¥

0

3°

Merid.

0

45

4

u=

'5

0

33

10

5

Extra formam 5.

u

v?

20-

30.

!*

6

T A B V L jt

Longitudo. Tars. Latitudo.

Lati.
G M S G

10 '31

50 7/' J!

Equiprimi. 4.
10 jl' 2

50 20

©

£WS

V
K
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X

X
X
X

V
V
V

V
V

v

V
V
V
V
V
Y
V

8

8

7
8

16

J7
16

ps 17

7

£
21
16

H
H

18
18
i<5
16

8

10
1 1
10
19
27
M

I

7

i

M

16

J4
M
»4
H

10
ii

4

15
ii

*5
11

6

7

5

i
1
o

1

4
1

o
5
9

10

30 7f

Equifecundi
40

o

o

30

zo

50
50

:o
o

5o
40
10
10
20
o

50

10

3°

3°
10

'■O.

7*

7?

15

1 2

31
19
M

2-5

35
34
2-9
29

18
19
J5
16
16
16

2 I
41

34
36

jtndromcd* 23.

10
10
10

5°
50

50

30

30

o

o

30
40

40

50

40

o
o

10

50

o

30

o

30
50

5°
10

?'•

7'

Trianguli 4.

z4
*7
*3

31
33

41

42

4 +
»7

15

3°
26

31
z8

37
35
19
28

35
34
31
41

►

16
io

19

M

5°

3°

3°
49

30
o

o

3°
o

40

3°
o

o

3°
o

30

o
o
o
o

50

o

3°
10

15

3°
o
o
o

3°
20

o

o

o

30

50

o
20

3°
o

20

40

o

o

3°
3°
3°

40
40

SS

Longitudo. Vars.

S

V
ob y

Lati.

ob

1
4
4
3
5
4
4
3
4
5
5
3

3

4
4
4

3

4

4

4

4

5

4

4

4

4

3

3

3

3

5

4

4

4

4

5

5

5

3

3
3

4

V

n
n

K

31

IE
H
U
H

n

31
31
33
XL

n
u

8

»

n
n

8

d
»

.8

2(5

o
I

26

7
1 1

'3
'5
16

9

7
4

1

i .
28
o
o
2
1

7
10

9

J7
5

1
1

26
i8

*7
28

1

1

*3
»3

M

40

30

50
50
20
20

3°
10

40
10
5°
3°
50
50

Latitudo.

G

19

jlrietis 1

7

Merid.
Merid.

7
8

7
6

5
6

4
1
2
1
1
1
5

£

0

3°

§

1 1

3°

£

11

10

s

9

3°

g

9

0

k

i5

10

8

15

5o

B

14

30

g

F.4

10

8

19

3°

8

jj

3°

8

2(5

3°

h

Z 2.

5o

Extraformam 5.

7/' 10

7/*
Tauri 2 5.

Merid.

10
11
1 1
10

7
8

9

9

8

11

'4

o
5o

5°
10

40

3°
40

20

10

5°
3°
3°
3°
5°
3°
5°
50

5°
20

50

5°
o

10

3°
30

Merid.
Meri.

7l'

ml'
7l'

7*

10

13
5
4
5
5
3
4
5
3

4

5
o

4
o

1

5

7
3
5
4
3
3
5
HH

3<?7

0
|

M

«5

0

->

20

3

20

3

40

5

0

5

3°

5

0

6

5°

5

40

4

3°

4

5°

4

3°

5

3°

5

15

4

3°

3

0

4

40

5

10

5

40

5

0

4

M

4

3°

4

i)

4

3°

5

0

3

40

4

5°

4
4

0

0

4

45

5

15

3

5°

3

10

1

0

3

0

4

0

4

3°

5

3°

3

0

4

0

3

3°

5

0

5

4°

5

0

6

0

5

20

5

0

5

0

5

3°

5

40

5

20

5

. 0

5

j68

T A B V L A

Longitudo. '

Parj. Latitudo.

a

Longitudo.

Vars.

Latitudo.

Lati.

1

Lati.

5

£3

S

G M

G

M

S

G

M

S

G

M

*«
5

E.xtra formam.

11.

a

1 1

0

7

3°

4

8

'4

50 >»f

17

30

4

&

14

10

12

0

3

n

9

50

2

0

5

a

H

0

9

5°

3

n

IO

5°

1

45

5

a

20

0

11

0

3

31

i)

5°

2

0

5

&

22

0

8

3°

2

n

iS

5°

6

20

5

&

20

3°

4

3o

3

ii

18

5°

7

40

5

&

22

:o

0

10

1

ii

16

50 7f

0

40

5

a

*3

20

mC

1

S°

4

u

18

50

1

0

5

&

19

5o

4

0

5

n

20

50

1

20

5

«i

'7

10

0

0

0

5

ii

21

10

3

20

C

a

»4

0

mC

3

4o

6

n

*3

10

1

15

5

a

J7

10

4

io

4

Ceminorum 1

8.

a

22

20

4

M

4

<?P

«3

10 7/'

9

30

2

a

19

0

0

10

4

cjp

16

30

6

»5

2

ft

26

So

1*

4

0

6

dp

6

3°

10

0

4

*p

0

10

5

20

6

tfp

8

3°

7

20

4>

2

0

£

20

6

tfp

ii

50

S

>o

4"P

1

10

11

M

5

tfp

J3

50

4

5°

4nP

4

0

13

40

^

<fp

16

30

2

40

4«P

4

10

II

10

5

tfp

>i

3°

t

40

5 "P

6

10

9

40

3

tfp

16

0

3

0

5|^P

10

10

5

5°

3

<?P

j

5°

1

30

3,*V

11

30

1

1?

4

<5p

8

5 wf

2

3°

3 1P

11

3°

wf

0

5°

4

<$>

ii

30

0

3°

3inP

17

20

3

ii

5

n

'i

3°

6

0

3

*p

»4

20

11

5°

1

ir

16

20

1

3°

4

Extraformam

«

dp

-8

20

1

15

4

&

1?

5°

7?

M

20

f

<jp

o

50

3

3°

4

&

28

0

«5

30

5

c?p

i

5°

7

3°

3

•v

7

20

1

10

4

tfp

4

30 mt

10

3°

4

"p

7

0

ntt

0

3°

5

Extra formam

7-

ip

7

5o

£

40

5

IE

M

0 mS

0

40

4

"P

14

40

1*

3°

0

ob

31

26

20 7f

1

5«

4

«P

14

10

*5

0

ob

5

0 tnl'

1

15

5

V

18

ao

it

*5

3°

ob

<?P

18

10 w£

1

20

5

Virginis 26.

tfp

16

10

3

20

s

•V

i5

10

7^

4

15

tfp

»5

5°

4

3°

5

°p

16

5o

5

40

dp

io

30 mV

Cancri 9.

1

40

4

°p
"p

20
20

30

0

8
1

0

3°

Sl

o

10 7I'

0

20

^6

«p

18

5°

0

10

<5p

*7

3°

1

15

4

"P

28

5

1

10

6s>

17

50 nzf

1

i5

4

.n-

3

0

1

5°

a

0

10 -jC

^

40

4

£U

7

0

2

5°

a

1

10 ml'

0

10

4

J*V.

10

5°

1

40

4

a

6

20 »zf

5

3°

4

£W

4

10

8

3°

\&

28

10 7^

11

5°

4

"?

28

0

7'

13

5°

!<jp

21

3°

1

0

5

.n.

0

0

11

40

<?p

J7

0 ml'

7

3°

4

.A.

2

0

15

10

Extra formam

4-

.n.

16

30

Merid.

2

0

a

9

0 ml'

2

20

4

jfL

'4

40

1*

8

40

n

1 1

0

5

40

4

.Tt.

16

10

3

20

Q.

3

50 7f

4

5°

5

■TL.

17

5

0

10

6

U

6

50 7l'

7

i*

5

.£.

19

5°

1

3°

4

Leonis.

-Q.

17

5°

Merid.

0

20

a

8

10 7f

10

0

4

£k

21

3°

1

3°

5

10

20

30

40

jo

60

r J. B V L A

169

Longitudo.

!>*«•*

Latitudo.

0
s

Longitudo.

Tars.

Latitndo.

1

Lati.

Lati.

i

S

G

M

S (

r—*

M

1

S

G

M

S

G

M

\Tu

»7

5°

7''

8

3°

5

¥

21

0

Merid.

13

20

Ts[eb.

J\

26

10

7

3°

4

£

15

20

6

10

J\.

*7

10

1

40

4

?

»7

20

ISagittarij.

1

10

£U

28

10

11

40

4

?

»5

20

Merid.

6

20

JT-

19

50

0

3°

4

£

27

3°

6

3°

*w.

2,

3°

7*

9

So

3

S

27

5o

10

5°

Extra formam.

£

28

5o

Merid.

1

30

5

£u

4

3°

Merid.

3

3°

5

¥

26

30

7?

2

5°

4

&

8

3

20

5

*>

5

10

Merid.

3

10

£u

12

5

3

20

5

7o

2

5o.

3

3°

J\.

»7

0

7

10

6

*>

5

0

7*

0

45

^eb-

■Tb

l8

0

8

20

5

*>

5

3°

2

10

4

2fa

20

2

7?

7

50

6

>

7

3°

1

3°

4

Chelarum.

*>

9

0

2

0

4

^

7

5°

7*

0

40

2

7*

11

10

2

5o

5

^fl^

6

5°

2

30

5

*>

1 2

10

4

3o

4

<fl&

12

0

8

5°

2

*>

12

40

6

30

4

<flR

7

3°

8

3°

5

*>

15

10

5

3o

6

*

H

5

Merid.

1

40

4

*>

19

20

5

5o

5

4K

11

10

7?

X

M

4

■jb

J7

3°

2

0

6

tULf*

57

40

4

0

45

4

fc

12.

30

Merii,

4

5o

5

cSK

11

5°

7*

3

30

4>

J4

40

2

5o

4

Extra formam.

*>

9

50

2

30

5

«

16

0

7*

9

0

5

*

7

30

4

30

4

nw

*3

3°

6

40

4

>>

6

7

10

30

6

Z3

45
0

3
2

24

10

9

15

4

<$£

13

20

0

3°

6

*>

6

50

1«

0

2

*

20

10

Me>-id.

0

20

5

£

2<S

3°

*3

0

3

4K

21

0

Merid.

1

3°

4

*

3o

17

10

J3

30

3

ettE1

12

5o

7

3°

3

*>

13

40

20

10

3

21

0

8

3°

4

*>
*>

7°

17
18

10

4

5o
5°
5°

5

21

50

Merid.

9 "

40

4

1 O

8

40
40

4
5

5
5

Scorpionis.

fo

19

3°

Merid.

6

5°

5

16

10

lC

1

20

3

Capricorni.

jycA

*$

3°

Merid.

1

40

3

fr

n

10

Tf

7

10

3

*5

3°

5

0

3

7°

*7

30

6

40

6

HSr

M

5°

7

5°

3

*>

27

10

5

0

3

$£

26

5°

7*

1

40

4

>o

20

50

8

0

6

*

26

10

0

3°

4

>

28

50

0

45

6

S

0

3°

Merid.

3

5°

3

7°

28

30

1

45

6

$

2

30

4

0

2

*>

28

40

1

30

6

S

4

20

5

3°

3

*>

26

0

0

40

5

'Sft

19

10

6

30

5

!t«£

I

3°

3

50

6

S

0

3°

6

40

5

tws

I

4

0

40

5

¥

8

20

]

[i

0

3

!*e

O

40

Merid.

6

30

4

$

8

40

]

5

0

3 «=

I

3°

8

40

4

£

9

5°

» Merid. ]

8

40

3;s«=

6

3°

7

40

4

S

10

0

■

18

0

4 •%££

10

0

d

50

4

£

*3

0

1

9

3°

i *ws

10

10

6

0

5

£

18

0

i

8

50

3

j^^

18

3°

4

»5

5

?

20

20

:

\6

40

3

&z

6

30

4

0

5

¥

18

5°

]

5

10

3

1 v^£

6

3°

2

5°

5

$

*7

20

■

'3

20

3

t«=

6

5°

0

0

0

4

S

16

5°

Merid. ]

3

5o

4

MS

10

5°

Merid.

0

5o

4

Extra formam.

L

13

40

4

43

4

37°

T U B V U Jl

Longitudo.

Tars

Latitudo.

O

Longitudo.

P.ZW.

Latitudo.

Lati.

I3

Lati.

l^

S

c

M

S

G

M

«2,

S

G

M

S

G

M

"■^1

»4

50

4

3°

4

X

14

0

7

30

4

«=:

14

40

*

10

3

X

15

5°

9

20

4

«

16

10

2

0

3

X

18

0

9

3°

4

iv^

16

40

1*

3

0

4

X

20

3°

7

3°

4

»V^

18

3o

0

7

0

5

X

i5

50

4

3°

4

«S=

J7

10

7''

2,

5o

5

X

i9

30

3

3°

4

»»A/-

18

30

*' .

4

20

X

25

50

6

20

4

^quarij.

V

0

50

5

45

6

•v^

20

10

rf

1*

4?

5

y

2

5°

7*

3

45

6

1*.*--

2.6

10

1 1

0

3

V

7

0

^

15

4

v£w

H

0

9

40

5

V

10

0

1

10

4

■Mfi

16
J7

20
10

8
6

50
15

3
5

V i

[2

So

Merid.

1

20

4

V

12

20

1

0

6

*v^

7

3°

5

3°

3

V

I?

10

5

0

6

5>w

6

0

8

0

4

V

l6

20

2

20

4
4l

MQ

4

3°

8

4°

5

5

V

l8

IO

4

40

19

20

8

45

■>

5

V

IO

3°

7*

7

45

4

X

1

10

10

4)

3

y

2 2

20

8

3°

3

X

t

5o

9

0

5

V

20

20

1

40

4

X

3

10

8

3°

5

V

20

0

1

5°

5

tws

26

0

3

0

4

V

20

30

5

20

3

nss

2<$

5°

3

10

5

V

20

20

9

0

4

■s

28

3°

Merid.

0

50

4

V

2 I

5°

21

45

5

ts=

2 1

?. ?

3°

7*

Merid.

1

40

»5

30
0

4

6

5
4

V

21

3°

21

40

5

jss;

X

X

1
1

O

30
10

0

7
5

V

Y
V

18

17
16

3°

3°
50

20
19
13

0

5°
0

6
6
6

«ss

24

3°

5

40

5

rvw

28

10

10

0

5

V

M

3°

»4

20

4

*K=

*7

40

9

0

V

16

3o

M

0

4

X

X

4

4

50

40

ll' 1?

0

0

10

4

4

V

V

J7

2 1

3°
3°

12
l1

0
0

4
4

x

7

3°

Merid.

1

10

4

Y

19

40

15

20

4

X

9

5o

0

3°

4

V

19

5°

11

45

4

X

10

20

1

40

4

Extra formam.

X

8

5°

3

3°

4

X

21

0

Merid.

*

40

4

X

9

40

4

10

4

X

t 5

5

^

3°

4

X

10

40

8

15

5,X

20

3°

Merid.

5

30

4

X

12

10

11

0

5!x

2 2

10

Ceti.

5

50

4

X

M

0

Mcrid.

10

5°

5 tf

7

3°

Merid.

7

45

4

X

11

3°

14

0

5 tf

7

3°

12

20

3

X

12

0

T4

45

5 tf

^

3°

]4

3°

3

X

»3

0

M

20

5 tf

0

20

H

0

3

X

6

5°

]4

10

4«

0

30

8

10

4

X

7

20

M

0

4,tf

2

30

<T

20

4

X

8

10

ij

45

4

V

*7

10

4

10

4

X

1

40

'4

45

4

V

-3

10

*4

3°

4

X

2

10

15

20

4

V

z3

10

28

0

4

X

3

0

J4

0

4

V

26

3°

Merid.

i>

10

4

&z

26

5°

Merid.

*3

0

1

Y

26

50

-7

3°

3

Extra formam

V

u

50

^5

20

3

X

16

3°

Merid.

i5

3°

4

V

12

50

3°

5°

4

X

19

3°

14

40

4

Y

H

50

20

0

3

X

18

5o

18

15

4

Y

9

3°

15

40

3

Tifcium.

Y

4

5Q

'5

40

5

X

11

30

7<'

9

M

4

Y

0

5o

13

40

5

T jl B V L jl

371

Longititdo.

Tars.

Latitudo.

0

Longitudo.

Tars.

Latitudo.

1
•f

Lati.

"s

Lati.

■£/■1

S

G

M

S G

M

*2
v<

S

G

M

S

G

5° 3

V

o

3o

*4

-t°

5

tf

'4

0

28

X

*9

10

13

0

5

tf

it

5°

28

0 3

X

28

5o

*4

0

5

tf

7

0

M

3° 3

X

24

3o

9

40

3

tf

4

40

23

50 4

X

1

24

5° .

Mcrid.
Orionis.

20

20

3

tf
»

2
0

0
20

*5
23

3° 3
J5 4

n

16

5o

*3

30

T^eb.

V

. *5

0

31

10 4

n

2 1

50

J7

0

1

y

2-5

40

Merid.

34

50 4

&

'5

50

Merid.

'7

3°

2

y

28

40

Mend.

38.

30 4

n

>4

50

18

0

4

g

3

40

38

10 4

51

M

10

14

3°

4

S

7

20

39

0 4

31

:6

10

14

50

6

S

1 1

10

41

20 4

rc

26

20

10

0

4

tf

11

10

4a

5° 5

xc

*5

5"

9

4^

4

tf

12

0

43

15 4

n

27

10

8

i5

6

tf

*4

3o

45

20 4

31

26

3°

8

i)

6

tf

24

0

53

20 4

H

21

3°

3

4?

5

tf

l4

5o

5i

45 4

31

2 4

3°

/

4^

r$

5

tf

18

0

55

50 4

31

17

40

19.

40

4

tf

M

40

55

10 4

31

16

10

Merid.

20

0

6

tf

7

40

55

0 4

F

15

10

20

20

6

tf

4

40

55

30 4

31

H

0

20

40

5

tf

1

4«

V-

0 4

n

10

20 .

.

8

0

4

y

20

0

Merid.

5 5

30 1

H

9

10

8

10

4

Leporis.

31

7

50 •

10

15

4

n

9

30

Merid.

35

0 5

*

6

10

12

50

4

H

9

40

36

5o 5

31

5

0

J4

J5

4

31

I.T

10

3 5-

40 5

31

4

40

15

5o

3

31

LI

10

3«

40 5

31

4

40

]7

10

3

31

9

0

39

15 4

31

5

10

20

20

3

H

6

0

45?

'5 4

H

6

10

,21

3°

3

31

15

ia

4r

5° 3

H

15

10

24

10

1

H

14

40

44

20 3

31

J7

0

M

50

*>

31

20.

)»

44

0 4

II

18

0

*5

40

1

H

18

50

45

50 4

H

13

40

Merid.

^5

50

5

5

H

19

5o

38

20 4

31

)6

20

28

20

4

31

22

3°

Merid.

38

10 4

31

16

3°

Merid.

^9

10

3

Canis.

H

*7

3°

^9

50

3

<$

7

3°

Merid.

39

10 1

H

17

3°

3°

40

4

<?9

9

3°

5 5

0 4

31

16

20

3°

5o

4

<Jp

1 1

10 -

65

3o 5

31

9

40

3'

3°

1

(Jp

13

10

37

45 4

TL

10

50

39

15

4

<Jp

15

10

40

0 4

H

11

10

31

10

4

<?9

10

20

42

40 5

U

20

0

Merid.-
Fluuij .

33

3°

3

<Jp
<5p

6
5

0

50

4i

42

15 6

3° 5

31

8

10

31

5°

4

o3>

0

5o

41

20 3

31

8

40

28

15

4

«S>

4

3o

46

30 5

31

7

5°

19

5o

4

<$>

6

0

45

5° 5

31

4

30

28

15

4

tfp

14

3o

46

10 4

31

3

0

2?

5o

4

<Jp

1 1

30

47

0 5

31

0

0

15

20

4

<Jp

16

3°

48

45 3

tt

26

10

...

26

0

5

<Jp

J5

3°

5i

3° 5

tf

15

20

27

0

4

<Jj>

12

50

55

10 4

X

22

40

27

5°

4

31

29

3°

53

45 5

tf

16

50

31

5°

3

<Jp

22

0

Merid.

5o

40 3

tf

14

10*

3«

0

4

'

Extraformam.

-

37*

Longitudo. Tars.

T A B y l A

Latitudo.

Lati.

s

G

M

tfp

9

20

n

19

5°

<sp

i

IO

<£

2

5o

«9

4

0

n

»7

5o

n

20

10

ii

21

10

q

18

5o

n

15

5°

n

12

0

Merid.

Merid.

15
61

58

57
56
55
57
59
59
57
59

tfp

»4

50

tfp

»9

20
7<lauis.

a

0

10

a

4,

10

0J>

28 1

40

Canis minoris.

*4
16

Merid. 42

43

44

tfp

28

50

ap

15

10

tfp

26

10

<jp

15

10

tfp

19

10

tfp

28

10

a

3

5o

«jp

*3

5o

<jp

13

5o

a

0

0

a

2

0

5

3

3«

ft

6

20

a

11

0

a

8

0

a

10

5o

a

12

5o

a

H

0

a

15

30

a

26

0

a

13

50

a

19

0

a

28

5°

Sl

20

0

a

19

19

a

17

50

a

18

5°

9

4

e

Iip

7

20

S

1

0

a

8

5o

a

»9

5°

a

28

20

«V

5

0

"P

11

10

np

15

5°

^p

20

5°

Merid.

Merii.

46
45
47
49
49
49
49
53
58
55
58

57
57
58
60

59

57

5»

55

57
60

61

5i
49
43
43
5»
5»

<*3
64

«3

69

*5

<*5
67

6s

M

15

3o

45
o
o

30
40

5°

4°
40

3°

o
10

3°
20

o

o

30
15

»5

5°

15

5°
o

43

3°
40

»5

45
40

o

20

20
40

3o

40

30
o

15

45
o

20

30

30

15

o

30
50

4
40

5o

20

5o

g Longitudo.
1

S

«9

XE

tfp

4>

4L
♦a

4a

»a

iii

4a

la

la

*a

\a

\a

ia

3ft

4a
4hp

*p
■w

"P

4

4

4

4

4

4£

3

5

5

4

4

1

$
5
5
5
4
4
4

.n.

a

•v

«p
4|np

4l«\p

41

4'jt-
4 £r

1 ^

4^
6^

£W

.TL.

G

27

13
16

7
18

3

3

5

5

7
10

n

18

2o
18

J9
»9

2o

28
I

7
9

12
21

24

2

4
6

19

*3

2
o

16

22

19

26

»9
*9
21

5

4
6

3
6

6

10

o

19
19
19
26

Tars.

M

50
50

o

o

5°

5°
10
o
20
20
10
10

40
30

20
o

50

o

30

o

50

5°

5o

20

10

o

20

o

50

20

Latitudo.

Lati.

Merid.
Hydr£.
Merid.

Merid.

Merid.

20
5o

10

20

5°

5o
10

o
3°

10
10

3°
20

3°

5°
20

20

5o
o

5o
o

Merid.

Extrafomam.

Merid.

1

Crateris.

Merid.

Merid.

Merid.

Corui.

Merid.

Merid.
Centauri.

Merid.

G

M

6*

15

65

50

<55

40

75

0

71

45

15
13

1 1

*4
12

11

13
15
14
17
19
20
26
26
26

J4
13

22

15
3°
5»
33
3»
13
*7

*3
16

23
19
18
18

»3
16

11

21

»9

18

»4
12

it

18

21
18

20
20

*5

o
10

30
15
15
50

4°
20

5°
10

45

3°

30

o

»5

40

o

10

45
10

20

10

20

40

4°

15
o

o

3°
o

3°
40

10
5o

40
40
10
5o
30
45
10

40

5°

3°
o

40

I

3
4

3

1

4
4
4
4
4
5
4
4
4
4

4
4

4
3
4
3
4
4
4
4
3
4
4

3
3

4
4
4
4
4
4

T A B V L U

375

Longitudo.

Tars.

Latitudo.

0
a

Longitudo.

Vars.

Lathudo.

"f-

Lati.

s

Latu

S

G

M

S G

M

S

G

M

S

G

M

«

5

3°

22

3°

3

29

10

M

20

4

.Q-

29

0

27

3°

4

25

3°

J5

20

4

•aK

8

0

22

20

4

Ujtfl

26

3°

11

5o

4

*nR

9

0

23

45

4

J7

0

11

5o

4

ii

5°

18

15

4

16

20

Merid.

10

0

4

m

12.

20

20

50

4

jLr&.

m

3

10

28

20

4

£

17

3°

Merid.

22

40

5

'TJR.

3

50

29

20

4

S

23

0

25

45

4

5

0

28

0

4

£

16

10

26

30

4

*

6

10

2(5

3°

4

S

10

3°

31

20

5

<fflfc

IZ

40

Merid. 2 5

15

3

S

15

0

34

10

4

*

*7

20

24

0

4?

»4

5o

33

20

4

7

5°

33

3°

3 *

10

40

Merid.

34

15

4

<*

7

30

3»

0

S

CoronA aitftralis

m

6

40

33

0

S*

29

0

Merid.

24

4>

4

(mfc

2

0

34

50

s

*■

1

3o

21

0

5

£J-

28

5°

37

40

5

>

3

0

23

0

5

JTj

15

40

4°

0

3

*>

4

40

20

0

1

•Qi

24

5°

40

20

4

fo

6

0

18

3o

5

£U

21

3°

4<

0

5

>

6

5°

Merid.

>7

10

4

■A.

22

30

4<5

10

3

*>

6

4

16

0

4

£U

H

20

46

45

4

*>

6

20

15

10

4

«e

8

10

40

45

4

*>

5

0

»5

20

6

<flft

6

10

43

0

2

*>

4

3°

«4

5o

6

7

;o

43

45

3

>

1

40

H

40

5

J-U

*9

5o

5i

10

2

¥

29

10

15

50

5

4K

5

10

5i

40

2

£

29

0

18

3°

5

£b

-.6

10

55

10

4

X Merid.

*

i

0

55

20

2i

ttw

26

5o

Merid.

2?

0

1

■7».

28

10

44

10

1

Snw

20

3°

23

0

4

*nR

*4

0

45

20

2

*^ss

24

0

22

15

4

*nR

4

3°

Merid. 49

10

4

JWS

25

10

22

30

4

EefiioU.

sws

24

10

i<5

15

4

*

17

5°

24

5°

3

«!S

15

0

19

3°

5

*

»5

40

29

10

3

««

21

0

15

10

5

<wK

10

50

21

15

4

WV^C

l8

40

H

40

4

•wfc

24

0

21

0

4

s«s

'5

0

M

0

4

JittP

21

5°

25

10

4

SW2

11

40

16

3°

4

*ffit

20

0

Merid. 2 7

0

5

W5—

10

5°

?8

10

4

*

20

3°

29

0

5

W^

10

0

Merid.

22

»5

4

*tR

24

3°

28

3°

5

Extra formam

m

23

3°

3°

10

5

*>

27

5o

Mcrid.

22

20

3

mIR

25

3°

33

10

5

1

0

22

10

3

11

50

3i

20

5

%2S

3

59

21

10

3

11

40

5°

3°

4

v*-J£

1

50

20

5°

5

«

12

5°

29

20

4

tM^

3

40

»7

0

4

<v

28

4°

J7

0

4

,u~

3

40

Merid.

H

5°

4

374

T A B V

LA DECLINATIONIS SOLIS.

Crad.
o
i

3
4
5
6

7
8

9
io
1 1
i»
ll
'4
i5
16

l7
18

'9

10

2 1

2 2

23

*s

M
26

27
28

19

Libra.

Crad.Min.Sec.
o

23

47
1 1

3?

55

Taurns.

Scorpio.

Gemini.

Sagittarius.

1
1
1

2

2

3
3
3
4
4
5
5
5
6
6
7
7
7
8

8
8
9
9

10
10
1 o

47
10

34
58
21

45
8

31
55
18

41

4

a7

50

12

35

57
20

4

42

1$

47
8

30

a4

3'
7
7
9

21

i?
18

15
6
6

24

'4
29

3
15
16
1 1
16

46
1
o

4
20

>7
5

i|

•o$*\A

'S33jl(L

C)

ad.Min.Sec.

I 1

3o

1

1 1

5i

3

1 :

1 1

10

1 l

3-

19

12

53

19

'?

1

1

»3

53

10

13

53

5

M

12

8

[4

3i

0

'4

5i

4

15

9

8

M

28

'4

l)

46

37

16

5

1

16

22

J4

t6

40

5

ir.

57

27

'7

H

3

'7

30

14

'7

47

7

18

3

0

18

18

13

.8

34

d

18

49

9

19

18

*

IV

3

4

19

l"-

7

IV

45

39

20

59

10

20

U

037

X

•

muvnhy

Crad.Min.Sec.

20

12

I

20

4'-

16

20

3«

3°

zo

48

5°

21

0

0

21

11

1

21

21

16

21

32

1

21

41

32

21

51

16

^ 2

0

0

■» 2

8

7

22

13

3

22

24

22

22
1

32

9

»2

39

9

22

45

3i

22

5i

38

22

57

29

2 2

z

1

23
*3

7
11

2

6

23

15

7

23

>3

18
21

i5
16

M

24

7

23

26

9

>3

25
23

27
59
29

25

2
20

23

3°

O

•A33UVJ

•mu.ioiufoj

375
TABVLA RECTARVM

ASCENSIONVM.

Gr. Gr. Mi. Gr. Gr. Mi. Cr. Cr. Mi. Gr. Gr. Mi. Gr. Gr. Mi. Gr. Gr. Mi.

t

5 4 35

io! 9 1 1

I

'5

10

.3 48*

18 27

5

32 4-

1

?o

l7 54

i°73 35

41 55

47 33

5* 3*

57 48

15

20

-5

3°

5^5 3

ro

68 21

1 5 73 43

i o 79 7

M84 33

30

90 o

tfo

595 17

10 100 53

15 106 17

20111 39

M

116 57

30 1 12 12

ft

5127 22

10 1 32 27

15

20

»5

3Q

137 *9
142 25

'47 J7
152 6

"P

10

15

20

15
3°

156 51
161 33
166 12

170 49

'75 25
180 o

Gr. Gr. Mi. Gr. Gr. Mi. Gr. Gr. Mu Gr. Gr. Mi. Gr. Gr. Mi. Cr. Gr. Ml

1 |

5

10

»Q. 15

t84 35

189 11

5

212 42

10 217 35

i93 48 * M

10

-5

3°

198 27

203 9

■°7 55

|20

>s

212 31

'-*7 3 5

232 3!

143 3

10 248 21

i5>53 43,7°

5>75 3'

30.237 48

20

10

15

159 7

25 264 33

130' 270 o

20

*5

280 5;

286 17*«:

291 39

296 57

30 302 12

5

10

i)

20

25

307 22

;i2 27

317 29

522 25

327 18

5

10

X M

30332 6

20

M

356" 5i

341 35
346 12

3 5o 49

335 lS
360 7

S E \l E S C H J. P^T Jl F^V M.
* b. JlBCDEFGHIKLMl^OT Q^ S T V X T Z.
jtU BB CC DD EE FF GG H,H.
Omnes funt terniones pr&ter b. duernionem , & HH. quaternionem .

.

J f$ ■*-

GETTYCE

Q

i